Читать книгу Пьесалар / Пьесы - Карим Тинчурин - Страница 12

Казан сөлгесе
^{Музыкаль комедия}
Икенче пәрдә

Авылда мәчет алды. Киртә белән уралган. Уртада капка. Капкадан авылның матур бакчалы урамы күренә. Кызлар киндер тукмаклыйлар. Егетләр җыелалар.

I күренеш

Оркестр «Әпипә» көен уйный. Хор. Бию.

Кызлар.

Сук, сук, ныграк сук!

Егетләр.

Киявеңә киндерә.

Кызлар.

Сук, сук, ныграк сук!

Егетләр.

Киявеңә киндерә.

Хор.

Кызлар тукмаган киндерә

Яшь йөрәкне көйдерә.

Кызлар тукмаган киндерә

Яшь йөрәкне көйдерә.

Бәр, бәр, ныграк бәр,

Ефәк төсле йомшарсын!

Бәр, бәр, ныграк бәр,

Ефәк төсле йомшарсын!

Кызлар.

Ефәк юрган итеп ябып,

Мине сагынып йокларсың.

Ефәк юрган итеп ябып,

Мине сагынып йокларсың.

Егетләр.

Чуп, чуп, ныграк сук,

Көчең әрәм китмәсен.

Чуп, чуп, ныграк сук,

Көчең әрәм китмәсен.

Кызлар.

Кызларда көч күп була ул,

Бер дә исең китмәсен.

Кызларда көч күп була ул,

Бер дә исең китмәсен.

Егетләр.

Ныграк, ныграк, ныграк сук,

Беләкләрегез талмасын!

Ныграк, ныграк, ныграк сук,

Беләкләрегез талмасын!

Кызлар.

Беләге талган кызларны

Хатын итеп алмассың!

Беләге талган кызларны

Хатын итеп алмассың!

Оркестр уйный. Бию дәвам итә.

II күренеш

Әүвәлгеләр һәм Салих.

Салих. Егетләр, урман арты боярының көтүчесе килгән. Үзе чуваш икән. Башына эшләпә кигән, үзе кап-кара, нәкъ чегән. Авызына курай капкан, чыбыркысын җилкә аркылы таккан. Култык астына капчык аскан. Нәкъ шәйтан.

Егетләр. Йә, йә?

Салих. Шул курайда уйнаганда, чыдап кына тор тыңлаганда. Ә инде җырлаганда, оказия! Хәйран да…

Егетләр. Соң ул кайда?

Салих. Каравыл лапасы алдында, халык, малай, халык анда!.. Ахырзаман, кыямәт!..

Егетләр. Нигә килгән соң ул монда?

Салих. Кәҗәләре югалган. Шуны эзләп монда килгән. Күргән-белгән юкмы икән дип сораша. Оказия инде, тамаша. Кураен да уйнап ала, җырлап ала. Үзе нәкъ кыз бала. Елмая, кызара, ояла!.. Әйтерсең лә әүлия…

Егетләр. Әйдәгез, әйдәгез, алып килик үзен монда. Кызлар, сез ни дисез?

Курай артта уйный.

Гөлбану. Килсен, килсен. Күзебез тимәсен, исебез китмәсен.

Салих. Чү! Уйный…

Бибинур. Мин бу көйне беренче тапкыр ишетәм.

Гөлбану. Мин дә, мин дә. Бу – яңа көй, ахры.

Бибинур. Яңа кешедә иске көй булмас инде.

Салих. Халык хәйран булып тыңлап тора үзен. Түбән оч мөәзин бабай манарадан тыңлый-тыңлый картларны икендесез калдырган, ди. Егетләр, әйдәгез, киттек. Кызлар, киндерегезне тукмаклашырга, кочаклашырга, уйнашырга, җырлашырга, тамыр тартышырга килеп җитәрбез. Көтеп торыгыз.

Җырлашып чыгалар.

Гөлбану. Кит, кит, шәкерт димәсәң хәтере калыр.

Оркестр «Алмата» көен уйный.

Хор.

Кыйгак, кыйгак, кыр казлары

Килер, язлар җиткәндә,

Бу кыз бала ник назлана,

Кысып, суырып үпкәндә.

Курай оркестр белән «Сибелә чәчәк» көен уйный.

III күренеш

Әүвәлгеләр, Мөршидә, Саҗидә.

Мөршидә.

Курай моңы моңлы икән,

Курай моңы моңлы икән.

Саҗидә.

Йөрәккә хәсрәт сала икән,

Йөрәккә хәсрәт сала икән.

Чит илләрдән безгә яр килгән,

Кавышырга насыйп яр микән?

