Читать книгу Qasoskorning oltin boshi - - Страница 8

Rus ma’muriyatining 1867-yilda chop etilgan «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqida vaqtincha qo‘llanma» nomli risolasida yerli xalqning haq-huquqlarini himoya etishda qozilik katta rol o‘ynashi haqida alohida qayd qilib o‘tilgan. Shu qo‘llanmaga asosan aholi soni va maydonining katta-kichikligiga qarab ba’zan bir, ba’zan ikki-uch bo‘lisga bir qozi tayinlangan. Masalan, Samarqand uyezdida aholisi ko‘p, maydoni ham katta bo‘lganligi sababli o‘ttiz uch qozilik idorasi ta’sis etilgan. Kattaqo‘rg‘on hokimligida esa bor-yo‘g‘i o‘ntagina qozilik ish ko‘rar edi. Turkiston o‘lkasi Rossiyaga qo‘shilgunga qadar qozilar odatda xon va beklar tomonidan tayinlanardi. Tayinlanish oldidan shu xon yoki beklik qoshida tashkil etilgan komissiyaga shariat ilmidan, fiqhdan imtihon topshirar edilar. Qozilarni bekor qilish ham shu xon-u beklar izmida edi. Qozilarga cheklanmagan huquqlar berilardi. Er-u xotin janjali, qo‘ydi-chiqdidan tortib katta-katta jinoiy ishlargacha shularning o‘zi ko‘rib chiqar, aytgani-aytgan, degani-degan edi.

Yangi qo‘llanma qozilar huquqini birmuncha cheklab, fuqaroning imtiyozini birmuncha yuqori ko‘tarib qo‘ydi. Qo‘llanmaga asosan qozilar endi xalq tomonidan ma’lum bir muddatga saylanadi, ma’lum bir muddatda hisob berib turadi. Bo‘lis qozilari ming tangagacha, qozilar kengashi o‘n ming tangagacha bo‘lgan da’volarni, mulk janjallarini ko‘rib chiqish va hukm chiqarishga haqli. Qimmati o‘n ming tangadan yuqori turadigan mulk janjallari, qotillik, qiz o‘g‘irlash, bachchabozlik singari jinoyatlar rus sudyalari – mirovoy sudyalar tomonidan ko‘riladi.

Qozilar ustidan tushgan shikoyatlar ham shu mirovoy sudyalar tomonidan qarab chiqiladi. Qo‘llanmaning ta’kidlashicha, tuman birligiga qarab har uch qozidan bir qozikalon – katta qozi deb atalib, uning huquqi qozilar kengashi biron masalani ko‘rib chiqayotganda shu kengashga raislik qilishdan iborat bo‘ladi.

Dahbedlik Shodixon to‘ra uch saylovdan buyon qozi kalon bo‘lib saylanib keladilar. Yoshlari qirq beshlarda bo‘lishiga qaramay behad semirib, qorinlari naq bir arava bo‘lib ketgan. Otga mina olmas, shu bois ko‘pincha kolyaskada yurar edilar. Boshlarida savatdek oq salla, egnilarida malla chopon, yiltiroq moylar surtilgan qop-qora soqollari ko‘ksilariga tushib, to‘ramni yana ham basavlat qilib ko‘rsatar edi. To‘ram xiyla bilimdon, forsiy va arabiy tillarda erkin so‘zlay olguchi, ko‘ngillari she’riyatga moyil bir kimsa edilar. She’r mashq qilib, bayozlar ham tuzgan deyishadi. O‘ta mulohazakor, har bir narsadan shubhaga tushuvchi bo‘lganlari sababli hech qachon keskin, dadil fikr bayon qilmas, hukmlari ham ko‘pincha mujmal, lanj bo‘lardi.

Pora olishni juda yaxshi ko‘rardilar. Da’vogardan ham, javobgardan ham bir xilda tama qilardilar; ammo unisining ham, bunisining ham ishini bitirmay oylab paysalga solib yuraverardilar. Tabiatan qo‘rqoq bo‘lganlari bois avom o‘rtasida adolatsiz deb nom chiqarmoqdan ehtiyot bo‘lardilar. Qozilik lavozimi maishat qilmoq va boy-u badavlat yashamoqlarining birdan-bir manbai ekanligiga fahmlari yetganidan ehtiyotsiz qadam tashlab, biron hokim yoki to‘rani nogahoniy ranjitib qo‘yib, lavozimdan mahrum bo‘lib qolmasam, deya hamisha vahimaga tushib, yurgan yo‘llarida ham «Lo-iloha illoblohu va allohuakbar, lo havla valoquvvata illo billo al-Aliyul-azim…» deb kalima o‘girib yurar edilar.

