Читать книгу Алыһардаах Аана - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 3

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр былыргы номохтор кэпсииллэринэн, Орто Бүлүү баһыйар үгүс түөлбэлэрин ытык өбүгэлэринэн Тыгын чугас аймаҕа Дуоҕа (Туоҕа) буолар. Туоҕа Боотур Лүүчүн эмээхсин кыыһын Үрүмэччини кэргэн ылан, Кучантан чугас сытар Эбэ диэн ааттаах күөлгэ олохсуйбутун туһунан Н.Ф. Егоров суруйан ылбыт сэһэнигэр этиллэр. Дуоҕа аҕыс бииргэ төрөөбүттээҕэ эбитэ үһү. Олохтоох кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, кини сэттэ бырааттарын ааттара – Дагдаҕар Баатыр, Лэбиэрийэ Бөҕө, Таас Уллуҥах, Ньиирээйик ойуун, Дуораан Уус, Ырыа Чоҥкунаан, Кырамай.

Олортон ордук Дагдаҕар Боотур уос номоҕор элбэхтик киирбит. Дуоҕаны кытта Хаҥаластан 40, сорох үһүйээннэргэ этиллэринэн, 80 киһи кэлсибит. Бу дьон бары даҕаны ырааҕынан-чугаһынан аймахтыы буолуохтаахтар диэн В.А. Кондаков сабаҕалааһына оруннаах быһыылаах. Биһиги санаабытыгар Туоҕа Боотурдаах Тыгыны кытта иирсэн баран куотан Бүлүү диэки кэлбит диэн сыыһа өйдөбүл баар.

ХVII үйэ cаҕаланыытыттан Саха сирин хаҥаластарын муҥур баһылыга Тыгын Дархан омук дойдуларын кытта сибээһи олохтуур соругу туруорбута. Омук дьонун кытта сыһыаны олохтуурга валюта наада. Сахаларга харчы оруолун киис толороро. Ити кэмҥэ киис мэнээгэ буолан булчуттар ыырдара кэҥээбитэ. Тыгын саамай эрэнэр киһитин, аймаҕын, киистээх Бүлүүгэ ыытарга быһаарбыта. Туоҕа Боотур дьонун кытта бастаан Лүүчүҥҥэ олохсуйаат, атын түбэлэринэн тэнийэн, олохтоохтору кытта уруу-хаан тардыһан киирэн бараллар. Ол курдук, хаҥаластар билиҥҥи Кэбээйи Мастааҕынан, Мукучутунан, Баҕадьатынан, Лүүчүнүнэн, Арыттааҕынан тарҕаммыттара, саҥа түөлбэлэр ытык өбүгэлэринэн буолбуттара. Таас Уллуҥах диэн быраатын Тааһаҕар сиригэр олохтуур. Ньиирээйик диэн ойууну Бороҕон «Харыйалаах» диэн ааттаах күөлүгэр олохсутар. Кэлин ити ойуун олорбут сиринэн «Ойуун күөлэ» диэн ааттаммыта. Бороҕон сээркээн сэһэнньитэ Уоһук Мальцев кэпсээбитинэн, Тымтыалыкы Боотуру Бастакы Тоҕус сиригэр «Тыымпы» диэн күөлгэ олохтообута. Дуоҕа аччыгый инитэ Кырамайтан Бүлүү Дьөккөнүгэр Хаҥалас аҕатын ууһа төрүттэммитин туһунан номохтору суруйан ылбыт уонна ылыннарыылаахтык ырыппыт киһинэн В.А. Кондаков буолар.

Бүлүү Мастааҕын олохтооҕо 63 саастаах А.Н. Батагаев 1948 с. суруйтарбыт «Туоҕа Боотур» диэн үһүйээнэ НАССФ архыыбыгар харалла сыппыта «Лүүчүннэр» (Дьокуускай, 2012. С. 392–396) кинигэҕэ бэчээттээммит. Андрей Николаевич суруйарынан, Туоҕа Боотур түөрт уоллаах эбит. Ол уолаттар түөрт Тоҕус нэһилиэгин төрүттээбиттэр. Улахан уолтан Бастакы, кини анна уолтан Иккис (Мастаахха Отоһут, Атамай аҕаларын уустара), ортоттон Үһүс (Тааһаҕар), кыра уолтан Төрдүс Тоҕус (Мастаахха Энэлгэн аҕатын ууһа) дьоно-сэргэтэ тэнийэллэр. Итини А.А. Саввин 1938 с. олунньу 25 күнүгэр суруйбут үһүйээнэ бигэргэтэр (Архив ЯНЦ. Оп. 33. Д. 44. Л. 18). Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, «Ньээкэҥниир диэн олохтоох киһи Тоҕус нэһилиэк төрдө буолта. Тоҕус уоллаах киһи, (олортон) икки уола – Тигилээн (Атамай төрдө), Байытар (Энэлгэн төрдө) тахсаннар дьону ууһаталлар».

