Читать книгу 1920-1930 жылдардағы Қазақстан халқы - К. А. Саркенова - Страница 1

Кез келген елдің басты байлығы – оның тұрғындары. Адамдардың бақытты өмір сүруіне қол жеткізу үшін алдымен олардың санын, өсу динамикасын, құрамын, ұдайы өсімін, басты демографиялық беталысы мен заңдылықтарын, демографиялық аумақтық ерекшеліктерін шынайы анықтай отырып, сауатты демографиялық болжам арқылы дұрыс демографиялық саясат жүргізу қажет. Сондықтан демографияның ғылым ретіндегі практикалық маңызы зор.

Демография термині гректің: «демос» – халық және «графо» – жазамын, сипаттаймын деген екі сөзінен алынған. Бірақ ол тек халықты сипаттаумен ғана шектелмейді, оның ауқымы өте кең. Демография – халық туралы ғылым, яғни өздігінен өсіп-өнетін, белгілі бір аумақты (әлем, құрлық, ел, т.б.) мекендейтін адамдардың жиынтығын зерттейді. Оның ғылыми таным нысаны – адамдар, халық, ал тақырыбы – халықтың ұдайы өсу заңдылықтары. Ұдайы өсу – туу, өлім, некелесу және айырылысу үрдісіндегі халықтың табиғи қозғалысы. Сонымен қатар оған көші-қон мәселелері де кіреді. Демография халықтың санын, аумақтық орналасуы мен құрамын, әлеуметтік, экономикалық, биологиялық және географиялық факторлар негізіндегі заңдылықтардың өзгеруін, себебін, жағдайын зерттейді. Демография ғылымының басты мақсаты – демографиялық заңдар мен заңдылықтарды, олардың өзара байланысын табу әрі тану. Демографияның практикалық басты үш мақсатына:

1) жиналған мәліметтер мен демографиялық сараптамалар негізінде демографиялық үрдістердің бағыттары мен факторларын зерттеу;

2) демографиялық болжамдар жасау;

3) демографиялық статистикалық іс-шараларды дайындау жатады.

Демографияда сипаттамалық, статистикалық және математикалық саралау, абстракты-сараптамалық, салыстыру, талдау және жинақтау, қорытындылау, индукция және дедукция, жорамалдар ұсыну әрі оны тексеру, экстраполяция және үлгілер жасау, демографиялық тәртіптің социологиялық зерттелуі, картографиялық, т.б. зерттеу әдістері қолданылады.

Қазіргі демография – халық туралы кешенді ғылым, дәлірек айтқанда халықтың ұдайы өсуі мен жеке демографиялық үрдістерді бірігіп зерттейтін өзара тығыз байланыстағы ғылымдар жүйесі. Басқа ғылымдардағыдай демографияда да мамандану үрдісі жүруде. Оның салаларына, мысалы, демографиялық статистика, теориялық демография, тарихи демография, экономикалық демография, әлеуметтік демография, т.б. бөлімдер кіреді. Демографияның бірнеше бағыттағы: демографиялық теория, халық және демографиялық үрдістер туралы алғашқы мәліметтер жинақтау, демографиялық үрдістерді сипаттау, таза немесе фор-мальдық демография, демографиялық саралау, тарихи демография, т.б. жұмыстарын атауға болады.

Қорытындысында демографияның ғылыми жүйесін құрайтын жеті басты бағыты:

1) теориялық демография, демография тарихы, сипаттамалық демография, экономикалық демография, әлеуметтік-демографиялық үрдістерді үлгілеу, яғни ғылымның теориялық іргетасы, т.б.;

2) демографиялық ғылым салалары: медициналық демография, этникалық демография, әскери демография, саяси демография, т.б.

3) мәліметтердің деректері мен әдістері: халық туралы мәліметтер деректері, статистикалық, математикалық, социологиялық, картографиялық, т.б. әдістер;

4) аймақтық демография;

5) қолданбалы демографиялық зерттеулер;

6) әлеуметтік-демографиялық болжам;

7) демографиялық саясаттың теориялық негіздері сараланады.

Демография: 1) халық экономикасы, әлеуметтану, әлеуметтік психология, әлеуметтік және миграциялық саясат, халық географиясы, этнография, т.б-ды зерттейтін әлеуметтік-экономикалық және тарих ғылымымен; 2) математика және статистикамен (формальды демография мен статистикалық демография);

3) биология ғылымымен (халық генетикасы, эволюциялық биология, эпидемиология, халық дамуының биологиялық болжамы, т.б.) тығыз байланыста дамиды.

Демографияның, әсіресе, тарихпен байланысы ерекше, демография мәселелерінің ғылыми маңызын оның тарихи тамырынсыз, тарихи дәлелінсіз, яғни тарихи демографиясыз тану мүмкін емес.

