Читать книгу Алыһардаах Аана - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 7

«Колониальная политика Московского государства в Якутии XVII в. Сборник архивных документов» (Л.,1936) кинигэ 216-с лииһигэр 1685 сыллаахха Михаил Жирков диэн хаһаах, Лүүчүн буолаһын киһитэ, Курчега Селбуков ойоҕун Нелчаканы уон сүөһүгэ атыылаһан ылбытын туһунан суруллубут. Кини 1687 сыллаахха Дьокуускайга бойобуода М.О. Кровковка суруйбут суругар өссө дьахтар сүрэхтэниэн баҕарар диэбит («И ныне та женка крестится волею»). Дьахтар эрэ да, уруулара да үҥсүө суох буоллулар диэн эбии суруйбут.

Аны туран, Р.К. Маак 1854 сыллаахха Бүлүү умнаһынан айаннаан сылдьыбытын түмүгүнэн «Вилюйский округ Якутской области» кинигэ оҥорон таһаарбыта. Ити уһулуччулаах натуралист, айанньыт биһиги нэһилиэкпит сорох сирдэринэн сылдьан ааспытын туһунан бэлиэтээһиннэриттэн биир түгэни Багдарыын Сүлбэ «Жирков аҕатын ууһун төрдө буолуо дуо?» диэн суруйуутугар таһаартарбыта («Киин куорат». 07.02.2003). Онтон быһа тутан ааҕыаҕыҥ.

«Р.К. Маак Орто Бүлүү улууһугар Түөк күөл кытыытыгар турар дьахтар араҥаһын көрбүт, чинчийбит, ойуулаабыт. Олохтоохтор, быһа холуйан, 150-ча сыллааҕыта араҥаска ууруллубут дьахтар диэбиттэр. Ол аата 1700 сыллааҕыта эргин.

Сорох дьон дьахтар аата Ураҕас диэн эбит үһү, бадаҕа, диэбиттэр («некоторые предполагалм»).

Дьахтар тоҥхойо кырдьыар диэри олорбут («до глубокой старости»), Лүүчүн ууһун (нэһилиэгин) төрдө буолбут. Сүрэхтэммэтэх уонна оҕото барыта нуучча хаһааҕыттан диэбиттэр («всех своих детей прижила с русским казаком»).

Төбөтүн уҥуоҕа, уҥуоҕа барыта туох да буолбатах. Таҥаһа баай, атын да тэрээһинэ, киэргэлэ-симэҕэ элбэх. Ханна эрэ ыраах айаҥҥа барар киһи курдук. Хас да этэрбэс, икки дэйбиир, чороон … бааллар.

Түөк – I Лүүчүн сирэ. Билигин да итинник ааттанар. Дьахтар 1700 сыл эргин өлбүт курдук. Оттон били Нелчаканы Михаил Жирков 1687 сыллаахха ылан турар. Нелчака да, Ураҕас да, арааһа, биир киһи быһыылаах дии санаатым. XIX үйэ ортотун сахалара ол 150-ча сыллааҕыта диэбиттэрин хайаан да чахчы оччо буолуо диэххэ сатаммат. Быһа барыллааһын буоллаҕа.

Михаил Жирков байбыт, кыаҕырбыт диэҕиҥ. Дьахтары силигин ситэрэн «атаарбыттара» ону бигэтик туоһулуур.

Жирков ыччаттара турбуттар, кыаҕырбыттар, бас-көс дьон буолбуттар. Ону история сурукка киирбит докумуоннара бигэргэтэллэр. Жирков (Хараҕа Суох – М.Г.) аҕатын ууһа үөскээбит.

1776 сыллаахха Бүлүү умнаһын ходуһаларын түҥэппит биэдэмэскэ Лүүчүн буолаһыгар «князцу Николаю Жиркову Жолодоеву – Тек, Тек бэрэтя, Дохсума бэрэтя» ходуһалар анаммыттар.

Түөгү билэбит. Ураҕас Түөк кытыытыгар араҥаска ууруллубутун сити көрдүбүт. Итинтэн даҕаны Түөк Жирковтар өбүгэ саҕаттан олохсуйбут сирдэрэ, биһиктэрин ыйаабыт дойдулара эбит диэн санааҕа кэлэбит.

Николай Жирков «князец» буолбут. Буолас баһылыга уонна төрүт сирин, Түөгү тутан олорор.

Жирковтар сыыйа сахатыйбыттар. Биир киһи ханна ыраатыай, симэлийэр буоллаҕа. «Николаю Жиркову Жолодоеву». Итини «Дьолуодай уола Николай Жирковка» диэн ааҕабыт.

