Читать книгу Qasoskorning oltin boshi - - Страница 12

Qipchog‘ariqning o‘ng sohili poyonsizdek tuyulgan to‘qayzor oromli tun qo‘ynida mudraydi. Oy chiqmagan. Tun haddan tashqari qorong‘i. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yulduzlar charaqlab ko‘zni qamashtiradi, tun sukunatini yana ham oshirgandek bo‘ladi.

Qayerdadir bo‘ri uvillaydi, yovvoyi cho‘chqaning keksa kishilarning tomoq qirishiga o‘xshash xirrilagani eshitiladi. Yaqinginadagi ko‘lchadan qanotlarini shaloplatib, bir gala o‘rdak ko‘tarildi. Hali bo‘ri uliganda xavotirlanib, qulog‘ini chimirgan otlar, xavf o‘tib ketganiga ishondi shekilli, pishqirishib, yana g‘urt-g‘urt beda chaynashga tushdilar.

Atrofi yulg‘un, to‘rong‘u singari past o‘sadigan cho‘l daraxtlari bilan o‘ralgan qumtepada olti azamat yonboshlashib, o‘zaro suhbatlashib o‘tiribdilar. Yuraklari to‘la dard, hasrat. Sherniyoz endigina yigirma yoshga kirdi. Qosh-u ko‘zi tundek qop-qora, harakatlari chaqqon bu yigit garchi hamisha kulib tursa ham, yurganda, o‘tirganda ashula aytsa ham, yuragida qat-qat alamlari bor uning. Namoz akasiga o‘xshab ota-onadan juda erta judo bo‘lgan. Taniqul boyning sarqitini yeb katta bo‘ldi. Qo‘shiqlarga kuy-u ohanglarga limmo-lim to‘la qalbiga hozir ishq mehmon bo‘lgan uning. Qo‘shnisi Anorgulni sevib qolgan. Amakisi Suyarqul bobo bu yil uni uylantirib qo‘ymoqchi edi. Yozi bilan Hamdamboyning qo‘rg‘onida qattiq ishladi – haqqini olishi bilan to‘y boshlab yubormoqchi edilar…

– Namozboy, – suhbatga yakun yasamoqchi bo‘ldi qozoq yigiti Esergep, – sen bilasen, bu yolg‘iz bashim javli balalardi ko‘rdi. Xullas, bu baylardin haqqimizdi jalg‘iz so‘qis minan alabiz. Haq talasib, o‘lar minan necha tapqir mushtlashg‘anmen, avaxtalarda yotib chixtim. Xuday o‘mr bersa, o‘mrim axirig‘acheyin ular minan so‘g‘isaveramen. Bizga bastiq bo‘l, so‘g‘isqa basta bizdi, azamat! Sho‘ring qurg‘ur qalq ezilib ketdi. Axir, o‘larning yanini kim alat?!

Namoz chordana qurib, boshini quyi solib o‘tiribdi. Alamzada jo‘ralarining fikr-u mulohazalariga goh qo‘shilib, goh bosh chayqab e’tiroz bildirib qo‘yadi. Bolalikdan buyon ko‘rgan xo‘rligi hozir qaytadan jonlanib, jismini o‘rtab bormoqda. Yaralangan sherdek tez-tez pishqirib qo‘ymoqda. U o‘ch olishga tayyor. Lekin, o‘ch olishning paytimikan hozir? Ertaroq emasmikan? Xo‘sh, xo‘rlangan xalqning yonini olish uchun ishni nimadan boshlamoq kerak? Yo‘q, payti keldi, pichoq borib suyakka yetdi endi.

– Do‘stlarim, ko‘p mashaqqatli ishga qo‘l urmoqchimiz, – sekin boshini ko‘tardi Namoz. – Boshimizga og‘ir kunlar tushadi, buni o‘ylayapsizlarmi?

– Og‘irlikka chidamagan nomard! – bir og‘izdan deyishdi jo‘ralari.

– Qurbonlar ham berishga to‘g‘ri kelar…

– Haq yo‘liga boshimizni tikkanmiz.