Кеңестік Қазақстанның алғашқы кезеңінің тарихи-демографиялық және тарихи географиялық мәселелері өте маңызды. Қазақстан аумағы мен оның халқының ғылыми тұрғыдан зерттелуі ешқашан өзектілігін жоғалтпайды. Бұл мәселеге байланысты еңбектер баршылық. Дегенмен, Қазақстанның біз ден қойып отырған кезеңіндегі аумағы мен халқы, ұлттық құрамы, білімі, жас/жынысы, әлеуметтік құрамы туралы кешенді еңбектер әлі де аз. Кеңестік Қазақстанның демографиялық тарихы (1920 – 1990) күрделі. Әсіресе, 20-ғасырдың 30–40-жылдарының қоғамдық дамудағы орны айрықша. Әлеуметтік аласапыран өзгерістер – ұжымдастыру, көшпелілерді зорлықпен отырықшыландыру салдарынан орын алған ашаршылық, эпидемия, т.б. этнодемографиялық үрдістер терең зерттеуді қажет етеді. 1980 жылдары зерттеушілерге мүмкіндік берген мұрағат материалдары бұл мәселені жан-жақты зерттеуге жол ашты. Осы уақытқа дейін зерттеушілерге жабық болған 1937 және 1939 жылдардың санақ материалдары осы еңбекте кеңірек сараланбақ, сонымен қатар 1930 жылдардың басындағы оқиғаларды Қазақстанның 1920 жылдардағы демографиясынан бөлек түсіндіру мүмкін емес. Сондықтан бұл еңбектің алдына қойған бірінші мақсаты – Қазақстанның РКФСР құрамында автономия болған 1920 – 1936 жылдардағы демографиялық тарихы. Екінші мақсат – 1937 және 1939 жылдардағы Бүкілодақтық халық санақтарын саралау әрі сол мәліметтерге сүйене отырып Қазақстанның 30-жылдардың соңғы кезеңінің демографиялық бейнесін беру.

Халық тарихын зерттеудегі басты мәселе – деректердің хал-жайы. Ол ежелгі дүние мен жаңа ғасырдағы халық санының ара-салмағына байланысты туындаған дау-дамайлардың нәтижесінде

17-18-ғасырларда стихиялы түрде пайда болды. Бұл мәселенің өткір әрі практикалық тұрғыдан орын алуы 19-ғасырдың аяғы мен халық тарихын зерттеу жүйелі сипат алған 20-ғасырда болды. Осы уақытта К. – Ю.Белох, Э.Левассер және т.б. ғалымдардың еңбектерінде тарихи демография ғылыми пән болып қалыптасты. «Тарихи демография» (1894) терминінен кейін іле-шала оның деректеріне қатысты алғашқы арнаулы еңбектер шықты. Солардың бірі – 1897 жылы жарық қөрген поляк зерттеушісі З.Дашинскаяның мақаласы. Онда «халық тарихы статистикасы» деректеріне сипаттама жасалып, тарихи-демографиялық дерекнаманың қалыптасуы басталды.

20-ғасырдың 1-жартысында халық тарихына қатысты деректер жинақталып, негізінен олар арнаулы зерттеулерде біршама талданды. Батыс ғылымындағы арнаулы дерекнамалық еңбектер 20-ғасырдың 50-жылдарынан басталады. Кеңес ғылымындағы тарихи-демографиялық дерекнама 1950 – 1960 жылдары басталып, халық тарихы зерттеулері қазір де жалғасуда. В.К. Яцунский, В.М. Кабузан, Я.Е. Водарский, Х.Э. Палли және басқа да демография тарихын зерттеушілер осы мәселенің дерекнамасының қалыптасуына зор үлес қосты.

Тарихи демография деректерінің өзіндік арнайы зерттеуді қажет ететін ерекшеліктері бар. Соңғы кезде ғылыми айналысқа көптеген құжаттардың енуі мұндай зерттеулердің маңыздылығын қөрсетеді. Тарихи-демографиялық деректер тобын теориялық-дерекнама тұрғысынан қайта ой елегінен өткізу – осы ғылым саласының басты мәселелерінің бірі1.

20-ғасырдың 20-30-жылдарының тарихи демографиялық деректеріне халық саны және демографиялық үрдістер жарияланған баспасөз материалдары жатады. Олар ұлттық белгісіне, қамтылуына, дерек сипатына, қабылданған уақытына, материалды жинау әдісіне және жариялануына қарай төмендегіше бөлінеді:

1. Анық бір уақытта өткізілген, белгілі бір уақытқа тән халық саны мен құрамы жөніндегі мәліметтер жинақталған халық санағының материалдары. «Халық санағы» түсінігіне мәлімет жинау, өңдеу және оларды баспада жариялау кіреді. БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, халық санағы дегеніміз – «жинақтау, қорытындылау, баға беру, талдау және басу немесе анық бір уақыттағы елдің не оның белгілі бір бөлігінің халқы туралы демографиялық, экономикалық және әлеуметтік мәліметтер»2;

2. Табиғи өсім туралы хабарлама беретін ағымдағы есеп, яғни туу, өлім-жетім, неке, ажырасу туралы мәліметтер;

3. Халықтың механикалық қозғалысы туралы есеп немесе миграция;

4. Халық қозғалысының басқа да аспектілерін бақылауға арналған арнайы іріктеу;

5. Тізімдегі халық саны, оның құрамындағы өзгерістерді бақылап отыратын халықтың ағымдағы есебі.

Халық санағы материалдары – шынайы қабылдауға болатын дерек. Санақ материалдары бойынша тексеру жүргізіліп отырған сәттегі белгілі бір жас мөлшеріндегі адамдардың санын, олардың отбасы жағдайын анықтауға мүмкіндік. Оны демография, экономика және әлеуметтік мәліметтердің нақты бір мерзімде, анық бір жерде өтуі, жинақталуы, өңделуі және баспада жариялануының жиынтығы деуге де болады3.