Дьолуодай. Бу–Лүүчүннэр тарбахха баттанар, аакка-суолга киирбит улуу киһилэрэ.

В.Л. Серошевскай Саха сирин үрдүнэн биир кэмҥэ түөрт эрэ улуу ойуун олорон ааһыахтаах үһү диэн суруйбут. Онтон биирдэрэ Бүлүү улууһугар.

1724 сыл тохсунньу 21 күнүгэр ыраахтааҕы ыйааҕа тахсыбыт. Петербурга ойууннары ыытыҥ диэн. В.Л. Серошевскай сити суруйуутугар «реестр шаманов» баар. Онно Тоҕус аҕатын ууһуттан «Челодай» киирбит.

Саха сиринээҕи Норуот эмчиттэрин Ассоциациятын Президенэ В.А. Кондаков «Айыым дьонугар. Ыстатыйалар, интервьюлар, сэҥээриилэр» кинигэтигэр (Дьокуускай, 1997) ити Дьолуодай баар. Лүүчүн ойууна диэн.

В.А. Кондаков, эмиэ В.Л. Серошевскай суруйуутун курдук, Дьолуодайы Санкт-Петербурга ыытаары оҥосто сылдыбыттарын ахтыбыт (С. 88–89).

Ити 1720 сыллар бүтүүлэрэ эргин.

Туһугар эмиэ да дьикти буолла. Бу улуу ойуун уола «Николай Жирков Жолодоев» нэһилиэгэр кинээс эбит.

1938 сыллаахха фольклорист А. Саввин Бүлүү, Тоҕус нэһилиэгин 79 саастаах киһитэ У.Уо. Дьэримиэйэптэн «Дуоҕа Боотур» үһүйээни суруйбут. Онно кэпсэнэринэн, «Дьолуодай диэн ааттаах ойуун уонна маамыктаах бастакы кинээс».

Үһүйээн итинник кэпсиир. Дьолуодай – бастакы кинээс. Уола эмиэ – кинээс.

У.Уо. Дьэримиэйэп кэпсээбит үһүйээнигэр Дьолуодай түөрт уоллаах, биир кыыстаах дэнэр. «Уолаттар ааттара: Бэриттимэй, Соҕору, Угаарыскай, Аталаас. Кыыһа – Лыглыйа удаҕан. Биир көс сиргэ үс ат солбуллар дьахтара – маннык улахан, маннык этиргэн дьахтар».

1776 сыллааҕы биэрэпискэ үс уол суруллубут: «Николай Жирков Жолодоев, Атлас Жолодоев, Аиган Жолодоев».

Дьолуо+дай: -дай сыһыарыы көстө сылдьар. Кинини биһиги билэбит диэхпитин сөп. Топонимикаҕа да, антропонимикаҕа да дэлэй төрүөттээх. Анал үөрэхтээхтэр монголтан киирии дииллэр.

Дьолуо. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка икки суолталаах диэбиттэр.

Туох эмэ күүһэ-дьорҕоото, кыайыыта-соргута.

Туох да иҥнигэһэ суох килэгир, киллэм, ыраас.

Бу быһаарыы кыра итэҕэстээх. Ону Э.К. Пекарскайынан ситэртэриэҕиҥ. Тылы кини үс суолталаан быһаарбыт. Бастакыта – «счастье, удача …»

Аҕалбыт холобурдартан биирдэстэрэ: «Моймор Дьолуо – эпитет духа огня».

Тыл үөрэхтээҕэ Е.С. Сидоров дьолуону монгол төрүттээх диэбит: «Жолия – за тело свое, за самого себя». Ити тылы ханыылыы туппут. Сөп. Өссө бүрээттэр «дьол» диэн суолталаах «зол» диэн тылларын эмиэ ханыылыы тутуохха сөп дии санаатым.

Нуучча хаһааҕа Михаил Жирков этэ. Онтон тыла бэйэтэ да, сыһыарыыта да монгол төрүттээх ааттаах Дьолуодай буолла.

Аны Р.К. Маак Лүүчүн төрдө аатырбыт Ураҕаһы «покойница была обращена головой на запад» диэбит. Ити – түүрдэр үгэстэрин тутуһуу. «Тенденция ориентировать покойников на запад, лицом к восходу. Солнечная ориентировка».

Онон? Бу кыра нэһилиэк, Лүүчүн дьонун тымырдарыгар кырата үс улуу омук хаана тыгар эбит».