To‘ramning terilari ichiga bamisoli uch odam bekingandek edi: biri ochko‘z poraxo‘r-u badnafs maishatparast; ikkinchisi qo‘rqoq va pismiq shubhachi; uchinchisi ilmli, rahmdil, xudojo‘y edi. Uchovlari goho galma-galdan, goho bir vaqtda talashib ishlar edi. Ammo, xudoyi taolo Shodixon to‘ramga yaxshi ishtaha, toshni ham yesa hazm qila oladigan katta oshqozon ato qilgan edikim tun-u kun yaratganga shukronalar aytib ovqatdan bosh ko‘tarmas edilar…

Qozixona hovlisiga Namoz boshliq da’vogarlar kirib kelishganda qozi kalon xona to‘rida to‘shalgan yumshoq ko‘rpachada chordana qurib, baquvvat tizzalari ustiga qorinlari, qorinlari ustiga boshlarini solintirib o‘y surib o‘tirgan edilar.

Boyning qo‘rg‘onida bo‘lib o‘tgan hangomalarning barchasini tafsilotlarigacha kecha oqshomdayoq eshitib, o‘zlaricha mazlumlarga achinib, Hamdamboyga la’natlar o‘qib o‘tirgan edilar. Sababkim, boydan sichqon mushukdan qo‘rqqandek qo‘rqar, duch kelib qolganlarida oyoqlaridan darmon ketib, dag‘-dag‘ qaltirashga tushar edilar. Kechagi janjalda Boybuva nohaq ekanligini Shodixon to‘ram aniq-ravshan bilib tursalar ham, qanday qilib ham boyni tinchitsam-u, ham avomning dardiga malham qo‘ysam deb, yo‘l axtarib o‘y surmoqda edilar. O‘ylari oxiriga yetgancha yo‘q edi.

– To‘ram, arzgo‘ylar keldilar, – oyoq uchida kirib xabar berdi Mirza Qobil.

– Ha, darvoqe, – sekin boshlarini ko‘tardilar qozi kalon, – qayerdan kelibdilar?

– Boybuvamning qo‘rg‘onida bo‘lib o‘tgan janjal xususida kelibdilar.

– Ijozat bering, kira bersinlar.

Qozixona o‘n yetti bolorli, eniga qaraganda bo‘yi xiyla cho‘ziq bir uy bo‘lib, qoq yarmidan ikkiga bo‘lingan. Bir qismi yerdan yarim gazcha ko‘tarilib, ipak gilamlar, atlas ko‘rpachalar to‘shalgan, dasta-dasta parq-u bolishlar qo‘yilgan. Qozi kalonga xos joy qilib berilgan. Xonaning kiraverishdagi boshqa bo‘lagi esa past, zaxroq, pishiq g‘isht terilgan, siyrak poxol yozilib, sholcha tashlangan. Arzgo‘ylar birin-ketin kirib, taomilga ko‘ra cho‘kka tushib, qo‘llarini tizzalari ustiga qo‘yib, jim bo‘ldilar.

Qozi kalon boshlarini ko‘tarib Mirza Qobildan:

– Arzgo‘ylar poshsholik xazinasiga jarima pulini daromad qildilarmi? – deb so‘radilar.

– Yo‘q, taqsir.

– Daromad qilsinlar, – shunday deb qozi kalon paypaslanib to‘shak ustida yotgan kark suyagidan chiroyli ishlangan har donasi kichikroq yong‘oqcha keladigan tasbehni olib, o‘girishga mashg‘ul bo‘ldilar. «Xudo qarg‘agan boy, – fikridan o‘ta boshladi u kishining, – iloyo ta’ziringni Ollo taolloning o‘zi bersin! Bu mazlumlarga osonmi. Bola-chaqasi, qo‘l uchida yurgizib turgan ro‘zg‘ori bor ularning. Lekin, menga ham oson emasdur, hammasidan qiyini menga… Ey, parvardigori olam, bu g‘alvalardan ham eson-omon chiqib olishimga o‘zing madad ber, o‘zing yo‘l ko‘rsat…»

Arzgo‘ylar arz boshlash oldidan bunaqangi katta to‘lov to‘lanishini bilishmas ekan, ko‘plari chaqasiz kelibdi. Surisha-surisha arang qirq tanga jamladilar. Ertaga yana qirq tanga keltirishga so‘z berib kirimlar daftariga hammalari barmoq bosdilar.