Санақтың негізгі критерийлеріне:

1. орталықтандырылуы, яғни санақтың ресми, жергілікті органдардың қатысуы арқылы мемлекет тарапынан жүргізілуі;

2. мемлекеттің қаулылары немесе статистика мекемелерінің шешімдері бойынша белгілі бір шекара шеңберіндегі нақты бір аумақтың қамтылуы;

3. жаппай немесе барлық адамның қамтылуы және бір уақытта екі жақты есеп жүргізбеу;

4. бір-ақ рет жүргізу, яғни есептеудің анық бір орынға және белгілі бір уақытқа бағыныштылығы немесе қысылтаяң уақыт;

5. тіркеудің жеке-даралылығы, яғни үй шаруашылығы мен отбасы мүшелері толық қамтылатын мәліметтен де басқа, әр адам туралы жеке-дара есеп жинау;

6. географиялық шеңбердегі демографиялық және әлеуметтік белгілері сипатталатын мәліметтердің өңделуі және баспада жариялануы4 жатады;

Сондай-ақ демографиялық санақтардан басқа іріктеу санағы, ағымдағы бақылау немесе ағымдағы ауыл шаруашылығы санағы материалдары дегендер де бар.

Ағымдағы статистиканың арнайы ұйымдары, яғни жергілікті жерлердің табиғаты, ауылшаруашылық жағдайы туралы жан-жақты хабар жинайтын ерікті тілшілер жүйесі. Олар жергілікті, өз жерін жақсы білетін адамдардан құралды. Олардың жұмысына сұрақ-жауап бланкілерін, дәптерлерді, бюллетеньдерді қажетті жауаптармен толтырып, мемлекеттік статистика (Орталық статистика басқармасы мен губерния статистика бюросы) органдарына тапсыру жатты. Сосын бұл мәліметтер Орталық статистика басқармасында жүйеленіп, қорытындылары арнайы анықтамалықтарда жарияланған. Мысалы, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында Орталық статистика басқармасының Қазақ АКСР бойынша 1920 – 1923 жылдардың анықтамалығын баспада жариялауға шығарған шешімдері сақталған5. Бұндай анықтамалықтар екінші кезектегі дерек қатарына кіреді. Екінші кезектегі деректер бірінші кезектегі мәліметтерді қорытындылап, оларға шолу жасап, талдаумен айналысады.

Сонымен 20-ғасырдың 20–30-жылдарындағы Қазақстанның халқы туралы екі деректің түрі бар: біріншісі – алғашқы мәліметтер6, яғни мәліметтердің жинақталып, өңдеуден, салыстырудан өтуі немесе жинақталған құнды материалдар, оларды сенімділік жағынан жоғары бағалауға болады; екіншісі7 – түрлі анықтамалықтар және сол жылдары жарық көрген монографиялар.

Осы мәліметтерге сүйене отырып, біз 20-ғасырдың 20-30-жылдарындағы Қазақстан халқының аумағын, санын, орналасу тығыздығын, жас/жыныс және ұлттық құрамын анықтауға тырысамыз. Айта кетер бір жайт, қазіргі зерттеушілердің еңбектері де кеңінен пайдаланылды8.

Мәселенің тарихнамасы

Кеңестік демография тарихын үш кезеңге бөлуге болады: біріншісі – өткен ғасырдың 30-жылдарының ортасына дейін; екіншісі – 30-жылдардың ортасынан 60-жылдардың басы; үшіншісі – 60-жылдардың басынан КСРО ыдырағанға дейінгі уақыт; төртіншісі – тәуелсіз Қазақстан кезеңі. Бірінші кезеңде демографияның ғылыми негіздері өзгеріп, онда маркстік-лениндік көзқарас үстемдік етті. Алғашқы зерттеулер 20-жылдары жарық көрді, бірінші қазақстандық демографтар негізінен кәсіпқой-статистиктерден тұрды. Оларға И.П.Крутилин, Е.С.Тимофеева, Ю.М.Иванова, т.б-дың «Статистикалақ хабарламада» жарияланған мақалалары жатады9. Орталық статистика басқармасының бастығы И.П.Крутилин10, әріптесі Е.С.Тимофеев11 Қазақ АКСР жағдайында санақты қалай жүргізуге болатыны туралы пікірталастарды баспасөзде үнемі жариялап отырған. Ю.М.Иванова «1923 жылғы ауыл шаруашылығы санағының қорытындыларына» деген мақаласында демографиялық (1920) және ауыл шаруашылығы (1920, 1923) санақтары мәліметтерін талдай келе, ашаршылықты 1921 жылды қосқанда, үш жылда республика халқының жалпы шығыны (өлім-жетім, жер аудару, т.б.) 21,1 %-ды құрағанын жазды12.

20-жылдардағы Қазақстан халқының табиғи өсімі туралы біршама еңбектер баршылық. «Санақ материалдары бойынша, – деп жазады В.З. Дробижев, – біркелкі жастағы адамдардың санын, сол зерттеліп отырған уақыттағы адамдардың отбасы жағдайын білуге болады, бірақ санақ тек сын сәттегі халықтың хал-жайы туралы мәлімет береді. Сондықтан халықтың табиғи қозғалысын көрсететін ағымдағы есеп жүйесі дерегінің маңыздылығы айрықша»13. Бірақ Қазақстанда 30-жылдарға дейін халықтың ағымдағы есебі нашар дамыды. Некеге отыру, халықтың өсіп-өнуі, өлім-жетімі туралы сенімді нақты деректер болмады, себебі ондай актілерді тіркеп отыратын АҚАЖ органдары әлі де дұрыс жолға қойылмады. ҚазАКСР-інің ауылдық жерлеріндегі АҚАЖ қызметінің өте нашар дамуы салдарынан статистикалық органдарға басқа дерек көздерін іздеуге тура келді. Ауыл халқының табиғи өсімін бақылауға 10 %-дық шаруашылық қамтылған, жыл сайын өтіп тұратын іріктелген ауылшаруашылық санағын өткізуге шешім қабылданды. Әрбір күнтізбелік жылда сұрақ-жауап жұмыстары жүргізілді. Ал санақ жаз айларында өткізілетіндіктен туу мен өлім-жетім актілері 1,5 жылға кешіктіріліп тіркелді; нәтижесінде жазылмай қалу, әсіресе, жаңа туылған балалардың тіркелмей қалуы жиі кездесті. Қаржы жағдайына байланысты санақтың бұл түрін 1925 – 1927 жылдарға дейін Қазақстанның барлық аумағында жүргізу мүмкін болмады. Ал тексерілді деген уездердің өзінде барлық болыстықтар қамтылды деп айту қиын, тек 1929 жылғы санақта ғана механикалық сұрыпталған принцип толық сақталды, яғни әрбір ауылдық кеңес пен 20 және одан да жоғары қазақтар тұрмайтын елді мекендер есепке алынды. Бұл мәселе Н.Д.Трублаевичтің зерттеуінде қаралды14. Қала халқының табиғи қозғалысы туралы А.Поповтың еңбегін айрықша көрсетуге болады. Ол Орынбор қаласының АҚАЖ мәліметтеріне сүйене отырып, Орынбор губерниясы халқының табиғи өсімін 1887 – 1896 жылдардың мәліметтермен салыстыра отырып анықтайды15.