Дьолуодай туһунан Николай Афанасьевич Лаврентьев эһэтэ Григорий Николаевич Николаев кэпсээнин маннык өйдөөн хаалбыт: «Дьолуодай кырдьан, хараҕа суох буолан олордоҕуна, ыһыахтарга сылдьыбыт дьон киниэхэ анаан кэлэн кэпсииллэр эбит: ыһыаҕы ким, хайдах аспытын, алҕаабытын, ыһыах хайдах барбытын. Ытык кырдьаҕас ол кэпсээннэри олус болҕойон истэрэ үһү, ордук улахан ыһыахтар тустарынан». Онон Дьолуодай сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар кэмигэр улахан да ыһыахтарга кыттара, баҕар, аһара, алгыыра эбитэ буолуо диэн сабаҕалыахха сөп.

Биһиги дьолбутугар архыыпка Лүүчүн буолаһын 1782 сыллааҕы биэрэпиһэ (ревизская сказка) баар (НА РС(Я). Ф. 349-и, Оп. 1. Д. 6003). Биэрэпискэ бастакынан Жолодой Дакин кинээс (якутский князец) диэн суруллубут. 1767 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпискэ сааһа – 83, 1774 сыллаахха өлбүт. Оччотугар 1684 сыллаахха төрөөбүт диэн тахсан кэлэр да, 1767 сыллааҕы биэрэпис (кэнники да ыытыллыбыт биэрэпистэр) хойутаан ыытыллыбыт буолуохтаах, маны таһынан сааһы да эбии баарын учуоттаатахха, кини 1685–86 с.с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Үһүйээҥҥэ Дьолуодай түөрт уоллаах диэн буолар. Кырдьык, сурукка киирбит түөрт уолун ааттара манныктар: Николай Жирков-Гурьев Жолодоев (1735 с.т.), Уваровской Жолодоев (1737–1775), Аяган Жолодоев (1843 с.т.), Атлас Жолодоев (1742 с.т.). Оттон кыыһа Ульяна Жолодоева (1720 с.т.) Тааһаҕарга III Тоҕус буолаһын кинээһигэр Метектян Женоковка кэргэн тахсыбыт (НА РС(Я). Ф. 349и. Оп. 1. Д. 6003. Л. 858). Оттон Бэрэттимэй уонна Соҕуруу Николай Жирков уолаттара буолбатахтар, кини аҕатын Дьолуодайы кытта бииргэ төрөөбүттэр.

Аны Бэрэттимэй (1702–1784 сс.) диэн ким эбитий? Кини туһунан үһүйээннэргэ олоҕуран Багдарыын Сүлбэ, Иван Ноговицын суруйан тураллар («Киин куорат», 2004.30.01; «Дабаан», 2004.09.01). Ити бэлиэтээһиннэргэ Бэрэттимэй бөдөҥө-садаҥа, суоһа-суодала, бардама, дохсуна элбэхтик эридьиэстэнэр. Үһүйээҥҥэ үлүннэрии да ханна барыай? Уонна соччо чопчута суох буолар. Холобура, Бэрэттимэй Михаил Жирков сиэнэ этэ диэн сэһэргээһин олоҕо суох. Оттон кини бардама, төһө да үлүннэриилээҕин иһин, кырдьык буолуон сөп. Тыала суохха мас хамсаабат. Бэрэттимэй ыал атаах оҕото быһыылаах. Ону кини аата да Дары–Бэлэх диэнтэн тахсыбыта, фамилията Жирков буолбута көрдөрөр курдук. Кини бардама, дохсуна итинэн быһаарыллыан сөп. Баай оҕото бардам, тойон оҕото дохсун буоллаҕа. Бэрэттимэй тыл быһыытынан төрдүн Багдарыын Сүлбэ «Киин куорат» хаһыакка (30.01.04) маннык быһааран турар: «Бу эбэҥки төрүттээх тыл быһыылаах диэн санааҕа кэллим. Эбэҥкилэргэ бэр диэн тыл баар. Суолтата – ох саа, айа. Бэрилту – сэбилэн («быть вооруженным»).

Бэрилту. Бу манна – «л», саха тылыгар киирэригэр «т» буолуон сөп.

–май – монгол төрүттээх сыһыарыы. Баай төрүөхтээх. Холобурдар: Адымай, Баккыамай, Дарамай, Кэлиэмэй, Лоһомой…

Онон? Бэрэттимэй диэн саалаах-сэптээх, суос-суодал, кырыктаах киһи диэн буолуон сөп курдук.

Бүлүү ытык кырдьаҕаһа Уоһук Мальцев «Бэрэттимэй Боотур биир аата Баача» диэбитэ сурукка киирбитэ баар.