– Xo‘sh, musulmonlar, sizlarga ne ozor yet-di?– hamma gapni bilib tursalar ham hech narsa bilmagandek so‘z boshladilar Shodixon to‘ram.

– Biz ikki vajdan arz qilurmiz, – dedi o‘klonlik Usta Kamol.

– Indoollo arzingiz inobatga o‘tgay.

Usta Kamol davom etdi:

– Hammamizning nomimizdan Namozboyni vakil qildik.

Namoz o‘rnidan turib, qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, jim turdi.

– Ismingiz? – erkalovchi bir ohangda so‘radi Qozi kalon.

– Namozboy.

– Otangizning ismi?

– Pirimqul.

– Qaysi qishloq fuqarosisiz?

– Jarqishloqdanman.

– Yoshingiz?

– Yigirma to‘rtda.

– Ilm-u savodingiz bormi?

– Ruscha o‘qurman va ozroq yozurman ham.

– A?!

– Shundoq, taqsir!

– Barakallo, bo‘tam, inshoolloh kam bo‘lmagaysiz. Musurmonmisiz?

– Alhamdulillo! – qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib xiyol ta‘zim qildi Namoz.

– Bundan burun ham vakolatlikka o‘tganmisiz?

– O‘tganman, taqsir.

– Qani, bayon qiling-chi.

– Samarqandda ikkinchi uchastka mirovoy sudyasi Kozlovskiy janoblari huzurida bir fursat tilmoch bo‘lib xizmat qilganman.

– A?!

– Shundoq, taqsir.

– Barakallo, bo‘tam, barakallo! Inshoollo, bu vakolatingizda ham haq joyiga qaror topgay, barcha da’volar haqiqat bo‘lg‘ay.

Namoz bo‘lib o‘tmish voqealarni bayon qilishga tushdi. Kuyib-yonib isbot-u guvohlari bilan so‘zladi. Gap orasida arzgo‘ylarning o‘ziga so‘z berib, tasdiqlatib bordi. Mirza Qobil qamish qalamini qitirlatib shoshilib yozar, qozi kalon berilib tinglar, ahyon-ahyonda katta sallali boshini chayqab:

– Bay-bay, bay! – deb afsus bildirar edilar.

Nihoyat «tabarruk» ul zot Namozga «joyingizga o‘tiring», deb amr qildilar. So‘ng uvishgan oyoqlarini uqalay-uqalay o‘rinlaridan turayotib:

– Ilgimdan kelguncha, zolim tig‘in ushotib, mazlum jarohatig‘a intiqom malhamin qo‘ydim, degan ekanlar hazrati Navoiy, – deb qo‘ydilar. – Inshooloh biz ham intiqom malhamini qo‘ygaymiz, shundaymi Mirzo?

– Xuddi shunday, taqsir, – shoshilib dedi Mirza Qobil.

– Endi musurmonlar, peshin namozini o‘qib olsak – tashqariga chiqayotib, dedilar qozi kalon,– haqiqatning poyoniga yetishni namozdan so‘ng davom ettirgaymiz. Ma’qulmi?

– Ma’qul taqsir, – deyishdi da’vogarlar.

Taxminan ikki soatlardan so‘ng yana shu xonada jamuljam bo‘lib har kim o‘z o‘rnini egalladi. Mirza Qobil katta daftarni ochayotgan edi, tashqaridan tasir-tusur ovozlar eshitilib qoldi. Hamma ochiq daricha orqali hovliga bo‘y cho‘zdi. Yo rabbiy, yo navzambillo! Nimalar bo‘lyapti o‘zi? Qozixonaning qo‘sh tavaqali darvozasi sharaqlab ochilib, qo‘sh ot qo‘shilgan kolyaska shitob bilan kirib kela boshladi. Kolyaskaning orqa oldida o‘n chog‘li nayzali miltiq taqqan rus askari, starshina Nikitin to‘ra qilich yalang‘ochlab olibdi. Ko‘z yumib ochguncha hovlini otliq degani bosib ketdi. Kolyaskadan oldin viqor bilan Hamdamboy, ketidan Dahbed bo‘lisining hokimi Mirzo Hamid tusha boshladi. Hokimning navkarlari, garchi yo‘lakda hech kim bo‘lmasa ham po‘sh-po‘shlab ularni ichkariga – qozixonaga boshlashdi. Xonaga birinchi bo‘lib eshikni oyog‘i bilan tepib vajohatidan chakillab zahar tomib turgan basavlat Hamdamboy kirdi, ketidan hokim, yalang‘och qilichini yaraqlatib boshi uzra ko‘targancha Nikitin to‘ralar ergashishdi: to‘ppa-to‘g‘ri yuqoriga – qozi kalonning xos o‘rniga o‘tib, atlas ko‘rpachalarni etiklari bilan toptashib, safga chizila boshladilar.