20-жылдардың баспасөзінен Қазақстан халқының ұлттық құрамына арналған көлемді мақалаларды көптеп кездестіруге болады. Мысалы, К.Харлампович 1923 жылғы қала санағы материалдарына сүйене отырып, ҚазАКСР қала халқының сол уақытқа тән бейнесін жасайды, 1920 және 1923 жылдардағы республика қалаларындағы қазақтардың пайыздық үлесін басқа ұлт өкілдерімен салыстыра көрсетеді16. Бұл мәселені зерттеумен А.Н. Донич та айналысты17. Автор 1926 жылғы санақ материалдары негізінде Қазақстан халқының 1926 – 1928 жылдардағы санын, орналасуын, жас және жыныс құрамын қысқаша талдаған18. 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басындағы халық тарихы мәселелері Т.Рысқұлов, Б.Н.Родневич, В.П.Вощинин еңбектерінде кездеседі19. Сол уақыттың баспасөз беттерінде осы сұраққа қатысты пікірталастар жиі жарияланып отырған20. 20-жылдардың баспасөзінде арнайы демографиялық зерттеулермен бірге әлеуметтік-медициналық зерттеулер де болды21.

Егер 20-жылдары халық мәселесі қарқынды зерттелсе, ал 30-жылдары бірнеше анықтамалардың ғана жарық көргенін айтуға болады22. ҚазАКСР-інің Орталық статистика басқармасы 1925 жылдан кейін кезекте тұрған 1931 жылдың «Статистикалық-экономикалық анықтамасын» жарыққа шығарды. Анықтаманы құрастырушылардың айтуынша, «ұлтаралық шекара белгіленген уақыттан бері Қазақстан туралы статистикалық-экономикалық анықтаманың жоқтығы қазіргі уақытта қатты білінуде. Бұл анықтама алғашқы және сол кемшілікті жоюдың бір жолы»23. Толыққанды болмаса да алғашқы кеңестік демографтардың жинақтап, сұрыптап, саралаған мәліметтерінің ғылым үшін маңыздылы ерекше. Егер АҚАЖ және жергілікті статистикалық органдар мұрағаттарының нашар сақталуын ескерсек, онда олардың әрбірінің ғылымға қосар үлесі зор болмақ. Қазақстан демографиялық ғылымының дамуына республикаға жер аударылып келген академик Васильков, профессорлар Михайловский, Сагаев, Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі К.Харлампович, сонымен қатар А.Чаянов, М.Сириус, А.Донич сияқты дүниежүзіне әйгілі ғалымдардың қосқан үлесін айтуға болады.

Қазақстан кеңес дәуірінің ауыр кезеңіне көшпелілер мен жартылай көшпелілерді отырықшыландыру кезеңі жатады.

«Көшпелілік (бақташылық номадизм) – дүниежүзілік мәдениет тарихында өзіндік жарқын орны бар құбылыс. Їш мың жыл бұрын пайда болған. Алғашында дала және жартылай далалы жерлерде, кейін бұғы шаруашылығы түрінде тайга мен тундра халықтарының арасында, ал 20-ғасырда Африка Саваннасынан Солтүстік Мұзды мұхитқа дейін тараған. Қазіргі күнде де олардың саны 50 млн-нан асады24.

1917 жылғы төңкеріске дейінгі, әсіресе, 19-және 20-ғасырлардағы тарихнамада көшпелілікті жақтаушылар мен географиялық нигилизм арасында қызу пікірталастар жүрген25. 19-ғасырдың аяғында көшпелілер кінәсінен экологиялық тепе-теңдік бұзылып, дала құлазуға айналған, сондықтан оларды тез отырықшыландыру керек деген көзқарас үстем болған.