– Qani, cho‘kka tush hammang! Ko‘cha-ko‘yda och-u sarson yurgan yetimlar haqqi, boylar eshigida qora yerning kemasidek ishlab, haqqini ololmay yurgan cho‘ri-yu qarollar haqqi, hokim-u to‘ralar qamchisidan boshi yorilgan alamzadalar haqqi, izzat-nafsi toptalgan yo‘qsullar haqqi, haqoratlar xo‘rlashlar, kamsitishlar belini bukkan mazlum-u mazlumalar haqqi boylar dunyosiga o‘t qo‘yamiz!

– O‘t qo‘yamiz! – qasam ichdi besh azamat.

– El boshiga qora tayoq, qo‘liga kishan, erkiga zavol bo‘lgan, qamchisidan qon tomgan hokimlar dunyosiga o‘t qo‘yamiz.

– O‘t qo‘yamiz!

– Bir boshga bir o‘lim, – sekin o‘rnidan tura boshladi Namoz.

– Bir boshga bir o‘lim, – jo‘ralari ham takrorlab, o‘rinlaridan qo‘zg‘alishdi.

Xo‘rlig-u haqoratdan, ochlig-u og‘ir mehnatdan tinkasi qurib, pajmurda bo‘lgan Zarafshon mazlumlarining hali butunlay so‘nib bitmagan qasoskor ruhi go‘yo shu olti azamatning vujudida jamuljam bo‘lgandek edi bu kecha. Vujudlari o‘t bo‘lib yonar, tomirlarida qasoskor qon gupirar; qo‘llari mushtga tugilgan edi bu yigitlarning.

– Otga mininglar! – buyurdi Namoz.

– Ne uchun dunyoga keldik?

Yaxshilik qilmasak biz, – o‘zi to‘qib o‘zi kuyga solgan she‘rni ashula qilib ayta boshladi Sherniyoz. Jumanpolvonning garchi ovozi do‘rillab chiqsa ham, Sherniyoz ashula boshladi deguncha, unga jo‘r bo‘ladigan odati bor. Tengqur, ko‘ngli yaqinligi uchunmi, masxaralab do‘stining jahlini chiqarmoqchi yoki ashula aytgisi kelibmi, ishqilib, albatta jo‘r bo‘lmasa turolmasdi.

– Ne uchun dunyoga keldik.

Yaxshini bilmasak biz, – deb Jumanpolvon ham cho‘lni boshiga ko‘tarib, ashula ayta boshladi. Bu yigit paxsakash bo‘lib mustaqil ish boshlagunga qadar Hamdamboyning uyida avval dastyor, so‘ng qarol bo‘lib xizmat qilgan. Boyning Dahbeddagi shohona qasrini yaxshi biladi. Xazina-yu dafinasi qayerga berkitilgan, uni kunduzi kim-u kechasi kim poylaydi, zimdan kuzatgan ekan.

– Hammasini birma-bir ko‘rsatib beraman! – deb qo‘ydi yo‘lga tushishlari bilan.

Ilgari Jumanboy kam ot mingan. Yo‘rtib borayotgan bedovning ustidan yiqilib ketishdan qo‘rqib, egarning qoshini mahkam changallagancha hammadan ortda borayapti. Namozning ikki yonida esa Sherniyoz bilan Esergep, Usta Kamol bilan Eshbo‘ri baqamti ketishayapti. Namozdan boshqa hech birida qurol yo‘q, yo‘g‘on-irg‘ay tayoqni ip boylab yelkalariga miltiq o‘rniga osib olishgan.

– Tezroq haydasang-chi, paxsakash! – deb qistaydi Sherniyoz.

– Ot yaxshi yurolmayapti, – bahona axtaradi qo‘rquvdan dag‘-dag‘ qaltirab borayotgan Jumanpolvon.

Tun yarimdan oqqanda otliqlar Shahob qishlog‘ining tor, qing‘ir-qiyshiq ko‘chalaridan o‘tib, Dahbedga kirib bordilar. Hamdamboyning shohona hovlisi qozilik, hokimlik mahkamalari joylashgan, attorlik, bazzozlik do‘konlari qator tizilib ketgan, azim chinorlar soya tashlab turadigan markaziy ko‘chada edi. Otliqlar darvoza yonida otdan tushib, ichkariga quloq soldilar. Qo‘rg‘onchaguzar tomonidan dovul qoqib yurgan tun qorovulining:

– Kim, bemahalda yurgan? – degan ovozi eshitildi.

– O‘zingsan, ahmoq, – deb qo‘ydi Sherniyoz.