Баача диэн тылы тылдьыттарга икки суолталаан быһаарбыттар:

түүлээх эбэтэр баата истээх сэлиэччик;

убай (старший брат, дядя). Нууччалыы батя.

Бэрэттимэйи тыл иккис суолтатынан Баача диэн ааттаабыт буолуохтарын сөп курдук. Кини нуучча төрүттээх уонна, үһүйээн кэпсииринэн, оҕолортон улаханнара.

Оттон Бэрэттимэй диэн кинини кэлин, быһыытыттан-майгытыттан көрөн, ааттаабыттара буолуо диэххэ сөп».

Саҥа көрдөөһүннэр түмүктэринэн Бэрэттимэй сурукка киирбит аата көһүннэ. Кинини биэрэпискэ Дары Дакин диэн киллэрбиттэр. Итинтэн сиэттэрэн манныгы бэлиэтиир оруннаах: бастакынан, кини – Дьолуодай быраата, 1702 сыллаахха төрөөбүт, биллэринэн, М. Жирков оҕолоруттан сүрэхтэммит кини эрэ. Степан Жирков диэн аатынан. С.М. Жирков 1788 сыллаахха кулун тутар 27 күнүгэр өлбүт (НА РС(Я). Ф. 70. Оп. 13. Д. 1. Л. 255 об.). Иккиһинэн, бэйэтэ, үһүйээн кэпсииринэн, II Лүүчүн нэһилиэгин Өкүчү диэн ааттаах күөлүн үрдүгэр олохсуйбут, оҕолорун оттуур ходуһалара, 1776 сыллааҕы биэдэмэскэ суруллубутунан, эмиэ ити нэһилиэккэ бааллар. Үсүһүнэн, Дары Дакин төрүччүтүн оҥорбуппутугар Бэрэттимэй аҕатын ууһун бас-көс дьонунан Павловтар буолан таҕыстылар. Биһиги оҥорбут төрүччүбүтүгэр Бэрэттимэй биэс сиэнэ – Байбаллар. Павловтар итинник төрүттэннэхтэрэ. Бу аймах Петровтар, сорохторо Степановтар, Михайловтар буолбуттар. Төрдүһүнэн, Бэрэттимэй Дардаҕар улахан кыыһын уолун курдук үһүйээннэргэ кэпсэнэр да, бу сыыһа быһыылаах. Оччотугар кини XVII үйэ ортотун диэки төрөөбүт буолуохтаах этэ. Ол табыллыбатын иккис аата Баача диэнэ, нуучча төрүттээҕэ туоһулуур диэххэ сөп. Арай кини уола Арханты Дардаҕар сиэнэ Молуоһунньук кыыһын Асыммыты кэргэн ылбытын булкуйуохтарын сөп. Бэрэттимэй төрөл, улахан киһи эбитэ үһү. Биир эрэ, Бадьайа диэн ааттаах ат кинини уйара үһү. Балтын тоҕус кулун өрөҕөтө сыалдьыйалаах Тумалыкаан Удаҕаны улахана бэрдиттэн дьулайан, ким да кэргэн кэпсэппэтэҕэ үһү. 1782 сыллааҕы биэрэпискэ кини биэс уоллаах: Маргай Дарин (1730 с.т.) – чаччыына, Арханты Дарин (1735 с.т.), Ленкой Дарин (1742 с.т.), Тарлыков Дарин (1744 с.т.), Килекар Дарин (1754 с.т.) уонна үс кыыстаах: Хотун (1727 с.т.), Чогоен (1737 с.т.), Бычылы (1754 с.т.). Онон мөккүөрү күөдьүтүөх туох да суохха дылы.