20-жылдардың кеңестік тарихнамасында номадизмнің қоғамдық сипаты туралы бірнеше көзқарас қалыптасты. Н.Ашмарин, Ә.Бөкейхан, Н.Н.Мацкевич, Б.А.Куфтин, С.И.Руденко, В.Г.Соколовский, Ф.Фиельструт, С.П.Швецов, т.б. көшпелі қазақтардың өмір-салты олардың материалдық өндірісінің географиялық ортамен тығыз байланыста дамитынын дәлелдеді. 20-жылдардағы Қазақстанның талантты ғалымдарының бірі, профессор К.А.Вернер: «қазіргі қазақ шаруашылығы айнала қоршаған ортаға сондай бейімделген, сондықтан оны осы уақыттың ең өнімді шаруашылық түрі деуге болады. Қазақстанның зор бөлігіне тән көшпелі тұрмыстың осы күнге дейін сақталуы – қазақ және қазақ шаруашылығы отырықшы халықтың мәдени дәрежесіне дейін көтеріле алмайды деген сөз емес… – малшы қазақтың көшпелі болуы айнала қоршаған табиғи ортада басқаша мүмкін емес», – деген26. Зерттеуші Прокопович өзінің «Қазақстан жағдайындағы жоспарлы шаруашылық принциптері» еңбегінде: «Қазақстанның қазіргі қалыптасқан жағдайында асыра сілтеуге болмайды, мал шаруашылығындағы ғасырлар бойы бағалы капитал – халықтың мал шаруашылығы дағдыларын – әлемде мал саны азайып отырған уақытта сақтап қалу керек… Тау-кен ісінің интенсивті дамуы, оның тартымдылығы ауыл шаруашылығы халқының басым бөлігін өзіне тартатыны айқын әрі оның мал шаруашылығына тигізер зардабы көп уақыт өтпей-ақ білінеді», – деп жазды27.

Бірақ географиялық нигилизм бағыты басымдық танытып, географиялық фактордың белсенді рөл атқаратынын дәлелдеген ғалымдардың көзқарасы есепке алынбады. Көп уақыт өтпей-ақ тоталитарлық саяси жүйеден қолдау көрген географиялық нигизизм идеясы миллиондаған көшпелілердің апатымен аяқталды. Географиялық нигилизм өкілдерінің бірі Б.Н.Семевский: «Адамзат тарихы өзінің дамуында үнемі табиғатпен күресіп келеді», – деп тұжырымдаған болатын28. Б.Н.Семевскийдің бұл тұжырымынан жеті жыл бұрын экономист-агроном Н.Кожанов: «адамның табиғатты өзгертемін деуі қате; адамның табиғатты эксплуатациялауы, оның салдарынан болатын табиғат апаты ешқашан өзгермейді… шығармашылық даму мәдениеті бар адам ғана табиғатты өзіне неғұрлым қолайлы бағындырады», – деп басқаша баға білдірген29. Н.Кожанов пікірінше өңір мәселелерін шешудің нақты жолы – «абсолютті жайылым», яғни мал шаруашылығын дамыту. Қоршаған ортаға сәйкес келмейтін шаруашылықтың басқа түрі қоршаған ортаны әрі онымен тығыз байланыстағы мал шаруашылығы дағдыларын да жояды30. Қазақстан мен Орта Азияның ауыл шаруашылығын дамытуда табиғи орта мен оның ерекшеліктерін ескеруді ұсынғандар қатарында РКФСР Мемлекеттік жоспар қызметкері, кейін «Чаянов-Кондратьев бандыларының бірі» деп айыпталған профессор А.Н. Челинцев, Орта Азиядағы экономикалық аудандастыру принциптерін жүзеге асырған ғалымдар Ю.Пославский, Н.Ярошевич, ҚазАКСР-інің жоспарлау органының қызметкерлері А.Донич, М.Сириус, т.б. болды. Агроном М.Сириус: «Қазақстанның егістігін біз жобалап отырған 3 – 4 млн. га-дан 15 млн. га-ға көтеру қате. Қазақстанның табиғи жағдайында егін шаруашылығы тиімсіз, жерді жыртқыштықпен пайдалану жайылымға қолайлы жерлерді құлазыған далаға айналдырады. Сондықтан егісті ықшамдап, мал шаруашылығына көшу керек», – деп айтты31. С.П. Швецов қазақ ауылының экономикасы мен тұрмысына, сонымен бірге қоныс аудару Басқармасының тәжірибелеріне сүйене отырып: «табиғат, оған бейімделген шаруашылық секіріс дегенді білмейді», – деп айтты32. «Қазақстандағы көшпелі тұрмысты жою даланың мал шаруашылығы мен қазақ шаруашылығына ғана кесірін тигізбейді, ол сонымен бірге даланы да адам мекендемейтін шөлді жерге айналдырады». Көшпелі мал шаруашылығы экономикалық және техникалық жағынан Қазақстанды артта қалдырып, тұрмыста жабайылылық сақталып қалады деген ой тудырмауы тиіс. Жоқ, – деп жазады С.П. Швецов, – негізінен Қазақстанда да, Швейцарияда да мал шаруашылығы бірдей, айырмашылығы оның интенсивті жүргізілуінде. С.П.Швецовтың «Қазақ шаруашылығы өзінің табиғи-тарихи және тұрмыстық жағдайында» деген кітабы 1926 жылы жарық көрді. Оның пікірін Орта Азия зерттеушісі Н.И. Вавиловпен бірге ауған экспедициясына қатысқан Д.Букинич те қолдап: «зор аумақты игеру көшпелі шаруашылықсыз болуы мүмкін емес, қалыптасқан табиғи-тарихи жағдайда шаруашылықтың бұл түрі жоғалмайтынын» білдірді33. 20-жылдардың ортасына дейін Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытуда географиялық фактор ескерілу қажеттілігіне қарсылар көп болған жоқ. «Қоршаған ортаға буржуазиялық пассивті икемделу теориясына» қарсы күрес тек 1927 жылы С.Г.Струмилиннің «КСРО-ны индустрияландыру және халықшылдық эпигон» кітабы мен «Большевик» журналының 3-нөмірінде жарияланған Г.Зиновьевтің «Кулак партиясының манифесі» мақаласынан кейін басталды. Олардың жоспарлы шаруашылық концепциясы жоспарлы-экономикалық жобалау әрі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және демографиялық жағдайды ескеруді ұсынған Н.Д.Кондратьев пен А.В.Чаяновтың сараптамаларына қарама-қарсы болды. Оның соңы ғалымдар тобының 1930 жылы тұтқындалып, кейін олардың көпшілігінің өлім жазасына кесілуімен аяқталды. 1929 – 1933 жылдары көшпелі шаруашылық «барып тұрған реакцияшыл»34, қазақ ауылының көшпелі шаруашылығы пролетарлық диктатура жағдайында өндірістік дамудың мүддесіне қарама-қайшы. Сондықтан өндірістік қатынастың бұндай ескірген түрін жойып, дамыған жоғары жаңа саты – социалистік түрге революциялық қадам жасау35 идеясы үстемдік етті. Әрине 1930 – 1950 жылдары қалыптасқан бұндай идеялардың құрсауынан тек 80-жылдардың ортасында ғана шығуға мүмкіндік туды. Қазіргі қазақстандық тарихнамада номад36 мәселесі жан-жақты зерттеліп, онымен айналысатын ғылыми мектептердің, зерттеушілердің қатары өсіп келеді.