Гөлбану. Чү, чү, Мөршидә, моңланма.

Бибинур. Әллә таныш көйме бу сиңа?

Мөршидә. Ул туктады, ул туктады.

Гөлбану. Йә кызлар, әйдәгез, ай батканчы тукмаклап калыйк!

Оркестр «Әпипә» көен уйный. Хор.

Кызлар.

Тукмак, тукмак, ныграк сук –

Киявемә киндерә,

Тукмак, тукмак, ныграк сук –

Киявемә киндерә,

Йомшак киндер, ак сөлге

Яшь киленне сөйдерә,

Йомшак киндер, ак сөлге

Яшь киленне сөйдерә.

Салкын кышның ак кары

Аклыгына көнләшә,

Салкын кышның ак кары

Аклыгына көнләшә.

Аккошларның мамыгы

Төсле киндерем йомшара,

Аккошларның мамыгы

Төсле киндерем йомшара.

Гөлбану. Хәзрәт киленен, Казан кызын күргәнегез бармы, кызлар?

Бибинур. Каян күрәсең аны, Казан кызы ич ул. Чапан астыннан башын да чыгармый, ди.

Гөлбану. Чыгарыр әле. Менә безнең белән уракка йөри башласа, чапаны тиз очар.

Бибинур. Хәзрәт килене нишләп уракка йөрсен?

Гөлбану. Нигә йөрмәсен. Безнең авылда эшләмәгәнгә икмәк бирмиләр.

Мөршидә. Бик матур, ди. Аяклары да бик матур, бик кәкре, ди.

Гөлбану. Абау, чатанмыни?

Мөршидә. Белмим. Шәмси әби әйтә, бик матур, бик кәкре, ди. Китап шулай куша, ди. Бүген үзен күрендерәләр бит. Безнең әнкәй дә шунда китте.

Гөлбану. Алай, кәкре, диең?

Мөршидә. Әйе, Казан кызлары арасында аякны кәкрәйтү купшылыктан санала, ди. Туры аяклы кызга кияү дә чыкмый икән, ди. Кияүләр кәкре аяклы кызларны әтәч тары чүпләгән шикелле чүпләп кенә торалар, ди. Туры аяклылары кияүсез, урамда сызгырып, тик йөриләр, ди. Хәзрәтнең улы да аның аякларына гашыйк булган, ди. Кәкре аякта мәхәббәт орлыгы була, ди. Шәмси әби, шулай, ди.

Гөлбану. Андый мәхәббәт орлыгын бер дә теләмәс идем әле.

Бибинур. Әнә, әнә Әсма абыстай килен күрендереп кайта. Сорыйк әле үзеннән.

Мөршидә. Әнкәй, әнкәй! Кызлар сине чакыралар.

Әсма. Нихәл, кызлар, ни йомыш? Киндер йомшарамы?

Бибинур. Ал да гөл, Әсма абыстай. Мамык төсле.

Әсма. Кызлар, бүген монда чит илләрдән бик күп егетләр килгәннәр. Берсеннән-берсе асыллар. Бай уллары, мәхдүмнәр, Казан шәкертләре. Итәкләрегезне җыйнабрак йөрегез. Казан шәкертләре бик усал булалар бит алар. Җыр чыгарып китмәсеннәр.

Гөлбану. Әсма абыстай, Әсма абыстай, Казан кызы матурмы?

Әсма. Бик матур, бик күркәм. Күзләре шомырт шикелле ялт-йолт килә. Кашлары инде җептән калын дисәм ялган булыр. Нечкә генә, кап-кара.

Гөлбану. Аяклары кәкре, ди. Дөресме?

Әсма. Дөрес, кәкре. Бик матур кәкре. Ул инде вак-вак атлап, чайкалып киткәндә бик килешеп тора. Симез үрдәк шикелле.

Бибинур. Кәкре аяк ничек матур була инде ул?

Әсма. Әллә тагын, һәммәсе дә бик матур дигәч, миңа да матур төсле күренде шунда. Мин үзем алай ук кәкре аякны яратмыйм.

Гөлбану. Бирнәләре күпме?

Әсма. Бик күп. Бихисап. Менә миңа да бирнә бирделәр.

Кызлар. Кая, кая, нәрсә?

Әсма. Менә ул. Күрсәгез исегез китәр инде. Хәйран инде. Сез дә кызлар булып торасыз. Казан кызлары, чынлап та, бик уңганнар икән.

Кызлар. Кая, кая, нәрсә?

Әсма. Хәзер, хәзер була, балалар. (Чүгәли.) Бик затлы нәрсә инде. Күрсәгез һушыгыздан таярсыз матурлыгына. Яулыгымның очлары чияләп бәйләнгән икән. Ярый инде, икенче вакыт күрсәтермен.