Үһүйээннэр кэпсииллэринэн, Соҕуруу-Клевинскэй Дакин Нэлчэкэ уонна Михаил Жирков бу түөрт уолаттарыттан кыралара. Итини 1782 сыллааҕы биэрэпис уот харахха ыйан биэрэр. Соҕуруу (Соллохоон) сырыы-айан бөҕөҕө сылдьыбыт, кэлбит-барбыт киһи үһү. Кини ханна сылдьарын, эргинэрин дуу, бултуурун дуу ким да билбэт эбит. Иван Софронович Иванов кэпсииринэн, «уһуу түһэн баран кэлиэм» диэтэҕинэ – үс сыл, «тардыылыктаах буоллахпына» диэтэҕинэ – икки сыл, «соторулуур инибин» диэтэҕинэ – биир сыл буолан баран кэлэрэ үһү. Онон кэргэнэ дьиэтин-уотун, сүөһүтүн-аһын бэйэтэ көрөн-истэн, дьаһанан олорбут. Оннук сылдьан Соҕуруу эдэр сааһыгар суорума суолламмыт. Дорофей Харлампьевич Яковлев аҕатыттан истибитин маннык диэн сэһэргиир: «Соҕуруу өлбүтүгэр чугас аймаҕа Долгуйбат улаханнык аһыйан-курутуйан туран эппитэ үһү: «Миигин харайыа дии санаабытым, эн эрдэ өлөн хаалан миэхэ харайтардыҥ», – диэн». Соҕуруу эрдэ өлбүтүн туһунан үһүйээн докумуонунан эмиэ бигэргэтиллэр. Ол курдук, Соҕуруу эдэрчи сааһыгар өлөн, 1767 сыллааҕы биэрэпискэ киирбэтэх. Ол оннугар маннык сурук баар: «Умершего до бывшей еще 767-го года ревизии Клевинскова Дакина жена ево Мысыгай Мохсоина взята за калым подгородного улусу Кангалаской волости с наслегу князца Софрона Сыранова от родника ево Мохсои Масарина дочь». Кэргэнэ Мысыгай 84 саастааҕар 1786 сыллаахха өлбүт. Биэрэпистэргэ киирбитинэн, Клевинскэй биэс уоллаах: Макы (1728 с.т.), Байдукан-Матвей Пономарев (1729 с.т.), Сабырыкы (1734 с.т.), Богдокуй (1750 с.т.), Ботрек (1753 с.т.) уонна үс кыыстаах: Хотун (1721 с.т.), Хотуку (1727 с.т.), Мончолук (1756 с.т.). 1776 сыллааҕы ходуһаны түҥэппит биэрэпискэ Клевинскэй улахан уолун Макы оттуур ходуһата «Чоллохон 4, Лампаик 3. Итого 7 стогов» (Г.П. Башарин, Якутский архив. 1960, вып. 2. С.160). Чоллохон – Соллохоон Алааһа бу Лүүчүн сирин соҕуруу баһа. Былыргылар олорор сирдэрин, өтөхтөрүн туох эрэ бэлиэ ааттарынан ааттыыр үгэстээхтэрэ. Онон буолуо, бу күөл Клевинскэй Дакин сахалыы аатынан Соллохоон Алааһа диэн ааттаммыт үһү диэн кэпсиир Лүүчүнтэн төрүттээх Мукучу нэһилиэгин кырдьаҕас олохтооҕо Иван Софронович Иванов. Билигин Соллохоон диэн аата умнуллан, (былыргылар харыстаан ытыктыыр сирдэрин хаһан да толору ааттаабаттар үһү) Алаас дэнэр. Лампаайык уонна Алаас икки ардыгар сытар улахан өтөх Клевинскэйдэр өбүгэ саҕаттан уутуйан олохсуйбут сирдэрэ. Соҕуруу оҕонньор оҕолоро, сыдьааннара нэһилиэк бас-көс дьоно буолбуттарын архыып докумуоннара туоһулууллар, кэрэһилииллэр. Чаччыыналарынан Макы Клевинскэй, Омук Макин, кинээстэринэн Омук Макин уола Николай Алексан- дров (үс болдьоххо), Фома Николаев, Спиридон Слепцов, маны таһынан Николай Александров Орто Бүлүү улууһугар кыра кулубанан үлэлээбиттэрэ.

Нелчака Михаил Жирковтан элбэх оҕолоох. Биэрэпискэ Седет Дакин (1724 с.т.) киирэ сылдьар. Биир уолун аата Уваровской (Угаарыскай – диэн быһыылаах). Кини уолаттара Умака (1746 с.т.), Байтар (1764 с.т.) Кокоевтар. Оттон 1795 сыллааҕы биэрэпискэ (Ф. 349и. Оп. 1. Д. 6004. Л. 794, 800) Байтар Кокоевы Байтар Уваровской диэн суруйбуттар. Кини 1794 сыллаахха, Николай Жирков өлбүтүн кэннэ, кинээстээбит диэн чиҥэтэн биэрбиттэр. Бука, Жирковтарга чугас хаан-уруу аймах буолан, кинээс дуоһунаһыгар тигистэҕэ.