Сонымен экономиканы қатаң бюрократиялық жүйе арқылы басқарудың көшпелі шаруашылық үшін тиімсіздігін 1928 – 1929 жылдары орын алған ет дайындау науқаны көрсетті. 1928 жылдың 27 тамызында жарияланған Қазақстан үкіметінің декреті бойынша 400 бас малы барлар көшпелі, 300 бас малы барлар жартылай көшпелі және 150 бас малы барлар отырықшы жанұялар «бай шаруашылыққа» жатты. 1929 жылдың наурызына таман бұл декреттің құрбандығына 700 шаруашылық ілінді. Бірақ бұл шаралармен мемлекеттік ет дайындау жоспары орындалмады. 1929 жылдан ет тапсыру жоспары әрбір өткен республикалық кеңестің басты пунктіне айналды. Онымен қатарлас «Отырықшыландыру – бай, феодалды жою!»37 ұраны арқылы Қазақстан өлкелік партия комитетінің 1-хатшысы И.Ф. Голощекиннің «жаппай отырықшыландыру» бағдарламасы жүзеге асырылды. Сонымен 1929 жылдан ауыл шаруашылығы экономикасында күрт өзгерістер басталды. Бұл мәселе Ж.Әбілғожин38, М.Тәтімов, Ю.Новиков39, Т.Омарбеков40, т.б. еңбектерінде жан-жақты талданған. Әсіресе, Ж.Әбілғожин, М.Қозыбаев, М.Тәтімовтың «Казахстанская трагедия»41 мақаласы қоғамдық пікір тудырған еңбектердің бірі болды. Негізінен қоғамда бұл мәселені алғаш көтергендер жазушылар, публицистер, журналистер болғанын мойындау керек42. Әрине, олардың еңбектері қоғамда үлкен пікірталастар туғызып, мамандардың бұл мәселеге көңіл аударуына септігін тигізді. Дегенмен, олардың еңбектерінде халық санын көрсетуде көп алшақтықтар байқалады. Сондықтан демография ғылымы өз әдістері мен методологиясы арқылы ол оқиғаларға объективті баға бере алады43. Бұл бағыттағы алғаш қадам жасаған зерттеушілер қатарында М.Тәтімов, Х.Асылбеков, Ә.Ғалиев, Ж.Әбілғожин, М.Қозыбаев, т.б. болды44.

«Коллективизация с. – х. в республиках Средней Азии и Казахстана: опыт и проблемы» мақалалар жинағында бұрын «жабық» болған мұрағат және статистикалық материалдар негізінде көптеген мәселелер нақты-тарихи саралаулардан өтті.

М.Ж.Хасанаев «К вопросу о судебных преследованиях трудового крестьянства в годы голода 1931 – 1933 гг.» мақаласында 1932 жылдың 7 тамызында «Мемлекеттік мекемелер, ұжымшарлар мен кооперациялардың мүліктерін қорғау әрі қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту» заңы қабылданған алғашқы жылдың өзінде 33 345 адамның сотталғанын, оның ішінде ұжымшардан 7 728, жеке шаруа қожалықтарынан 5 315 адам болғанын, сонымен қатар заң қабылданғанға дейінгі 1931 жылдың 2-жартысында ет дайындау науқаны кезінде 79 адамның атылып кеткенін келтіреді. Автор осы мақаласында «астық дайындау» науқанының салдарынан 1931 жылдың 3-және 4-тоқсандарында 12 539 адамның сотталғанын, оның ішінде 6 927 кулак, 529 ауқатты, 1 732 орташа, 529 кедей, 1 084 ұжымшаршы, 1 701 лауазымдылар, 43 тағы басқа адамдардың болғанын, сонымен қатар «жаппай ашаршылықтың ең қиын кезеңі – 1932 жылдың қыс айларында Қазақстанның 14 ет комбинатынан (Ақтөбе, Алматы, Аягөз, Әулиеата, Орал, Қазалы, Қызылорда, Шымкент, Петропавл, Қостанай, Семей, Талдықорған, Павлодар, Шу) өнеркәсіптік аудандарға 14 044 т еттің жөнелтілгенін, яғни жоспардың 44,5 %-ға орындалғанын жазған45. Отырықшылық мәселесіне А.Құсайыновтың мақаласы арналған. Автор 1931 жылдың Мемлекеттік жоспары мәліметтерін келтіреді: 700 мың қазақ шаруашылығының 562 мыңы көшпелі және жартылай көшпелі (оның 23 мыңы бай шаруашылығы) болған; 1930 жылға дейін 60 мыңдай шаруашылық отырықшылыққа көшірілген. Сонда автордың есептеуінше, 1932 жылдың басына қарай 137 мыңға жуық шаруашылық отырықшыландырылған. Қазақ өлкелік партия комитеті мен ҚазАКСР ХКК-нің қаулысы бойынша бір жылда 400 мың шаруашылық отырықшыландырылуы тиіс болған, бұндай жағдайда еріктілік туралы айту мүмкін болмаған деп тұжырымдайды автор46. Бұл шаралар салдарынан болған демографиялық зардаптар М.Тәтімовтың мақаласында толыққанды баяндалған: «үлкен отбасылар құлдырап, ашаршылықтан ауылдар түбімен жойылып, ірі тайпалар ыдырап кетті. Әсіресе, алыс көшпелі және жартылай көшпелі ауылдар орны толмас демографиялық апатқа ұшырады». Автордың есептеуінше, «аштық пен эпидемиядан жергілікті халықтың 2 млн. 20 мыңы немесе ұлттық трагедияға дейінгі республикада болған халықтың 49 %-ы жойылған»47.

