Читать книгу Ватанга тугры калдылар - Хайдар Басыров - Страница 31

Әхмәт Садретдин улы Симаев 1915 елның 28 декабрендә Пенза губернасы Краснослободский өязе Уста Рахмановка (Яңа Аллагул) авылында (хәзерге Мордва Республикасы) туган. Еш кына аны Симай дип кенә йөртәләр.

Иске Синдров урта мәктәбендә башлангыч классларда укый. Замандашларының сөйләвенә караганда, гаять зирәк, искиткеч тере, шаян малай була. Бик яхшы укый. Укытучысыннан өстәмә дәресләр ала. Башта урысча йомшаграк булса да, соңрак классташларын куып җитә һәм узып та китә.

1928 елда ул Мәскәүгә, абыйсы Фәттах янына күчә. Монда җидееллык мәктәп тәмамлый, төзелеш техникумында укый, бетон белән эш итә торган лаборант һөнәрен үзләштерә.

1933 елда аны Мәскәүдәге метро төзелешенә Киев радиусы линиясенә җибәрәләр. Комсомол удар төзелеше була ул.

Бераздан аны «Правда» газета-типография төзелешенә күчерәләр, эшчеләр торагыннан урын бирәләр.

Ул яшьтән ук шигырьләр ярата, шагыйрь булырга хыяллана. Мәскәүнең татар клубы каршында әдәби түгәрәк барлыгын белеп, шунда йөри башлый. Ә бу түгәрәкне ул вакытта шактый танылган шагыйрь, Мәскәүдә татар телендә чыга торган «Коммунист» газетасының әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире Муса Җәлил җитәкли.

Абыйсы Фәттах та әдәбият белән кызыксына. Шул ук әдәбият түгәрәгенә йөри. Кайчагында Әхмәт Муса Җәлилне фатирларына кунарга алып кайта, алар төннәр буе әдәбият турында сөйләшеп утыралар, шигырьләр укыйлар.

Әхмәт түгәрәкнең һәр утырышына шигырь-очерк, репортаж яисә башка материал язып килә торган була. Муса, Әхмәтнең язу-сызуга сәләтен күреп, аңа ярдәм итәргә тырыша, «Коммунист» газетасында шигырьләрен бастыра.

Моннан тыш, Әхмәтнең шигырьләре «Ударник метростроя» газетасында да басылган булырга тиеш.

Җәлил киңәше буенча Әхмәт журналистика юлыннан китәргә уйлый һәм Мәскәүдән 80 чакрым ераклыктагы Воскресенск шәһәрендә чыга торган газетага эшкә урнаша.

1936 елда Симай эшли башлаганда, Воскресенск шәһәре булмый әле. Биредә Кривякино исемле авыл гына була. Бу авыл янында бик зур күләмдә фосфорит ятмалары табыла һәм минераль ашлама эшләүче химия комбинаты төзелә. Төзүчеләр өчен «За темпы» исемле күптиражлы газета чыгарыла.

1938 елда Воскресенск шәһәре төзелгәч, «Коммунист» исеме белән чыга башлый. Шул газетада Симай дүрт ел эшләп, корректор ярдәмчесеннән башлап редакциянең җаваплы секретаре вазифасына кадәр үсә.

Бу елларда ул Муса белән даими хатлар язышып, очрашып тора. 1939 елда Җәлил Казанга күчкәч кенә аралар ераклаша.

Симай газетага төрле жанрлар буенча материаллар бирә. Очеркларын, репортажларын, сурәтләмәләрен, тәнкыйди фельетоннарын газета укучылар аеруча яратып кабул итә.

Ул күп укый, белемен арттыру өстендә эшли. 1939 елда Мәскәү педагогия институтының әдәбият факультетына укырга керә. Шигырьләр язуын да дәвам итә. Урыс газетасында эшләгәнлектән, шигырьләрен татарчадан урысчага тәрҗемә итеп бастыра. Аның тәрҗемә белән шөгыльләнүен Муса да хуплый. «Безгә тәрҗемәчеләр бик кирәк», – ди ул.

Михаил Иконников сүзләренә караганда, дошман тылында Җәлил шигырьләрен камерадан камерага йөртеп укыганнар. Бәлки, аларны урыс теленә Симай тәрҗемә иткәндер дигән фикер дә бар. Сугыштан соң аның 1936–1939 еллар арасында язылган шигырьләр дәфтәре табыла. Ул шигырьләрдә хезмәт кешесе данлана, киләчәккә өмет уяна. Сугышта исән калса, бәлки, аңардан зур шагыйрь чыккан булыр иде.

1940 елда аны Ерак Көнчыгышка хәрби хезмәткә алалар. Анда киткәнче, ул Валя Листопад исемле кызга өйләнгән була.