Аны өлбүттэр испииһэктэрин ылабыт. Онно киирбиттэр: Иван Михайлов Жирков 52 сааһыгар 1795 сыллаахха олунньу ый 13 күнүгэр өлбүтэ бэлиэтэммит (НА РС(Я). Ф. 226-и. Оп. 13. Д. 6. Л. 31об). 1795 сыллаахха ахсынньы 5 күнүгэр биир күн иһигэр 85-тээх Савва (Чускуона сэтээтэл аҕата, Бөҕө Байбал эһэтэ), 95-тээх Григорий Михайлов Жирковтар орто дойдуттан күрэннилэр диэн суруйбуттар (эмиэ онно). 1794 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр Николай Михайлов Жирков өллө диэн ыйбыттар. Ити да кэннэ хас да оҕолоохторун сэрэйиэххэ сөп. Онон буолас үс аҕатын ууһун төрүттээбит Дьолуодай Дакин-Хараҕа Суох, Бэрэттимэй-Степан Жирков, Соҕуруу-Клевинскэй – Нелчака уонна Михаил Жирков оҕолоро буолаллара саҥа көстүбүт докумуоннарга олоҕуран бигэргэтилиннэ.

Михаил Жирков аҕата кимий? Уолун Соҕурууну тоҕо Клевинскэй диэн ааттаата? Манна оруннаах соҕус сабаҕалааһыны киллэрэбит. Ф.Г. Сафронов «Ссылка в Восточную Сибирь в XVII веке» диэн 1967 сыллаахха Дьокуускайга тахсыбыт кинигэтигэр 1656 сыл от ыйыгар Дьокуускай тойотторо Москубаттан 10 поляк-литовец хаайыылаахтары ыытар буолбуттарын туһунан суругу («Грамота«) туппуттар (С. 84). Бу хаайыылаахтары үрдүк хамнастаах улахан («дети боярские«) үлэҕэ ылыҥ диэн дьаһайбыттар. «Сын боярский» диэн Саха сирин хаһаахтарын хамаандалыыр дьон биир үрдүк чыыннара буолар. Байаар уолун аннынан атамаан, сотник, пятидесятник, десятник диэн чыыннар бааллара. Бастаан бу чыыны Сибиир бирикээһэ бойубуодалар, дьяктар түһэриилэринэн иҥэрэрэ. 1710 сылтан ыла байаар уолун чыынын бойобуодалар, оттон 1746 сыллаахтан Сенат иҥэрэр буолбута.

1686 сылтан Саха сирэ уезд ааттанар кэмигэр 774 сулууспалаах баара, ол иһигэр 22 байаар уолаттара, 5 сотник, 1 атамаан, 20 пятидесятник, 29 десятник уо.д.а. Хаһаактар ахсааннара – 667 киһи этэ (Якутия. Хроника. Факты. События. 1632–1917 гг./ Сост. А.А. Калашников. 2000. – С. 56). Билиэҥҥэ кэлбит Александр Хлевинской, атын 9 табаарыстарын кытта, бука, үөрэхтээх, аристократ төрүттээх, хоһуун киһи буолан, байаар уола диэн үрдүк солоҕо быһа таһаарыллыбыта буолуо.

Хаайыылаахтар испииһэктэригэр Александр Хлевинской баар. Ол эрэн, бу киһи 1662 сыллаахха диэри кэлбэтэх. 1667 сыллаахха 37 хаайыылаахха (дьиэ кэргэниниин 54 киһи) Москубаҕа төннөллөрүгэр ыраахтааҕы көҥүл биэрбит. Барар дьон испииһэгэр А. Хлевинской кэргэниниин уонна икки оҕотунуун бааллар. Сорохтор дойдуларыгар төннүөхтэрин баҕарбатахтар, Саха сиригэр салгыы үлэлии хаалбыттар («помня крестное целованье и великого Государя милость, били челом великому Государю в вечное холопство служить по якутскому«). Кинилэр истэригэр А. Хлевинской баар, 1673 сыллаахха сулууспаҕа киирбит («поверстан»). Өссө улахан солоҕо тиксибит – «выимный голова», ол аата наймыламмыт кулуба диэн. Ити туһунан докумуон баарын ГЧИ үлэһитэ, историк, наука кандидата П.П. Петров ыйан биэрдэ (Дополнения к актам историческим. Т. 12. С. 306–307). Онно суруллубутунан, 1686 сыллаахха ыам ыйыгар Саха сирин бойобуодата М. Кровков А. Клевинскэйгэ Дьокуускай куоракка түүнүгэр бэрээдэги олохтоо диэн дьаһал биэрбит. Өссө 1701 сыллаахха эмиэ сулууспалыыр эбит. Ол аата бэрт эдэригэр тутуллубут уонна көскө ыытар гына ууруллубут эбит. Дьокуускайга кэлэн кэргэннэммит быһыылаах, кырата икки оҕолоох. Олохсуйан хаалбыт, сулууспаҕа киирбит, польскай-литовскай хаайыылаах сыыйа сахатыйбыт, ыччаттаммыт.