Оттон Дьокуускайга 2005 с. тахсыбыт «Бастакы Тоҕус нэһилиэгэ» кинигэҕэ суруллубутунан, Ньээкэҥниир – Дагдаҕар Боотур хос сиэнэ. Аҕата тоҕус уоллаах Чуохаан – Мэлтэгэр Боотур улахан уола. Чуохаан тоҕус уолаттарыттан биирдэстэрэ Ньээкэҥниир олохсуйбут сирэ Бастакы Тоҕус диэн ааттаммыта архыып докумуоннарынан бигэргэнэр. Ньээкэҥниир, Оконнеев, 1782 с. биэрэпискэ киирбитинэн Конон (1737–1789 сс.), Мачес (1749–1781 сс.), Бобров (1751 с.т.) диэн уолаттардаах. Ньээкэҥниир Конон Оконнеев диэн уолуттан сиэнэ Маныыһыт Дьэрэмэйтэн (1765 с.т.) Орто Бүлүүгэ аатырбыт-сураҕырбыт Дьэрэмэй аҕатын ууһа төрүттэммитэ. Бу Еремеевтэртэн Орто Бүлүү улууһугар Яков, Петр, Андрей, Григорий, Афанасий кулубалаабыттара (Бастакы Тоҕус нэһилиэгэ. – Дьокуускай, 2005. С. 37).

Аны Сэһэн Дьэрэмэй аҕатыттан, Иван Осипович Еремеевтэн-Сэһэн Дооскоттон, истибит номох сэһэниттэн быһа тутан киллэрэбит. «Уол оҕо төрөөбүтүн тоҕус хонук туолуута саха урааҥхай сиэринэн аҕата Туоҕа Боотур алгыс алҕаабыт: «Бу оҕом аар-саар аналыгар айыллан үөскээтэ. Орто бараан дойдуга олох олорорго үрдүк айыылар анаабыттар. Онон хаппар хаппаһын хараана Хатан Хаппас диэн буоллун», – диэбитэ үһү. Хаан Хатан Хаппастан бастакынан Тойон Соҕоччо төрөөбүт. Бу улахан киһи тохсус оҕотунан уол оҕо төрөөбүт. Кыратыттан ыарыһахтыыр, ол гынан баран биир киһи үйэтин толору олорбут, олоҥхоһут улуута, алгысчыт аарымата, кэпсээннээх кэрэһитэ, сэһэннээх силигэ Сэһэн Ньэкээн (Ньээкэҥниир) төрөөбүтэ эбитэ үһү. Бу киһиттэн бастакы сүһүөх хоту Тоҕус эбэтэр Бастакы Лүүчүн дьоно-сэргэтэ үөскээбит». Сэһэн Дьэрэмэй бу номоҕу кимиэхэ ордук анаан суруйбутун чопчу бэлиэтээбит: «… номох сэһэммин хоту Тоҕустар, түөрт Лүүчүн дьоно-сэргэтэ, тоҕус туспа төрүттэрин туһунан иһиттиннэр, сэргээтиннэр…».

Билиҥҥи киһиэхэ Лүүчүн тоҕо хоту Тоҕус диэн ааттаммыта өйдөммөт соҕус. Былыр сахалар өрүс түһэр (алын) өттүн хотунан ааҕаллара. Оттон Лүүчүн сирэ-уота тоҕустартан Бүлүү өрүс сүнньүнэн аллара диэки сытарынан хоту Тоҕус дэннэҕэ. Былыр түөрт Тоҕуһу – түөрт Лүүчүн, Лүүчүнү – хоту Тоҕус дииллэрэ биһиэхэ кэрэхсэбиллээх. Оччотугар лүүчүннэр уонна тоҕустар аймахтыы буолан тахсаллар. Онон да буолуо, кинилэр тоҕустар сорох аҕа уустарыгар бас-көс дьонунан буоллахтара.