Ұжымдастыру мәселесі және оның зардаптары Ж.Әбілғожиннің48 еңбегінде кеңінен зерттелген. Монографияда Қазақстанның дәстүрлі құрылымы және оның ауысу жағдайындағы әлеуметтік-экономикалық аспектілері қаралған. Әлеуметтік құрылымның әртүрлі деңгейлеріне сипаттама берілген.

Демографиялық дағдарыс мәселелері бүгінгі тарихшылардың еңбектерінде кеңінен зерттелуде49.

30-жылдардағы халық тарихына алғаш қалам тартқан ғалымдардың бірі Ф.Д. Лившиц болды. Оның мақаласы мұрағат материалдары әлі толық ашылмаған әрі көп нәрсені еркін баяндауға мүмкін болмаған уақытта жарық көрген50. Ф.Д.Лившиц мақаласының ең бір ерекшелігі оның статистикалық мәліметтерді шұқшия саралап, әртүрлі деректерді салыстыра отырып, болған оқиғаларды қайта сол қалпында беруге ұмтылуы. Сібір, Украина және Қазақстан аймақтарына қатысты 1939 жылғы санақтың ішінара материалдары 1970 – 1980 жылдары бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде жарық көрген51. Солардың бірі – қазақстандық ғалым М.Тәтімовтың «Цифрлар шежіресі» еңбегі.

Онда 1897 жылғы алғашқы Бүкілресейлік санақ пен 20-ғасырдың 60-жылдары аралығындағы қазақ халқының демографиялық тарихы сипатталған. Еңбекте 1920 – 1930 жылдардағы халықтың табиғи өсімі және РКФСР-ге, Өзбекстанға, Қырғызстанға, Сібірге, шетелге қоныс аударған қазақтардың тарихы баяндалған. Автордың көрсетуінше 1926 жылғы санақ бойынша көршілес республикаларда 314 мың қазақ болса, ал 1939 жылдың санағынша олардың саны 453 мыңға жеткен. Сонда екі санақ аралығында (1926 – 1939) мигранттар есебінен қазақтардың саны РКФСР-да 2,3 есеге, Өзбекстанда – 1,7 есе, Түрікменстанда – 6 есе, Тәжікстанда – 7 есе, Қырғызстанда – 10 есеге артқан.

Ғалым М.Тәтімов басқа да еңбектерінде ұжымдастыру салдарынан болған демографиялық зардаптарды, яғни халықтың саны, құрамында болған өзгерістерді сипаттайды52.

1960 – 1980 жылдары бұл мәселе Ә.Ғалиев, Ф.Базанова, Н.Мышко, И.Никифоров еңбектерінде көрініс тапты. Ә.Ғалиев кеңестік тарихнамада алғаш рет 1926 жылдың санақ материалдары негізінде 20-жылдардағы Қазақстан демографиясын үш – этнодемографиялық, орналасуы, әлеуметтік-кәсіби аспектіде талдайды53. Жалпы бұл кезеңде Қазақстанның 1920 – 1930 жылдардағы халық тарихы өте аз зерттелді. Жоғарыда келтірілген еңбектерден басқа жоқ деуге де болады. Іргелі зерттеулердің өзінде халық саны, әкімшілік-аумақтық өзгерістер туралы мәліметтер жоққа тән. Осы мәселеге қатысты іргелі зерттеулер тек 1987 жылдан жариялана бастады. Оған М.Х.Асылбеков пен Ә.Б.Ғалиевтің «Социально-демографические процессы в Казахстане (1917 – 1980)» еңбегін жатқызуға болады. Онда Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдістер – халықтың табиғи өсімі, ұлттық, әлеуметтік, аумақтық жас/жыныс құрамындағы өзгерістер, миграция және демографиялық саясат ретроспективті берілген.

90-жылдардың басында А.В.Топилиннің қазақстандық немістерге, ал П.М.Полянның 30-жылдары Қазақстанға зорлықпен қоныс аударғандар туралы мақалалары жарияланды54. Кейін 2001 жылы П.М.Полянның «Не по своей воле…: История и география принудительных миграций в СССР»55 монографиясы жарық көрді. Автор бұл еңбегінде депортацияланғандар мен арнайы қоныс-тандырылғандарды әлеуметтік, этникалық, конфессиялық категорияларға бөліп сараптаған. В.Н.Земсковтың56 «Спецпоселенцы в СССР, 1930 – 1960» монографиясы арнайы қоныстандырылғандар мәселесіне арналды. Онда автор осы контингенттің тууы мен өлім-жітімі, моральдық-тұрмыстық жағдайы, ұлттық құрамы, т.б. әлеуметтік-демографиялық сипаттарына талдау жасаған. Бірқатар мақалалар Қазақстан халқының жұмыспен қамтылу құрылымы және оның этникалық құрамын талдауға арналды57. Онда фактілік мәліметтерді талдау арқылы есептеу методологиясы қабылданып, негізгі беталыстар айқындалды.