Мөршидә. Әнкәй, бәгырем! Хәзер, хәзер күрсәт инде!

Кызлар. Әсма абыстай, күрсәт инде!

Әсма. Ярый, ярый, күңелегез булсын, күрсәтим инде. Үзе дә шул бөтен мәҗлескә ялгызыма гына эләкте. Ай, балалар! Чишелми шул, чишелми! Иртәгә күрсәтермен.

Мөршидә. Әнкәй, хәзер күрсәт инде!

Кызлар. Әсма абыстай, зинһар, күрсәт инде!

Әсма. Күрәсегез бик киләмени?

Кызлар. Бик, бик!..

Әсма. Күрсәтим микәнни?

Кызлар. Күрсәт, күрсәт, Әсма абыстай!..

Әсма. Менә ул! Ай Алла, әллә йорт анасы чуалткан инде, һич чишәр хәл юк. Ярый (урыныннан тора), балалар, соңга калмагыз. Әтиегез ачуланыр.

Мөршидә. Бирнәне, бирнәне күрсәтмисеңмени? Бир, үзем чишәм.

Әсма. Чишә алсаң, мә, кызым… Юк, юк, тукта. Йә, ихтизарланып яулыгымны ертырсың. Үзем чишәм. Иблиснең гыйфрит койрыгын төенләгәненнән дә яманрак төенләнгән. Юк, балалар, юкка мөнтәзыйрланмагыз[8], хәшәпләнеп, өйгә генә кайтып китим.

Мөршидә. Әнкәй, бәгырем, мин бармагымның йомшаклары белән генә чишәрмен.

Әсма. Ихтизарланып китеп ертмасаң бирәм.

Кызлар. Менә рәхмәт! Менә рәхмәт!

Әсма. Юк, булмый… Әбүҗәһел койрыгы да болай каты төйнәлмәгәндер. Ярый, кайтыгыз, балалар!

Мөршидә. Бирнә, бирнә?!

Әсма. Менә ул…

Кызлар. Күрсәтмисеңмени?

Мөршидә. Әнкәй, бу нишләвең инде? Үзең дә чишә алмыйсың. Бездән дә чиштермисең?

Әсма. Атагыз кайткач, шуңардан гына чиштерермен инде.

Гөлбану. Мөәззин бабайның чишкәнен без карарга барабыз… Сездән калмыйбыз.

Әсма. Йә, алайса, мәгез. Үзегез чишегез. Яулыгымны гына ерта күрмәгез.

Кызлар. Юк, юк.

Әсма. Юк, туктагыз, үзем тагын маташып карыйм әле. Колһуалла укыгач чишелә торган иде. Ә менә, менә, булды шул.

Кызлар. Ах, сөлге, Казан сөлгесе!..

Оркестр, хор. «Казан сөлгесе».

Кызлар, Бибинур, Гөлбану, Мөршидә, Саҗидә.

Каюлары нинди тигез аның,

Ука белән ефәк аралаш.

Бигрәк матур Казан сөлгесе,

Җем-җем итә аның өлгесе.

Ике башы тигез, тигез аның,

Рәхәтләнә күңел карагач.

Бигрәк матур Казан сөлгесе,

Җем-җем итә аның өлгесе.

Әсма. Ярый, кызлар, мин кайтыйм инде. Кая, Казан сөлгемне бирегез!

Бибинур. Әсма абыстай, карап туйыйк инде. Бигрәк матур икән. Үрнәкләрен өйрәнеп калыйк дибез.

Әсма. Каралта күрмәгез, һаман-һаман Казан сөлгесе бүләк итүче булмас.

Гөлбану. Буямабыз, Әсма абыстай. Менә Мөршидә алып кайтыр.

Әсма. Кызым, кара, буятма. Кайтканда төреп кенә алып кайт. Тузанланмасын. Кызым Мөршидә, мә, синең кулыңа бирәм. Синнән алырмын да. Тегендә-монда, диясе булма!

Мөршидә. Ярый, әнкәй. Җаным төсле үк саклармын.

Әсма. Ярый, хушыгыз, балалар. Мөршидә, дим, оныта күрмә сөлгемне. Тузанланмасын. Җиргә куймагыз…

Мөршидә. Юк, юк, әнкәй.

Әсма. Кызым Мөршидә, кара аны, сиңа бирдем, синнән алырмын. Куллары белән таплатмасыннар. (Чыга.)

Мөршидә. Ярый, әнкәй, ярый.

Бибинур. Илаһым, бизәкләре нинди күп, нинди ваклар, нинди матурлар.