Дьэ, бу лүүчүннэри кытта бэрт былыргыттан алтыһан олорбут тоҕустар кимнээх этилэрий? Бастакы сабаҕалааһыны аҕалабыт. Саха саарына Багдарыын Сүлбэ 1998 с. Дьокуускай куоракка «Бичик» кинигэ кыһатыгар «Үс…Сэттэ…Тоҕус…» диэн кэрэхсэбиллээх үлэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Тоҕустар тустарынан сиһилии ырытан суруйбут. Онно суруллубуттан биһиэхэ сыһыаннаах сорох түгэннэри киллэрэбит. «Г.У. Эргис «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» (М.–Л.: Изд. АН СССР, 1960) бастакы чааһыгар Андросов диэн фольклору хомуйааччы 1940 с. Мэҥэ Хаҥалас Маҥнайгы Мөҥүрүөнүн 65-тээх киһитэ П.Д. Марковтан суруйбут үһүйээнэ киирбит (С. 159). Онно ити сиргэ урут Таҕыс диэн омуктар олорбуттара үһү, олору Чэҥкэгэр Эҥин диэн киһи хоту кыйдаабыта үһү дэнэр. Ити этнонимы быһаарарыгар Г.У. Эргис, Таҕыс диэһин, бука эрэ, Тоҕус диэни аакайдаан саҥарыы буоллаҕа буолуо диэбит. Оттон аны Я.И. Линденау «Описание народов Сибири» диэн биллэр үлэтигэр Мэйик, Чочу, Үөдүгэй, Таҕыс уустара Нам буолаһыгар холбоммута («причислены») диэн суруйбутун киллэрбит. Онон Таҕыс – Тоҕус биис ууһа диэн биһиэхэ былыр үйэттэн ыла баар, уонна Мэҥэ сириттэн кыйданан баран, Нам сирин ааһан, Бүлүүгэ тиийэн, олох сирин булбут эбит быһыылаах», – диэн түмүккэ кэлбит Багдарыын Сүлбэ (С. 141). Оттон Мөҥүрүөн уруккута Илин Хаҥалас сирэ. 1860 с. диэки Хаҥалас улууһа арахсан Арҕаа уонна Илин Хаҥаластар буолбуттарын санаттахха, тоҕустар уонна лүүчүннэр биир хаҥаластар эбиттэр. Маны өссө 2007 с. Дьокуускайга тахсыбыт «Саха биис уустара» кинигэттэн ситэрэн биэрэбит: «Тоҕус бииһэ диэн кэпсииллэринэн 9-с төгүл тоҕолоох тоҕой сэлэ олохтоох, Туоҕа-баатыр баһылыктаах Тоҕус бииһэ буолар» (С. 100).

Дьикти буолла. Сахалар Бүлүү умнаһыгар бастаан кэлэн олохсуйууларын утаатын диэки кинилэри түөрт Лүүчүн дьоно уонна Туоҕа Боотур баһылыктаах киис соноругар кэлбит тоҕус (элбэх) биистэн хомуллубут Тоҕустар диэн ааттыыллар эбит. Кырдьык да, үһүйээннэртэн уонна докумуоннартан сэдиптээтэххэ, инники тиийэн олохсуйбут Туоҕа Боотур баһылыктаах хаҥаластарга киин сирдэртэн кэлэн холбоһон, кинилэри барыларын, хас да аҕа ууһа холбонон, биир Тоҕус аҕатын ууһа диэтэхтэрэ. Сахаларга аҕыс уонна тоҕус ахсаан элбэх диэн суолталааҕын Багдарыын Сүлбэ үөһэ ахтыллыбыт кинигэтигэр бэрт итэҕэтиилээхтик суруйан турар (С. 128–146). Онон тоҕус диэн чопчу ахсааны көрдөрбөт, элбэх диэн өйдөбүллээх буолуон сөп. Киис соноругар Саха сирин араас муннуктарыттан Лүүчүн сиригэр элбэх дьон кэлэн тоҕуорустахтара. Кинилэртэн сорохторо бу сиргэ хаалан олохсуйдахтара. Олор кэлин киис ахсаана лаппа аччаабытын кэннэ, аһаан-таҥнан олорор балыктара-бултара бүтэ быһыытыйбытыгар, сүөһү ииттэргэ табыгастаах сирдэринэн көһөн олохсуйдахтара. Оччотугар «тоҕус төрүттэрин биллиннэр», «9-с төгүл тоҕолоох тоҕус сэлэ олохтоох, Туоҕа баатыр баһылыктаах Тоҕус бииһэ» диэн оруннаах соҕус.