Namoz xanjarini yalang‘ochlab, darvoza tirqishiga suqdi-yu zulfini tushirdi. Jumanboy ikkovlari sekin ichkari o‘tdilar. Darvozaxonadan chiqilgach, katta hovli boshlandi. Ikki tanobcha keladigan yerning chor atrofi oynavand imoratlar, uylardan birida xiragina chiroq yonib turibdi.

– Boy o‘sha yerda uxlaydi, – shivirladi Jumanboy, – xazina ham o‘sha yerda.

Xayriyat, boy yotish oldidan eshikni ichidan zanjirlamagan ekan. Dahlizga osongina kirib oldilar. Boybuva katta xotini Begioyim bilan bir o‘rinda bir-biriga teskari qarab, pish-pish uxlashar edi.

– Pardani tushir! – shivirladi Namoz.

Jumanboy pardani tushirayotganda, garchi hech qanday ovoz chiqmagan bo‘lsa ham, Begioyim uyg‘onib ketdi:

– Voy, kimsan?

– Assalomu alaykum, – dovdirab qoldi Jumanboy, – oyog‘ingizni uqalab qo‘yaymi?

– Nima? – sapchib o‘rnidan tura boshladi Begioyim.

– Tahoratingizga suv keltiraymi? – Jumanboy Begioyimni mazax qilarmidi yoki bolaligida, shu dargohda yurgan paytida yodlab olgan so‘zlarini takrorlarmidi – bilib bo‘lmasdi.

– Og‘ziga latta tiq! – buyurdi Namoz.

Xuddi shu asnoda Boybuva asta-sekin uyg‘onib, aqlli, ziyrak bir kishi emasmi, gap nimadaligini payqab, yostiq ostidagi to‘pponchaga qo‘l uzatayotgan edi.

– Qo‘lingni tort! – ko‘ksiga miltiqning og‘zini qadab dedi Namoz. – Qimirlasang, otaman! Men Namozman.

– Namoz?! – beixtiyor boshi yostiqdan bir qarich ko‘tarilib ketdi boyning.

– Sen bilan hisob-kitob qilgani keldim.

– O‘g‘lim…

– Jim, bo‘lmasa og‘zingdan otaman!

Jumanboy Begioyimning og‘ziga latta tiqib, ko‘rpaga o‘rab, ustiga katta gilam tashladi.

– Mana endi, xolajon, xudo xohlasa belingiz ham tuzalib qoladi, – dedi u kulimsirab, – bir terlab oling.

Hamdamboy: «Yordam bering!» – deb baqirmoqchi edi, yo‘q, jon shirin ekan, baqirolmadi. Lekin nimadir qilishi kerak… «E, xudo, e, xudoyim, yordam ber…»

– Qarzdorlar daftari qani? – so‘radi Namoz.

«Xayriyat, gap buyoqda ekan, xudoga shukur, o‘ldirmoqchi emas ekan…» ko‘nglidan o‘tdi boyning:

– O‘tirib olsam maylimi?

– Mayli!

Bay, bay, bay, Hamdamboy nimqorong‘ida haddan tashqari badbashara bo‘lib ko‘rinarkan. Bashang libos kiyib odam qiyofasida yurgan ekan u. O‘g‘irning sopidek ingichka bosh, cho‘ziq yuz, kattakon burun, chaqchaygan olako‘zlar – bamisoli hujumga chog‘langan bo‘g‘ma ilonning o‘zginasi deysiz.

– Qarzdorlar daftari qayerda? – takror so‘radi Namoz.

– Sandiqda.

– Kambag‘allar barmog‘i bosilgan tilxatlar-chi?

– Sandiqda, o‘g‘lim, sandiqda.

– Kalitni ber.

– Mana hozir…

Jumanboy nazdida boy xazinani poylab yotgan katta ajdarhoni-yu, Namozboy shu zaharli ilon bilan olishmoqqa bel bog‘lagan bahodirni eslatib turardi. Ajdarho hali yengilgan emas, hozir u qarshi hujumga o‘tib, og‘zidan olov purkab, hammayoqni kunpayakun qilishi mumkin. «E, xudo, o‘zing panohingda asra», shivirladi Juman polvon.

Uyog‘i juda tez yurishib ketdi. Ko‘z yumib ochguncha, ajdarhoning og‘ziga kir latta tiqib, oq shoxi sallasiga qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, sovqotmay yotsin deb uning ham ustiga qat-qat ko‘rpa bosdilar.