Мөршидә. Чигешләре, каюлары төрле-төрле.

Гөлбану. Казан кызларының аяклары кәкре булса да, куллары туры, күрәсең.

Мөршидә. Чү, егетләр киләләр.

Бибинур. Егетләргә күрсәтик әле. Исләре китсен.

Мөршидә. Юк, юк, күрсәтер хәлем юк. Йә берәрсе кызык итеп борынын сөртер.

Гөлбану. Кулларына бирмәбез.

Кызлар. Күрсәтик, күрсәтик!..

IV күренеш

Кызлар, егетләр.

Егетләр. Ха-ха-ха… Әмма дә кызык иткәнсең, малай, молодец!

Ильяс. Шулай итмичә дә булмый шул. Кяфердән шулай үч алмасаң, ничек аласың аны. Мин әйтәм, мин синең дуңгызларыңны көтмим, дим. Дуңгызларымны көтмичә, әллә кызларымны көтәр идеңме, ди.

Салих. Йә, йә!

Ильяс. Юк, көтәрсең, ди. Юк, көтмәм, дим. Юк, көтәрсең, ди. Юк, көтмим, дим. Дуңгызларымны көтмәсәң, мин сине чыгарам, ди. Мин әйтәм, син дуңгыз көтмәгән өчен мине чыгарсаң, мин тотармын да татарларның мөфтиләренә прашение бирермен, дим. Ул синең кәбестәләреңне санар, дим. Юк, ди, мөфти, ди, мирза, ди. Мирза мөфти үзе сине төрмәгә яптырыр, ди. Шулаймы, дим, яптырырмы, дим. Ярый, алайса, мин синең дуңгызларыңны көтәм, дим. Шулай итеп, сиксән сигез мең дуңгызын көтә башладым.

Салих. Һай-һай. Сиксән сигез мең, диең? Җөгертәсеңдер.

Ильяс. Ие, сиксән сигез мең. Араларында сыердан да зурлары бар, малай. Шулай беркөнне, дуңгызларны сазлыктан алып кайтып, ашханәгә кергән идем, өстәлдә чебен үтерә торган бер шешә дару тора. Тукта, дим, берәр нәрсәгә ярар әле, дим. Кесәгә ялт!

Салих. Ялт, диең?

Ильяс. Әйе, ялт. Иртә белән әлеге сиксән сигез мең дуңгызны сазлыкка илткәч, теге чебен үтерә торган даруны сазлык өстенә сибеп җибәрдем. Шуннан, малай, дуңгызлар кырыла башламасыннармы. Бер атна эчендә сиксән сигез мең дуңгыздан берсе дә калмады. Араларында бояр үзе генә калды.

Салих. Кырылды, диең?

Ильяс. Чукырдаша-чукырдаша кырылдылар.

Салих. Соң, бояр нәрсә ди?

Ильяс. Нәрсә дисен, дуңгызлардан бәхет юк. Татар дуңгызларыннан ничек булыр дип, дүрт кәҗә, бер тәкә алды. (Колакка сөйли.)

Салих. Нигә дүрт кәҗә, бер тәкә ул?

Ильяс. Мөселманча эшләде. Татарларга дүрт хатын белән торырга яраганны, нигә тәкәгә ярамасын, ди.

Бибинур. Бу нинди чуваш икән?!

Мөршидә. Урман арты алпавытының көтүчесе. Кәҗәләр эзли, ди.

Егетләр. Ха-ха-ха!.. Чеп-чи урыс икәнсең!

Салих. Йәле, егет, кураеңда уйнап ал әле! Юкса, күрмисеңме, кызлар көзге чебиләр шикелле бөрешкәннәр.

Гөлбану. Җылытучылар булмагач бөрешкәндер шул.

Ильяс. Нәрсә ди ул?

Салих. Уйна, уйна! Сиңа түгел, миңа әйтә.

Оркестр, курай «Казан сөлгесе» көен уйный.

Кара, эшеңдә бул!

Ильяс. Миңа әнә тегесе ошый.

Мөршидә. Күз карашларыннан башым әйләнә башлады. Бу ул үзе булырга кирәк. Бигрәк тә чибәр мәхдүм икән.

Саҗидә. Ул, ул… Каһәр генә суккан икән, үзе булган икән. Мөршидә, әнкәй Казан сөлгесен хәзер үк алып кайт диде бит сиңа. Нигә монда катып торасың?

Мөршидә. Ярый, апа, хәзер алып кайтырмын.

Оркестр «Казан сөлгесе» көен уйный.

Ильяс.

Һаваларда тилгән, ай, очадыр.

Урын, урын сайлый кунарга.