Тоҕустар диэн ааттанааччылар нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ Бүлүү умнаһыгар Туоҕа Боотурдаах кэннилэриттэн тиийэн олохсуйбуттар диэн сабаҕалыыбыт. Ол манныктан көстөр. 1639–40 сс. Тобол хаһааҕа Васька Фефилов табаарыстарын кытта суруйбут дьаһааҕы хомуйар кинигэлэригэр: «Тоҕус 52 ыалыттан дьаһаах хомуйдубут, барыта 161 кииһи», – диэбиттэр (Материалы по истории Якутии XVII века. – М.: Наука, 1970. С. 142–144). Икки баһылыктаахтарын бэлиэтээбиттэр. Испииһэк саҕаланыытыгар Арчикан диэн кинээстэн үс, онтон испииһэк бүтүүтүгэр Батур кинээстэн уонна кини икки уолуттан уон киис тириитин ылбыттарын суруйбуттар. Ону биһиги кинини Туоҕа Боотур сурулла сылдьар диэн сабаҕалыыбыт.

Историктар төһө киһи олорорун билээри гыннахтарына, дьон ахсаанын түөркэ төгүллүүллэр. Ол 200-тэн лаппа тахса киһи биирдэ көһөн кэлбэтэхтэрэ чуолкай. Төһө эмэ уһун кэмҥэ аҕыйахтыы киһилээх бөлөхтөр кэлэн инники кэлбит дьоҥҥо холбоһон истэхтэрэ. Ити син балачча кэми ылбыт буолуохтаах. Нууччалар кэлиилэригэр Орто Бүлүүгэ олорор аҕа уустарыттан тоҕустар ахсаан өттүнэн улаханнара. Ити кэмҥэ кыргыдайдартан 18, кырыкыйдартан 5, уоттулартан 6 киһиттэн дьаһаахтарын туппуттара биллэр (Долгих Б.О. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII веке. – М.: Изд. АН СССР, 1960. С. 464–465). Аны туран ити докумуоҥҥа тоҕо эрэ Туоҕа дьоно ханна да ахтыллыбатах. Бука, кинилэр тоҕустарга киирэ сырыттахтара. Бу икки сабаҕалааһынтан хайата сөбө-сөтөгөйө буолла?

Иккис сабаҕалааһын арыый да ылыннарыылаах соҕус. Хаҥаластар саҥа сирдэргэ олохсуйалларыгар, биллэн турар, олохтоох уустары, биистэри кытта уруу-аймах сыһыаныгар киирэллэрэ. Ол эрээри, олохтоохтордуун булкуһан, симэлийэн хаалбакка, хата, төттөрүтүн кинилэри бэйэлэригэр тардан, сыһыаран, түөлбэ ахсын бас-көс дьон буолаллара. Дуоҕалаах, баҕар, саҥа сирдэри баһылыыр анал соруктаах кэлбиттэрэ буолаарай? Төһө даҕаны үһүйээннэргэ бу дьон Тыгыны кытта иирсэн баран, күрээн кэлбиттэрэ диэн кэпсээбиттэрин иһин, атын санааны этэр омнуоланыа суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, Дуоҕалаах сүөһүлүүн-астыын, оҕолуун-дьахтардыын көһөн кэлбиттэр. Ким да кинилэри эккирэппэтэх, кэлин даҕаны ирдэһэ кэлбэтэх. Аны туран бу кэлии дьон саҥа сирдэригэр олохтоохтук оҥостон олохсуйаллар эбит, киһи-сүөһү төрдө буолаары. Онон бу хаҥаластар күрүөйэхтэргэ майгыннаабаттар. Хата кинилэр бу эргин хаҥаластар сабыдыалларын күүһүрдэргэ анаммыт курдуктар. Баҕар, оннук соруктаах көһөн кэлбиттэрэ буолаарай?