Шунда сугыш башлануын ишетә. Яңадан дүрт айдан Себердә оешкан дивизия составында аны Мәскәүне сакларга җибәрәләр. Ул хәрби хезмәттә чагында кызлары Людмила туа.

Мәскәү һәм Смоленск тирәсендә каты сугышларда катнаша, гаиләсенә, редакциядә бергә эшләгән иптәшләренә җылы хатлар яза.

Армиядә чакта ул радио эшен үзләштерә, парашют белән сикерергә өйрәнә. 250 нче һава-десант полкының рация начальнигы була. Ышанычлы кеше дип, аны разведчик-десантник сыйфатында задание белән дошман тылына җибәрәләр. 1942 елның 20 нче гыйнварыннан март башларына кадәр дошман тылында булып, Көнбатыш фронт штабы белән рация аша даими элемтә тота. Фронтта төшкән фоторәсеменә караганда, ул кече лейтенант званиесендә булган.

1942 елның мартында аңа «Сугышчан батырлыгы өчен» медале бирелү турында наградной лист тутырыла. Үкенечкә каршы, ул үзен бүләкләү турында берни дә белми.

1945 елның октябрендә хатыны Валя «Сержант Әхмәт Симаев Бөек Ватан сугышында илебез азатлыгы өчен һәлак булды» дигән кайгылы кәгазь ала.

Концлагерьда чагында Әхмәт үзенең ничек әсирлеккә төшүен төрле вариантларда сөйли. Вульхайде лагеренда аны күргән кешеләр гади десантчыларның хәрби формасында йөрде, аягында киез итекләр иде дип сөйлиләр.

Дошман тылында яшерен группалар оештыру тәҗрибәсен туплаган Әхмәт Симаев Берлинда да яшерен көрәш оештыручыларның берсе була. Башкортстан чекисты Николай Лёшкин немец архивларында Симаевка кагылышлы кызыклы документ таба. Әхмәт дүртенче танк армиясе хәрәкәт итә торган участокта (Гжатск – Вязьма) әсир төшкән икән. Аны рейх мәнфәгатьләре өчен файдалану максатында, Вульхайдеда урнашкан пропаганда мәктәбенә җибәрергә дип, 11 мартта күрсәтмә бирелә.

Дошман тылына махсус задание белән җибәрелгән разведчиклар үз бурычларын теләсә нинди шартларда да ахырынача үтәргә тиеш булалар. Кирәк икән, дошман оешмаларына үтеп кереп, фашистларга хезмәт иткән булып, аларга каршы яшерен эш алып барырга, дошманны эчтән таркатырга дигән бурыч та куела. Ә Симай немецлар кулына эләккәч, әнә шул мөмкинлекне файдаланырга уйлагандыр.

1942 елның җәеннән ул Берлиндагы «Венета» радиостанциясендә өлкән тәрҗемәче булып эшли. Берлинның Вильмерсдорфер урамындагы 15 нче йортта яши. 1942 елның ахырында – 1943 елның башларында Мусаның Вустрау лагеренда икәнен ишетә. Танышлары аша Җәлилгә икмәк, азык-төлек тапшырганы мәгълүм. Симаевның Җәлилне лагерьдан азат итү өчен тырышып йөргәнен дә әйтәләр. Җәлил Берлинга килгәнче үк, Әхмәт яшерен эш алып бара башлый. Ул Совинформбюро хәбәрләрен язып ала, аларны Германиягә көчләп куып китерелгән совет кешеләре арасында тарата. Соңрак бу эшне үзе генә түгел, яшерен оешманың башка әгъзалары белән бергәләп башкара. Радио студиясендә эшләп йөрү мөмкинлегеннән файдаланып, аерым детальләрдән радио тапшыру аппараты җыя, кулга алган вакытта, аның фатирында шул аппаратны табалар. Күрәсең, ул совет командованиесе белән элемтәгә керергә уйлагандыр.

Радио хезмәткәре буларак, ул Берлинда һәм, гомумән, Германия җирендә иркенләп йөри алган. Шәфи Алмас өендә дә булган. Яулап алынган Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы үткәргән пресс-конференцияләрдә катнашкан. Ул хәтта, рейхсминистр Розенбергның үзе белән дә шәхсән очрашып сөйләшкән. Менә шундый мөмкинлекләр нәтиҗәсендә ул яшерен эшне иркенләп җәелдерә алган.

Муса Җәлил Берлинга килгәч, алар инде бергәләп яшерен эшне алып баралар. Берлиндагы яшерен оешмалары «Дүртенче азатлык комитеты» дип атала. Берлин заводларында эшләүчеләр, сугышка каршы булган башка милләт кешеләре, антифашистлар арасында да ышанычлы кешеләр эзлиләр.