Hamdamboy ikki qo‘lini biqiniga tirab, qo‘rqqanidan xonaning bir chekkasiga g‘uj bo‘lib olgan arzgo‘ylarga g‘azab to‘la ko‘zlarini sanchib, bir-bir qarab chiqdi:

– Oralaringda Namoz Pirimqul o‘g‘li bormi? – ovozini yakam-dukkam tishlarining orasidan chiqarib dedi boy.

– Menman, Boybuva! – Namoz bir odim oldinga yurdi.

– Qulibek! – chaqirdi boy.

– Labbay, Boybuva, – tashqaridan chuvakkina, echki soqol bir kishi yugurib kirdi.

– Bularning ichida qay biri ot o‘g‘risi, taniysanmi?

– Tanidim, Boybuva, mana bu! – qo‘lini bigiz qilib Namozni ko‘rsatdi Qulibek.

– Nechta ot o‘g‘irlagan, esingdami?

– Esimda, Boybuva to‘rtta ot o‘g‘irlagan.

– Qachon o‘g‘irlagan?

– Chorshanbaga o‘tar kechasi o‘g‘irlagan.

– Shodiqul! – deb chaqirdi Hamdamboy ochiq daricha orqali.

– Labbay, Boybuva! – bashang kiyingan, mo‘ylabi endigina sabza urgan, oq-sariq yuzli, yoshgina bir yigitcha xonaga otilib kirdi.

– Sen otlarni kimdan sotib olgan eding? Bularning ichida o‘sha odam bormi?

– Bor, Boybuva.

– Qani bizga ko‘rsat-chi, ot sotgan kimsani.

– Mana bu yigit sotgan otlarni menga, – qo‘lini bigiz qilib Namozboyning ko‘kragiga tiradi Shodiqul.

– Har bir otga necha tangadan bergansan? – so‘rashda davom etdi Hamdamboy.

– Uch ming tangadan, Boybuva.

– Itvachcha! – Hamdamboy haligacha gap nimadaligiga aqli yetmay, karaxt bo‘lib turgan Namozga yaqinlashib, ikki yuziga ketma-ket tarsaki tushirdi, – o‘g‘ri, muttaham!

Namoz burun kataklari kerilib, sherdek bir pishqirdi-yu, lekin gapning poyoniga yetolmaganligi uchun o‘zini bosib:

– Men hech narsa tushunmayapman, Boybuva,– dedi yelkasini qisib. – Nima gap o‘zi? Bundoq bir tushuntirib aytgansiz-chi, qanaqa otlar haqida gap ketyapti?

Bo‘lis hokimi Mirza Hamid sekin mo‘ylov qilgan edi davangirdek olti navkari birdan tashlanib, garangsib turgan Namozning qo‘llarini orqasiga qayirdi.

– Nima qilayapsanlar, o‘zi?! – xonaning shipini ko‘chirgudek bir kuch bilan o‘kirib yubordi Namoz. – Bu qip-qizil tuhmat-ku, hoy musurmonlar, nega qarab turibsizlar, menga tuhmat qilyaptilar-ku!

Olti barzangi uni sudrab tashqariga olib chiqa boshladi. Boy nima qilarini, nima deyishini bilmay nasha elitib qolgan bangidek tirjaygancha qotib qolgan qozi kalonga o‘girildi:

– Ot o‘g‘rilari bilan nimani maslahat qilayotgan edingiz, to‘ram?

– Astafurullo! – deb qo‘ydilar qozi kalon, – men… biz… Inshoollo…

Ammo, to‘ramning nima deganini boy eshitmadi, qanday vahshat bilan kirgan bo‘lsa, shunday vajohat bilan chiqib ketdi.

Xonada sallasi bir tomonga qiyshaygan qozi kalon-u boshlarini g‘amgin eggan arzgo‘ylar qolishdi. Go‘ristondek og‘ir jimlikni Sherniyozning qichqirig‘i buzdi:

– Bu tuhmat-ku, taqsir!

– Xudo shohid! – daricha orqali jimjit bo‘lib qolgan hovliga ko‘z tashlab dedilar to‘ram.