Сахалар Бүлүү диэки Дуоҕалаах быдан иннилэриттэн олохсуйбуттара үһүйээннэргэ ахтыллар. Сэһэн Дьэрэмэй «Тойон Түһүмэн алгыһынан» кинигэтигэр (Дьокуускай, 2001) киирбит номохтор кэпсииллэринэн, аатырбыт Арыылаах алааһыгар Дуоҕалаах саха дьахтара кэргэннээх, бэйэтэ табалаах, сахалартан төрүттээх сир түннүгэ Оойочоону көрсөллөр. Оойочоон өрүс аллараа өттүгэр олорор Дьорохойдоох сахаларын күтүөттэрэ. Оойочоон Дуоҕалаахха Эҥсиэлиттэн Ырыган Ыллыга диэн сиринэн кэлбит сүүрбэттэн тахса саха баарын туһунан кэпсиир. Кинилэргэ Дуоҕа Оойочоонунан илдьит ыытар: «Кыстык туттарга көмөҕө кыһаллабыт», – диэн. Ол илдьити тутаат, Сэһэн Силик баһылыктаах Ырыган Ыллыгын сахалара Дуоҕа Кучаҥҥа кыстык тэринэр үлэтигэр бука бары кэлэн көмөлөспүттэр. Н.Ф. Егоров суруйбут номоҕунан, Дуоҕа Лүүчүн эмээхсин кыыһын Үрүмэччини кэргэн ылбытыгар, Баай Эбэҕэ олорор кыыс таайа эдэр ыалга сылгы-ынах сүөһү биэрбит. Онон сылгы-ынах сүөһүлээхтэр Лүүчүн эргин Дуоҕалаах иннилэриттэн бааллар эбит, арай, ахсааннара аҕыйаҕа буолуо. Биһиги эмиэ итинник түмүгү кытта сөбүлэһэбит.

Сэһэн Дьэрэмэй кэпсиир номохторугар Улахан Ампара баһылыктаах Хорой Табалар биистэрэ табалаах сахалартан төрүттээхтэр дэнэр. Лүүчүҥҥэ уонна кини тулатынааҕы сирдэргэ даҕаны табалаах сахалар тоҕо суох буоллахтарай? Бааллара буолуо. Дуоҕалаах тиийэллэригэр Лүүчүн кырылас тоҥус дойдута буолбатах курдук. Олохтоохтор, хаҥаластар кэлиэхтээхтэрин билбит, күүппүт курдук, күүс-көмө, көх-нэм буолан, үөрэ-көтө көрсүбүттэр диэххэ сөп. Үһүйээннэр, сыныйан аахтахха, Дуоҕалаах тиийиэхтээх түбэлэригэр тиийбиттэр, төрүттүөхтээх түөлбэлэрин төрүттээбиттэр диэн санааны үөскэтэллэр. Хаҥаластар бэйэлэрин дьиҥнээх соруктарын (сабыдыалларын күүһүрдэр, ил тэринэр соруктарын) кистээннэр, Дуоҕалаах иирсэн, күрээн бардылар диэн сэһэннэри тарҕаппыттара буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп. Оччотугар Дуоҕалаах да итинник номохтору бэйэлэрэ эмиэ тарҕаттахтара. Аналларын-соруктарын арыйаллара сатаммат буоллаҕа…

В.А. Кондаков суруйарынан, Дуоҕа Боотур кырдьарын саҕана Айыы ойуунун быһыытынан биллибит. Кини ойуун убайа эрдэ өлбүт. Дуоҕа урут Туймаадаҕа олорон Айыы ойууннара ыһыахха, сылгы, ынах, оҕо тардан кыыралларын үчүгэйдик өйдөөн хаалбыт. Онон кини Дьөһөгөй Айыыттан сылгы, Айыы Мылахсын Хотунтан ынах сүөһү көрдөһөр сиэри-туому толорор буолбут. Барыта маҥан таҥастанан, төгүрүк дүҥүрдэнэн туран үөһээ Айыылартан быйаҥы түһэрэргэ, сүөһүнү тэнитэргэ көрдөһөрө эбитэ үһү. Ол көрдөһүүтүн айыылар ылынаннар сылгы сиэлэ, ынах түүтэ үөһэттэн хаар курдук түһэрэ диэн кэпсэлгэ хаалбыт дэһэллэр. Дуоҕа ойууннаан, өйүн-санаатын, абын-хомуһунун, тылын күүһүнэн үөһээ Айыылары кытта алтыһар кыахтааҕа диэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үтүө сэһэн хаалбыт.