Муса фашистларга каршы урысча һәм татарча листовкалар яза. Ә Симаев һәм аның дуслары Миңнегали Газиев һәм Фәйзелхан Мингалиннар белән берлектә аны машинкада бастыралар. Аннары ротаторда күбәйтәләр.

Яшерен оешманың үзәген оештыру Муса Җәлилгә йөкләнә. Моның өчен ул дуслары арасыннан иң ышанычлы кешеләрне сайлап ала. 1943 елның язына көчле яшерен оешма барлыкка килә. Вульхайдеда курслар беткәч, күп кенә подпольщиклар хәрби әсирләр арасына, лагерьларга, Польшадагы легионга җибәрелә.

Яшерен оешманың төп өлеше – Алишев, Булатов, Шабаев, Саттаров һәм башкалар – Җәлил җитәкчелегендә Берлинда кала. Симаев радиокомитеттагы төркемне җитәкли. Җәлил легионны таркату, Радом, Едлинода гомумвосстание әзерләү эшенә керешә.

Симаевны 11 августта кулга алалар, телен чишү өчен, фашистлар төрле ысуллар кулланалар. Яшерен оешманың күп җепләре аның кулында булуын немецлар сизенә. Михаил Иконниковның сөйләвенә караганда, Принц-Альбрехтштрасседа гестапоның җир асты камераларында, махсус җәзалау камераларында газаплыйлар. Аңа шулай ук психологик басым ясала. Тормыш рәхәтлекләренә ымсындырып та карыйлар. Дусларың сине сатты дип тә сөйлиләр. Күзгә-күз очраштырып, төрлечә кыландыралар.

Әмма дошман максатына ирешә алмый. Әхмәт барлык җәзалауларны батырларча кичерә.

1944 елның август урталарында Рениеро Ланфрединины Алиш, Симай һәм Баттал камерасына күчерәләр. Үлемгә аларны шул камерадан алып китәләр. Шул чакта Әхмәт итальян кешесен кочаклый да: «Син үлемнән курыккан идең… Ә хәзер менә без үлемгә барабыз», – ди.

Әхмәт сугыш чорында да, әсирлектә дә, Берлин төрмәләрендә дә шигырьләр яза. Җәлил кебек ул да кәгазь битләреннән дәфтәрчек ясап, шигырьләрен шунда туплагандыр дигән фаразлар бар. Үкенечкә каршы, алар килеп җитмәгән. Мөгаен, тентү вакытларында фашист күзәтчеләре кулына эләккәндер.

Симаевның сугышка кадәр язылган ике дәфтәр шигырьләре Гази Кашшафта саклана. Сугыш беткәч, чик сакчысы Козазаев Германиядә журналист Симаев турында язу таба. Ул Мәскәү өлкәсе газетасына түбәндәге эчтәлектәге хат белән мөрәҗәгать итә: «Мин, кызылармеец Козазаев, Германиядәге сәяси төрмәләрнең берсендә, очраклы рәвештә, тәрәзәләрне каплау өчен куелган, мамыктан тукылган япмага язылган сүзләргә тап булдым. Анда урыс хәрефләре белән түбәндәге сүзләр бар иде: «Биредә журналист, мәскәүле Симаев утырды. 1944 елның 13 февралендә Германиянең Империя Хәрби суды тарафыннан үлем җәзасына хөкем ителдем. Без биредә барлыгы 11 кеше, алар барысы да сәясәт өчен үлем җәзасына хөкем ителгән. Кем бу юлларны укый һәм Русиягә исән кайта, шул минем хатыным Валентина Листопадка, Мәскәү өлкәсе Воскресенск шәһәренә яисә минем абыйларыма һәм якын туганнарыма хәбәр итсен. Мәскәү – Симаевка. К сему Симаев 12 февраль 1944 ел».

Иптәш Симаевның, безнең дустыбыз һәм туганыбызның, исеме ачыклана алмады. Ул пычранган иде. Шуның өчен үтенеч белән мөрәҗәгать итәм. Шушы текстны басып, газета аша аның туганнарына, хатынына хәбәр ителсен. Төгәл адресы күрсәтелә. К сему Козазаев, 21 июль, 1945. Германия, г. Дрезден».

1945 елның 20 июнендә Совет Армиясе капитаны Лукьянов Әхмәт Симаевның хатынына фашист суды карары нигезендә аның Германиядә батырларча һәлак булуы турында хәбәр тапшыра. Еллар үтү белән, Әхмәт Симаевны җәзалап үтергән вакытта тутырылган карточка да немец архивларында табыла. Әнә шулай итеп, бу патриот турында да дөреслек Туган илгә кайта.

Журналист Әхмәт Симаев җиденче булып 12 сәгать 24 минутта үлемгә дучар ителә.