А.Т. Шашков «Известия Уральского государственного университета» сурунаал, 2004 с., 31 №, 164–182 сирэйдэригэр «Староверческое движение на Дону и ссылка его участников в Сибирь в конце XVII в.» диэн үлэтин кэннигэр А. Хлевинской ахтыллар докумуонун бэчээттээтэ. Ол докумуоҥҥа сурулларынан, «бояр уола» диэн сололоох Александр Константиновч Хлевинскойу бойобуода Петр Зиновьев саҕана, 1690 сыллаахха балаҕан ыйыгар Москваҕа, ыраахтааҕы хааһынатыгар киис тириитин илдьэн туттарар этэрээт салайааччытынан анаабыттар. Уон киһилээх этэрээккэ Мартынко Хлевинской диэн хаһаак баара ыйыллыбыт. Бу Александр уола буолуон сөп. Оччотооҕуга «Сибирский приказ» диэҥҥэ Сибиири салайар чунуобунньуктар түмүллэллэрэ. Ыраахтааҕы хааһынатыгар кэлэр таһаҕаһы Сибиир бирикээһин үрдүк сололоохторо итэҕэйэр, эрэнэр киһилэригэр тиэйтэрэр буолуохтаахтар. Онон Александр Константинович Хлевинской ол кэмҥэ биллэр-көстөр, аптарытыаттаах «бояр уола» дэнэрэ сөптөөх. Дэлэҕэ Дькуускайга наймыламмыт кулубанан үлэлэтиэхтэрэ дуо? Ким А.Т. Шашков бэчээттэппит докумуонун быһа тардан кинигэҕэ киллэрбиппитин билсиһиэххитин сөп (Лүүчүннэр. Өбүгэлэрбит омоон суолларынан. Дьокуускай: Бичик, 2008. – С. 409–411).

Уола Михаил Жирков Лүүчүн сиригэр Түөккэ турбут дьаһаах хомуйар Орто Бүлүү симиэбийэтин пуунугар (филиалыгар) үлэлии тиийэн Нэлчэкэни көрсөн, кэргэн ылбыт. Элбэх уолламмыт. Олортон биирдэстэригэр аҕатын араспаанньатын сахалыы аат курдук иҥэрбит, уола 1767 сыл иннинэ өлөн, аата III ревизскэй сказкаҕа киирбэтэх. Онон нуучча миэрэтигэр тиксибэтэх. Биэс уолуттан улахана Макы (1728–1784 сс.) саҥа миэрэҕэ эмиэ тиксибэтэх. Макы улахан уолун сахалыы аата Омук, сүрэхтэммит аата Александр Павлов (1759 с.т.) диэн буолбут. Оччотугар түгэх эһэлэрин аатын өйдүүр буолан, кини аатын бэрдэрдэхтэрэ. Александр Павлов нууччаттан атын буолан, Омук диэн сахалыы ааттаннаҕа.

Аны Нэлчэкэ диэн кимий? В.А. Кондаков кинини Туоҕа Боотур кыыһа диир. Биһиги санаабытыгар сиэнэ буолуон сөп. Оҕолоро бары Дакиннар. Нууччалар Туоҕа диэни сурукка Тога, Дога, Дока, Дака диэн киллэрэллэр. Биһиги Туоҕаларбыт дэнэллэрин иһин, кинилэр оҕолорун Дакиннар диэн сурукка киллэрэр буоллахтара. Дьокуускайга быһа бэринэр, Лүүчүн буолаһын сиригэр Түөккэ турбут дьаһаах хомуйар пууҥҥа сулууспаҕа киирбит нуучча хаһаага Михаил Жирков сыыйа сахатыйбыт, ыччаттардаммыт эбит. 1685 сыллаахха олохтоох Нелчака диэн дьахтары кэргэн ылар, Даах, Дыык, Маҕан Дыык, Маҕандыык диэн сахалыы ааттаммыт. Элбэх ыччаттаммыттар. Үгүс оҕолорун ааттара кыайан чуолкайдаммата. Ити барыта инники өттүгэр үөрэтиини, чинчийиини эрэйэр. Чинчийээччилэр даҕаны көстүөхтэрэ диэн эрэнэ саныыбыт. Хараҕа Суох, Соҕуруу, Бэрэттимэй аҕатын уустара даҕаны, биллэн турар, өссө дириҥэтэн үөрэтиини, өбүгэлэр ааттарын үйэтитиини эрэйэллэр. Саха саарына, норуот академига Багдарыын Сүлбэ «Клевинскэй» диэн суруйуутугар («Киин куорат». 2005.25.08): «Күндү ааҕааччыларым! Лүүчүн, Мукучу, Хаҥалас, Дьаархан дьоно! Төрүккүтүн-уускутун хасыһыҥ эрэ. Архыып аана аһаҕас. Үгүһү-элбэҕи билиэх этигит. Клевинскэй эрэ буолуо дуо», – диэбиттээх. Бу кэрэ-бэлиэ тыллар уонна Багдарыын Сүлбэ суруйбута-айбыта барыта дьоммутун-сэргэбитин атааннаах-мөҥүөннээх аан дойду айыллыаҕыттан чоҕулуччу тыгар, угуйар уоттаах Чолбон сулус курдук ытык өбүгэлэрбит омоон суолларын хайарга, үтүө ааттарын үйэтитэргэ өрө күүрдэ, ыҥыра, алгыы турдуннар.

