Читать книгу Алыһардаах Аана - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 5

Былыр биир уоллаах оҕонньордоох эмээхсин олорторо үһү. Бэйэлэрэ баай дьон, уоллара улаатан ойох ылбыт. Оччотооҕуга баай ыалга баай тоҥустар атас киирэллэрэ эбитэ үһү. Биир саас бу ыалга биир тоҥус атас киирбит. Нөҥүө дьылыгар улахан тоҥот буолбутугар, саас хойутуу эмиэ киирбит.

Били тоҥус, түүн хоно сытан, дьиэлээх уолу утуйа сыттаҕына уоран өлөрөн кэбиспит. Ол түүн кийииттэрин уоран дойдутугар күрүүр. Бэрт өр айаннаан тоҥус дойдутугар тиийбиттэр. Ураһаҕа хараҕа суох оҕонньору кытта эмээхсин эрэ баар эбит.

Ол сайыны сайылаабыттар. Кыһын ааһан, саас буолан барбыт, ол тухары эр киһи куруук булка сылдьар. Бэйэтэ аһары сытыы-хотуу, булчут киһи. Кийиит куруук санааргыыр, аһы кыайан аһаабат, иинэн-хатан иһэр. Саас тоҥот буолуута уол тоҥоттуу барбыт. Уола суоҕар оҕонньор кийиититтэн ыйытар: «Тоҕойуом, тоҕо куруук санааргыыгын? Туоххар сатаммаккын дуу, дойдугун ахтаҕын дуу, биитэр киһигин сөбүлээбэккин дуу?» Онуоха кыыс: «Дьэ, тойонум оҕонньор, кырдьык мин дойдубун ахтарым бэрт, киһибин да сөбүлээбэппин. Өлүөхпүн баҕарбытым иһин, сатаан өлбөппүн, моҥнон өлө сатаан көрдүм да өлбөтүм, ууга-уокка түһэн өлүөхпүн Айыы тойон накаастыа диэн куттанабын, онон эһиги биитэр киһи, биитэр кии гыныҥ», – диир. Онуоха оҕонньор, толкуйдаан баран, кийиитин аһынан сүбэлиир: «Чэ, тоҕойуом, оччоҕо бу курдук гын: сарыы сонуҥ иһинэн үс хос гына кыыл таба таһын сирин, ол үчүгэй өйүө буолар сүгэн да, соһон да сылдьардааҕар. Мин биир ыйдаах тоҥот буолар сататын түһэрэбин, онуоха диэри дойдугун булуоҥ. Хата, ол ону киһиҥ кэлэн эккирэтиэ, оччоҕо ити икки ыттааҕын билэҕин, олоро ситиэхтэрэ, ону ситтэхтэрин аайы туктуу-туктуу симиммит эккиттэн ойо тардан ылан быраҕан биэрэ ис. Үстэ ситэн баран төнүннэхтэринэ, салгыы уонна батыһыахтара суоҕа, биһиги булчут ыттарбыт оннук ыйаахтаахтар».

Кийииттэрин оҕонньор эппитин курдук тэрийэннэр, ыытан кэбиһэллэр. Барарыгар оҕонньор: «Дойдуҥ сайыҥҥы күн тахсыытын туһунан баар, ону көрбүтүнэн сырайыҥ хоту баран иһээр. Уолум кэлэн миигин өлөрөрө буолуо, барбыта өр буолла диэн көрүөм», – дии хаалар.

Үс түүннээх күн айаннаабытын кэннэ, икки ыт ситэн кэлтэригэр, сонун сириэһиниттэн быһа тардан ылан быраҕан биэрэр. Ыттар билэннэр төннөн хаалаллар. Онтон улахан тумуһах бэтэрээ уонна уҥуоргу өттүгэр икки төгүл, субу сиэх курдук, ситэн кэлтэригэр ас биэртин аһаан баран, төннөн хаалтар. Били оҕонньор эппитин курдук онтон ордук эргиллибэтэхтэр.

Ый кэриҥэ айаннаан, ириэрии буолуута дойдутугар тиийэр. Олорор сиригэр кэлэн баран, дьонуттан куттанан хотоҥҥо киирэр. Хотоҥҥо сылдьааччылар урукку хотуннара кэлтин билэннэр, дьиэттэн кистээн ас таһан аһаталлар. Бу сытан дьахтар сотору төрүүр кэмэ кэлбит. Хотоҥҥо төрүөн сүрэ бэрт, Айыыһытым да салыйыа дии саныыр, онон ыксаан хотунун ыҥыртарар. Эмээхсин кийиитэ кэлтин билэн олус үөрэр, ол гынан баран оҕонньор сүрдээх кырыктаах эбит, онон хайдах да гыныахтарын булбаттар. Кийииттэрэ «айыылааҕын, өлөрдөҕүнэ өлөрдүн» диэн дьиэҕэ киллэртэрэр. Кийииттэрин киллэрэн хаҥас диэки сытыарбыттар, оҕонньор кырдьан халтаһата саба түһэн хаалан көрбөтөх. Күнүскү ынах ыамын саҕана дьахтар төрөөрү ыалдьыбыт, ыалдьаары ыалдьан наһаа бэрииһэйбит, үөһээ саҥата үөһэ, аллараа саҥата аллара буолбут. Уот иннигэр киирэн утуктуу олорор оҕонньор соһуйан: «Хайа, эмээхсиэн, бу туох-туох буолла? Биһиэхэ итинник буолуох киһи суох этэ дии, биир баар буолуоҕа сатамматаҕа», – диэбит. Эмээхсин туран оҕонньорун моойдоон туран көрдөспүт: «Дьэ, оҕонньор, ити, били оҕобут доҕоро куотан кэлбитин баччааҥҥа диэри саһыара сырыттыбыт. Хайдах гыныаҥый, эһиги оҕоҕутуттан оҕом диир, оҕобут дэлэ да таптыыр буолбатах этэ. Тохтоо, күн буол, ый буол!» Оҕонньор намыраан олорон баран эппит: «Дьэ, баҕар, ол биһиги оҕобутуттан оҕото буоллаҕына, уҥа хонноҕун анныгар үрүҥ иһэҕэй кыбыныылаах буолуо, оччоҕо миэхэ туттараарыҥ, иккиэннэрин бэйэм дьаһайыам», – диэн баран, үрдүгэр ыйанан турар батыйатын ылан олорунан кэбиспит. Дьахтар уолламмыт. Эмээхсин, оҥорбута да биллибэт, кырдьыга да биллибэт, оҕонньорго үрүҥ иһэҕэйи көрдөрбүт уонна өссө үрүҥ бүрүөлээх диэн кэпсээбит. Кырдьык да үрүҥ бүрүөлээх төрөөбүтэ үһү. Оннук оҕо дьоллоох киһи буолар дэнэрэ. Оҕонньор ону истэн, айыыһыттаан иитэргэ эппит.