Дуоҕа дьиҥнээх аата Булгудах диэн сабаҕалыыр В.А. Кондаков. Багдарыын Сүлбэ «Лүүчүннэр үйэлэр аҥааттар аартыктарынан» (Дьокуускай, 2003) «дуоҕа» диэн тыл «знамя» диэн өйдөбүллээх диэбит (С. 19). В.А. Кондаков «Айыым киһитэ, аах» кинигэтигэр (Дьокуускай, 2001) Дуоҕаны Дыгын былааҕын (знамятын) тута сылдьыбыт буойун буолуохтаах диэн суруйбут. Үһүйээннэргэ Дуоҕаны Тыгын көмөлөһөөччүтэ, эрэллээх сэрииһитэ, чугас аймах-билэ киһитэ диэн кэпсэнэр.

Дуоҕа Бүлүү сиригэр-уотугар нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ кэлбит киһи диэн сабаҕалыыбыт. Олохтоох үһүйээннэргэ кэргэннээх, оҕолоох кэлбитэ диэн кэпсэммэт. Онон орто саастаах киһи кэлбит буолуон сөп. Кини аата нууччалар дьаһаах хомуйар кинигэлэригэр киирбит. «Материалы по истории Якутии XVII века» кинигэҕэ (М., 1970. С. 119) 1639–1640 сс. Туоҕаттан биэс киис тириитин ылбыттарын туһунан суруллубут. Онон Туоҕа Боотур дьиҥнээхтик олоро сылдьыбыта номохторунан эрэ буолбакка, архыып докумуонунан эмиэ бигэргэнэр.

Суруйбучча ситэри суруйан кэбиһэбит. Лүүчүннэр диэн кимнээх этилэрий? Эрдэтээҥҥи докумуоннарга кинилэр ахтыллыбыттарыгар таба тайамматыбыт. Кэлин, 1651 сыллаахтан, кинилэри «киисчиттэр» («собольники») дииллэр эбит. Оттон 1654 сылтан эрэ, дьэ, «лүүчүннэр» диэн туспа аҕа ууһун быһыытынан сурукка киллэрэр буолбуттар (Долгих, С. 464). Аны 1732–1733 сс. ыытыллыбыт биэрэпискэ кинилэр уонна кырыкыйдар аҕа ууһун быһыытынан киирбэтэхтэр. Оччотугар кинилэри тоҕустары кытта бииргэ суруйбуттар диэн сабаҕалыыбыт.

Лүүчүн дьоно хас да биистэн, омуктан силис-мутук тардыбыттар. Г.В. Ксенофонтов сабаҕалааһынынан, бу Маньчжурияттан төрүттээх тоҥустар сахатытыллыбыт ааттара. «Нюй-чжень» диэн маньчжур бииһэ, монголлартан XVII үйэ саҕаланыытыгар хотторуон иннинэ, Хотугу Кытайы илиитигэр ылан, дьаһайан олорбута. Бу омук тоҥустартан төрүттээхтэрин үөрэхтээхтэр быһаарбыттара ыраатта. Нюй-чжень уларыйбыт-тэлэрийбит көрүҥнэрэ манныктар: нюй-чжи-ниучи, лу-чжень. Ниучи – нуучча, лу-чжень-лууча-лүүчүн буолбут. Г.В. Ксенофонтов «Урааҥхай сахаларын» иккис кинигэтигэр «люю-чюн» – «нуу-чин» дэнэр бүлүүлэр эрдэтээҥҥи уустарын туһунан суруйбута (С. 186). Маньчжурияттан кэлбит тоҥус уустарыгар солоннар уонна лучиннар баалларын бигэргэппит (С. 187).

А.А. Павлов, М.П. Григорьев