1932 – 1933 жылдардағы ашаршылықтың салдарынан болған адам шығынына қатысты батыс тарихнамасында әртүрлі мәліметтер кездеседі. Екі санақ аралығындағы қазақтардың шығыны онда 1 млн. адам шамасында көрсетілген58. М.Олкотт өзінің «Фабрикация социального прошлого: казахи Средней Азии» еңбегінде 2 млн. адам шығыны туралы айтады59.

З0-жылдардағы қазақ ауылдарын қамтыған ашаршылық туралы іргелі еңбектердің қатарында 1986 жылы Лондонда жарық көрген Р.Конквесттің «Жатва скорби: советская коллективизация и террор голодом» атты кітабының орны айрықша. Автор бұл еңбегінде ұжымдастыру желеуімен ашаршылық арнайы ұйымдастырылған науқаншылдық деген Х.Сетон-Уотсонның пікірін қолдайды60. Сонымен қатар Р. Конквест «Жатва скорби» мақаласында қазақтардың 1926 және 1939 жылдардағы, яғни екі санақ аралығындағы шығынын 867 400 (3 968 300 минус 3 100 900) адам болғаны туралы жазады61. 1933 жылдың цифр мәліметтерін түзеген жағдайда, – дейді автор, – ұлттық құрамның орташа цифрымен алғанда қорытындыда 948 мың адам болуы тиіс. Бірақ 1939 жылдың санағы бойынша қазақ халқы 4 598 мыңға жетуі керек еді (республикадағы өсім КСРО бойынша орташа 15,7 %-ды берді дегеннің өзінде). Шындығында, Қазақстаннан басқа мұсылман елдерінде бұл көрсеткіш орташадан да жоғары болды; ондай жағдайда Қазақстанның халқы сан жағынан 1,5 млн. адамға көбірек болуы керек. Егер туылмай қалған балалар саны 300 мың, ал Синьцзянға (Қытай) эмиграцияға кеткендердің саны 200 мың деп алғанда қазақтар дың шығыны 1 млн. адамды құрайды62. Айта кетер бір жайт, ол автордың 1986 жылы Лондонда шыққан «Урожай беды» кітабының бір тарауын «Казахская трагедия» деп атағаны. Зерттеуші жанама және тағы басқа қолы жеткен деректерге сүйене отырып, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жылдарында сталиндік террордан әрбір үшінші қазақтың құрбан болғанын айтады. Тағы басқа батыстың А.Р.Льюис и Н.Р.Роулэнд секілді зерттеушілері қазақтардың отырықшыландыру салдарынан 1926 жылғы 4 млн. адамынан 1939 жылы 3 млн. адамға азайғанын, ал табиғи өсімді ескергеннің өзінде шығынның 1,5 млн. адамды құрағанын жазды63. Американдық тарихшы М.Малиа «Советская трагедия. История социализма в России» еңбегінде 1926 – 1939 жылдардағы КСРО-ның жалпы демографиялық тапшылығының 15 млн. адамды құрағанын әрі олардың басым бөлігі ауыл халқынан болғанын жазады64.

Тағы бір ескерер жайт, ол батыс тарихнамасының бұл мәселені алғаш күн тәртібіне қоюы. Кеңес тарихнамасының бұл бағыттағы зерттеулері тек 80-жылдардың ортасында ғана басталды. Ресей ғалымы С.В.Гришаевтың КСРО-ның тарихи-демографиялық үрдістеріне тереңірек бойлап, батыс ғылымына сараптама жасаған «Запад: правда и вымысли о населении СССР» еңбегі жатады. Батыс тарихшыларының, демографтары мен экономистерінің КСРО халқының тарихына арналған еңбектеріне кеңінен тоқтала келіп, автор олардың кеңестік тарихнаманың назарынан тыс қалған «ақ таңдақтарды», әсіресе, 30-жылдардың демографиялық тарихына қатысты еңбектерін талдаған65.

30-жылдар туралы батыс тарихнамасы келтірген цифрлардың шындық екенін 80-жылдардың ортасы мен 90-жылдардағы кеңестік тарихнама, кейін тәуелсіз Қазақстан тарихнамасы дәлелдеді.

1990 – 2000 жылдары қазақстандық тарихнамада осы мәселеге қатысты біршама зерттеулер66 жарыққа шықты. Іргелі еңбектердің қатарында М.Қозыбаев,67 А.Н.Алексеенко,68 Г.В.Кан,69 М.Асылбеков,70 М.Тәтімов,71 Г.Меңдіқұлова,72 Т.Омарбеков,73 М.Қойгелдиев,74 т.б. еңбектері бар.

Сонымен қорытындылай келе мынаны айтуға болады: теория әрқашан дамиды, жаңа фактілермен, жаңа зерттеу әдістерімен толады, оны аяқталды деуге келмейді немесе танымал ғалым В.А.Милютиннің сөзімен айтқанда, халықтың шынайы заңы ғылым қашан қоғамдық өмірдің жалпы және басты заңдарын түсіндіре алғанда ғана ашылады, яғни бір адам немесе бір ұрпақтың еңбегімен шектелмейді, оны әрқашан өмірдің өзі ұсынып, ғылым жинақтағанда ғана нәтижеге жетеді75.