Мантан аллара итэҕэтиилээх буоллун диэн Р.К. Маак кинигэтиттэн түгэх эбэбитигэр сыһыаннааҕы быһа тутан киллэрэбит.

«(…) В осмотренной мною старинной гробнице на берегу озера Тёк, близ урочища Бэрэ, в Средневилюйском улусе, покоилась якутка, похороненная, по рассказам туземцев, около полутораста лет тому назад. Гробница состояла из деревянного, довольно хорошо сохранившегося сруба, поставленного на шести столбах, на высоте двух с половиною аршин от земли. Покойница была обращена головой на запад, и хотя никто с достоверностью не знал ее имени (некоторые предполагали, что ее звали Урагас), но, по преданию, она дожила до глубокой старости и от нее произошел Лючинский род (наслег). Рассказывали, что она была некрещенная и всех своих детей прижила с русским казаком. Череп и скелет вполне сохранились (череп хранится в Санкт-Петербургской Академии наук), руки были вытянуты вдоль тела и в меховых рукавицах, сняв которые, я нашел на безымянном пальце левой руки серебрянный перстень, а на правом – медный с печатью. На шее находилось кольцо из толстой медной проволоки с четырьмя петлеобразными изгибами на нижней стороне и с двумя крючками на верхней, к упомянутым четырем петлям прикреплялся ряд медных украшений, связанных между собою истлевшими ремнями. Покойница была одета в нечто вроде кафтана без рукавов, называемого тангалайдах сон (от тангалай – старинный якутский женский костюм и сон – шуба), который широко опушен мехом и весь усыпан белыми, синими и черными бусами, бисером и разными медными украшениями. Кафтан был опоясан широким поясом (узоры на кафтане и поясе во многом отличаются от тех, какие носят якуты в настоящее время), ноги обуты в камысовые торбаса (сапоги из шкур оленьих ног) и поверх кафтана на покойницу была одета оленья шуба. С левой стороны трупа лежали трубка, небольшой колокольчик, две махалки от комаров, два ремня, костяная пуговица и конский волос; в ногах – деревянная чашка, чарон (сосуд для кумыса), нож и несколько пар запасных торбасов (…)

Объяснения рисунка:

1. Медная пряжка от тонкого кожаного ремня, найденного в гробнице якутки Урагас на берегу озера Тек.

2. Медный колокольчик из той же гробницы.

3. Медный перстень – печать с безымянного пальца правой руки якутки Урагас.

4. Язычок медного колокольчика из той же гробницы.

5. Серебряное кольцо с безымянного пальца левой руки якутки Урагас.

6, 7. Стрелы из гробницы тунгуса Бёкчёрюса на реке Эякит.

8. Шейное кольцо из толстой медной проволоки с пятью петлеобразными изгибами из старинной тунгусской гробницы на реке Оленек.

9. 10. 11. Отдельные украшения косоплетки из гробницы якутки Урагас.

12. Шлифованный кристалл вилюита из гробницы якутки Урагас.

13. 16. 17. Медные украшения, целый ряд которых ремнями был связан между собой и привешен к четырем петлеообразным изгибам кольца, надетого на шею якутки Урагас.

14. Костяная пуговица из той же гробницы.

15. Медная привеска с кафтана, надетого на якутку Урагас.

18. 19. 21. 22. 23. Медные украшения с бусами черного, белого и синего цветов с того же кафтана.

20. Шейное кольцо из толстой медной проволоки с четырьмя петлеобразными изгибами с шеи якутки Урагас.

П.С. Максимов, М.П. Григорьев