Tilxatlar-u qarzdorlar daftari temir sandiqda ekan, Boybuva to‘g‘ri aytibdi. Tillo-yu kumushlar yerto‘laga berkitilgan, deb hali Jumanpolvon yolg‘on aytmagan ekan. Pastga olib tushadigan yo‘l taxmondagi temir sandiq ostida deb taxmin qilib yurardi u, taxmini ham to‘g‘ri chiqdi.

Og‘ir sandiqni taxmondan arang pastga olishdi.

– O‘zing tushib chiqa olasanmi? – qop-qorong‘i tuynukchadan yerto‘laga ko‘z tashlab dedi Namoz.

– Shamni yaqinroq tuting, – iltimos qildi Jumanpolvon, – yo‘q, yaxshisi qo‘limga bera qoling.

Xiyol o‘tmay Jumanpolvon kichik bir sandiqchani qo‘ltiqlab chiqdi. Bir miltiq, sakkiz otar to‘pponcha, bir xalta o‘qni ham o‘ljaga olib, shoshilib tashqariga chiqdilar.

Hovlida hamon jimlik, tiq etgan ovoz yo‘q. Faqat og‘ilxonadagi otlar tashqaridagi otlarning hidini olib, ahyon-ahyonda qisqa-qisqa kishnab qo‘yishyapti. Qo‘shni hovlida qanotlarini patillatib xo‘roz qichqirdi.

– Xayriyat, – dedi Namoz otiga sapchib minarkan, – ishni beg‘alva bitirganga o‘xshaymiz.

Qozixona tomondan haligi shaqillatib dovul qoqib yurgan qorovulning:

– Kim u bemahalda yurgan? – degan uyqu aralash ovozi eshitiladi yana.

– O‘zingsan, ahmoq! – deb qo‘ydi Sherniyoz otiga qamchi bosarkan.

Qamishzor oralab o‘tgan so‘qmoqdan yelib borayotgan Namoz Qipchog‘ariq bo‘yiga yetgach, otning boshini tortdi. Jumanboy juda orqada qolib ketgan ekan, yetib kelishini kutib turishdi.

– Otdan tushinglar, – buyurdi nihoyat Namoz. – Eshbo‘ri, sen hisobga ustaroqsan, sandiqdagi tangalarni sana, tillosini tilloga, kumushini kumushga ajrat. Usta Jalol O‘klonga boradi, Sherniyoz – Qo‘shqo‘rg‘onga, Juman Jarqishloqqa, Esergep Marg‘ilontepaga boradi. Tushundinglarmi? Boyda kimning qancha haqi borligi yodlaringda bormi?

– Bo‘lmasam-chi.

– To‘g‘ri borib eshigini qoqing-da, ma, haqingni ol, deb, tangani tashlab ketavering. Bu ishlar tong otguncha bitishi kerak. Ertaga quvg‘in boshlanadi, qo‘lga tushib qolishimizdan xudo asrasin. Eshbo‘ri, tangalarni teng oltiga bo‘l, bittanga ortiq ham, bittanga ham kam bo‘lmasin.

– Tangalar ortib qolsa nima qilaylik? – so‘radi Usta Jamol.

– Ortganini guzarlarga sochib keting… ishlarni bitirib Oqdaryoning kichik kechuviga darhol yetib borasizlar, o‘sha yerda uchrashamiz. Kelishdikmi?

– Kelishdik.

– Esergep, o‘t yoq. Mana bu tilxat-u qarzdorlar daftarini kuydirib, kulini shamolga uchir. Sandiqchani ham yoqib tashla…

Ertasiga Dahbedda juda katta shov-shuv-u mish-mishlarga sabab bo‘lgan yana bir voqea ham bo‘lib o‘tdi-ki, olomon bu ish xudoyi taolo tomonidan sodir bo‘ldimi yoki bandayi ojizi bajardimi – anchagacha bilolmay turdi. Namoz choshgoh mahalida Dahbedning katta bozorida savdo eng avjiga chiqqan bir pallada, ikki-uch yigit qurshovida kunchiqar taraf darvozadan ot qo‘yib kirib keldi-yu, hovuchlab kishilarning boshidan kumush-u tillo tangalarni socha boshladi.