Уол сэттэтигэр тиийбитин кэннэ оҕонньор аат биэрэн «Тыын толуга Тыгын» буоллун диэбит. Ол дьыл биир биэттэн кэтэҕин уолаҕаһыттан кутуругун төрдүгэр диэри сиэллээх кулун төрүөбүт. Бу кулун ой буолан улаатан да баран балтараа көстөөх күөлгэ киирэн өрдүйэлээн сиирэ (өрдүйэ диэн күөлгэ үүнэр от), ол иһин Өрдүйэһит диэн аат биэртэр.

Тыгын бэйэтэ Сайсарыга олорбут. Хойут улаатан баран ыал да, ыраах да улуустарга сэриинэн тахсан кырган, сүөһүлэрин үүрэн киирэрэ үһү. Онон чугаһынааҕы дьонуттан даан тардан ылара, ол иһин саха баһылыгынан ааттаабыттара. Киниттэн хас да уол төрүөбүтэ. Улахан уолун аата Чааллаайы, ортото Үс күрүө Харах Мөкөчө, үсүһэ Такыбыл диэн уонна да элбэхтэрэ үһү, Муос уол, Таас Уол диэннэр. Хойут кырдьан олордоҕуна өрүһүнэн икки нуучча кэлэн, үлэ көрдөһөн үлэлээбиттэр. Ону эмээхсинэ куһаҕан дьон быһыылаах, үүрүөххэ диэбитин, оҕонньор быһа кыланан кэбиспит. Үс сыл сылдьан баран, биир сарсыарда суох буолан хаалтар. Өр буолбатах, аалынан устан 200-чэ нуучча кэлбит. Били кэлбит дьон биир оҕус тириититтэн тэлиллибит быа хабар сирин Тыгынтан көрдөөбүттэр. Эмээхсин эмиэ сөбүлээбэтэх: «Куһаҕан дьон быһыылаах, били биһиэхэ сылдьыбыт дьон ити дьоҥҥо бааллар курдук үһү… Биэриэ суохха», – диэбит. Оҕонньор «таах хаалар сири дьонтон көҥөннөххө Айыы тойон да уордайыа» диэн биэрэн кэбиһэр. Нууччалар, оҕус тириитин ооҕуй ситимин курдук тэлэн баран, Сайсары сыһыытын үчүгэйин түһэрэн ылбыттар. Ылбыт сирдэригэр кириэппэс туттан баран сэриилээн барбыттар.

Били Тыгын Өрдүйэһит диэн ата ааттаах күрүөһүт ат эбит. Нам улууһун тыатыгар Туоҕа Боотур диэн киһи олорбута үһү (бадаҕа аҕа ууһун баһылыга). Өрдүйэһит онно баран күрүөһүлээн сии сылдьан маска түһэн өлбүт. Ону Туоҕа Боотур дьоно Тыгыҥҥа киирэн тыллыыллар. Тыгын туран атын түөрт миэстэтигэр (атаҕар) биирдиитигэр 20-лии сылгыны, онон барыта 80 сылгыны төлөтөр. Сааһыгар тиийэн тастаах моонньугар 20 сылгыны ылар. Эһиилигэр куймаҥныырыгар уонна чолоҥнууругар (кутуруктаах баһыгар) 20 сылгыны ылыах буолар. Онон барыта биир аты 120 сылгынан төлөтөр. Туоҕа Боотурдаах биирдии миҥэ аты кытта үөр атыырдарын эрэ баайан хаалаллар.

Хойут Туоҕа Боотуртан түөрт уол төрөөбүт. Ол түөрт уол Тоҕус диэн нэһилиэктэри төрүттээбиттэрэ үһү. Кинилэр ыччаттара билигин: улахан уол гиэнэ I Тоҕус (билигин Орто Бүлүү Тоҕус нэһилиэгэ дэнэр); орто уол гиэнэ II Тоҕус (Мастаах Отоһут уонна Атамай аҕатын ууһа «Молотов» колхоз); орто анна уол ыччаттара III Тоҕус (билигин Тааһаҕар нэһилиэгэ дэнэр) уонна аччыгый уол ыччаттара IV Тоҕус диэн (билигин да IV Тоҕус дэнэр, Мастаах) үөскээбиттэр. Оттон Кучан күөл куруук киһилээх-сүөһүлээх буолар, билигин колхоз бөһүөлэгэ. Арыылаах-Муоһааны билигин алаас, түөрт колхоз оттуур, хоруллубута сыл буолла.

А.Н. Батагаев