Читать книгу Qasoskorning oltin boshi - - Страница 6

Samarqand muzofotida ikkita katta boy bo‘lsa shularning biri hisoblangan dahbedlik Hamdamboy ellik beshlarda bo‘lsa ham yigitlardek chaqqon, harakatlari keskin, serzarda bir kishi, ushlagan joyidan uzib oladigan, bir so‘zli odam. Birov uning so‘zini ikki qilolmaydi, o‘zi ham o‘lgudek cho‘rtkesar. Buyog‘i Dahbed, Shahob bo‘lisi, uyog‘i Yangiqo‘rg‘on, Jo‘i Devona bo‘lislari, boringki, shu deparadagi jamiki boy-u boyvachchalar, to‘ra-yu mirzolar undan hayiqib turishadi. Sababki, Hamdamboy yiliga bir, goho ikki bora oqposhshoning noyibi huzuriga borib, ziyorat qilib keladi: oqposhsho oliy hazratlari xazinasiga oltin-u kumushlar jo‘natib turadi.

Hamdamboy aslida kattaqo‘rg‘onlik. Padari buzrukvori Akramboy yurtning e’tiborli boyonlaridan bo‘lgan. Rus qo‘shinlari shahar darvozasiga yaqinlashib kelganda shahar hokimi kechasi qochib ketdi. Ortiqcha qurbonlar bo‘lishini xohlamagan shaharning qozi kaloni, o‘z davrining ilg‘or fikrli, fozil-u donishi, oqil-u adolatli, kambag‘alparvar qozi Ochildi Ne’matullo o‘g‘li Miriy boshchiligida bir guruh a’yonlar rus generalini non-u tuz bilan kutib oldilar. Kutib oluvchilar orasida Akramboy ham bor edi. Tez kunda u Damariq dahasiga mingboshi etib tayinlandi. Katta o‘g‘li Hamdamboyni rus ma’muriyati idorasiga xizmatga berdi. Hamdamboy oz fursat ichida Mirza Hamdam degan nom chiqardi. Tengqurlariga qaraganda xiyla hushyor, zehni o‘tkir edi uning. Rus tilini, rus yozuvini puxta egallab, hokim janoblarining hurmat-u e’tiborini qozondi. Avval solig‘ yig‘uvchi, so‘ngra shu idoraning noziri lavozimiga erishdi. Soliqlarning tayini yo‘q edi o‘sha paytlarda. Nozirlar istaganlaricha soliq yig‘averardilar, qancha ko‘p yig‘ilsa— podsholikka ham, nozirlarga ham shuncha yaxshi bo‘lardi. Sababki, yig‘ilgan soliqning to‘rtdan birini nozirlarning o‘zlari olar edi.

Tinkasi qurigan el o‘rtasida katta g‘alayon boshlandi. Damariq, Ishtixon, Mingariq bo‘lislaridan, shaharning Hojiqurbon, Oq masjid, Ko‘chaxo‘r, Begijon dahalaridan vakillar kelib, qozi-kalon Miriy janoblariga arz ustiga arz qila boshladilar. Miriy janoblari, nihoyat, haqsizlikning poyoniga yetish uchun yeng shimardi. Hokimga ahvolni tushuntirishdi. Hokim taftish qilishga farmon berib, nohaqlikka yo‘l qo‘yganlar qattiq jazolansin deb, ko‘rsatma berdi. Hamdamboy uch yildan buyon yig‘ilayotgan soliqning to‘rtdan bir qismini ham xazinaga topshirmay kelar ekan. Agar bu sir oshkor bo‘lgudek bo‘lsa katta janjal boshlanishi aniq edi. Buni oldindan sezib, padari buzrukvori Akramboy mingboshi va boshqa a’yonlar maslahati bilan bir kechada g‘oyib bo‘ldi: hajga jo‘nab ketdi, degan ovozalar tarqaldi.

Bu voqealar 1886-yilning yozida ro‘y bergan edi. Hamdamboy qaytib Kattaqo‘rg‘onga qadam bosmadi; Dahbedga kelib qo‘ndi-yu, kichikroq bir mulk sotib olib, shu yerlik bo‘lib qoldi. Kuzga borib bo‘lis saylovi paytida bo‘lis hokimligiga ko‘tarilib qoldi. Fuqaroning, ayniqsa xudojo‘ylar, mullo-yu mullavachchalarning e’tiborini qozonish umidida ancha-muncha xayrli ishlar qilgan bo‘ldi: Dahbedning Masjidi kaloni 1630-yilda Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan solingan bo‘lib, yillar o‘tishi bilan u yer-bu yeri buzilgan edi, uni ta’mir qildirdi.

Dahbedning kunbotar tomonida – Oqdaryoga yaqin joylarda behisob botqoqliklar, zahkash yerlar bo‘lg‘usi edi. Gubernator janobi oliylariga yozgi oromgoh bahonasida qamishzorlariga o‘t qo‘yib zovur qazdirib ming tanobcha yer ochtirdi. Oqdaryoga damba qurdirib, suv chiqardi. Oradan ikki-uch yil o‘tgach, sholizor-u polizga aylangan bu yerlarning katta ulushini har tanobiga ming tillodan baho qo‘yib, pullab ham yubordi. Hamdamboy bora-bora shunday boyib ketdiki, Urgut tog‘lari etaklaridagi uyurlarda qanchadan-qancha yilqilari, Nurota yaylovlarida qancha qo‘ylari, Yangiqo‘rg‘ongacha bo‘lgan mazhablarda paxta, mayiz, bug‘doy sotib oladigan nechta gumashtasi borligini aniq hisobiga yetmasdi.

Katta o‘g‘li savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi Zamonbekka Marg‘ilontepa qishlog‘i yonidan qo‘rg‘on qura boshladi. Yuz tanobcha keladigan mulkning atrofiga yetti paxsa devor urish, ichkari- tashqarili naqshinkor imoratlar solish, Sochma, Taxta Qoracha tog‘laridan oq marmar keltirish, ariq ochish, hovuzlar kavlattirish o‘zi bo‘lmaydi, albatta.

Ikki yilcha ish yurishmadi.

Nihoyat, bu yil erta bahorda esini taniganidan buyon jo‘yali ishga qo‘l urmagan, biror og‘iz rost so‘zlamagan Hamdamboy bir quvlik ishlatishga qaror qildi. Bo‘lis bozorlariga Omon jarchi orqali:

deb jar chaqirtirdi.

Hamdamboyning kimligini yaxshi bilgan, avval ham uning sovuniga kir yuvib ko‘rgan Dahbed, Shahob, Qo‘rg‘oncha, Soyaqishloq odamlari bu gaplarga uncha ham ishonmadilar, birontasi ham ketmon yoki bel ko‘tarib, qo‘rg‘onga bormadi… Lekin, devolzan-u duradgorlarga va’da qilinayotgan uch yoki besh tanga – bu katta pul edi. Boshqa boylarning yumushini bajarib, kuniga yarim tanga ham haq ololmaydigan qarol-u chorikorlar, usta-yu duradgorlar boshqa bo‘lislardan oqib kela boshladi. Ana shu nasiya bug‘doyni deb naqd somondan quruq qolganlar orasida jarqishloqlik Javlonqul bilan Xolbeklar ham bor edi. Boybuva ishning dastlabki kunlari loykash-u paxsakashlarga yarim tangadan, duradgorlarga bir tangadan ulashib turdi; hisob-kitobni ish bitgandan keyin qilamiz, deb barchani ishontirdi. Qurilish shunaqangi avj olib ketdiki, hatto tunlari mash’al yoqib ishlashga to‘g‘ri kelib qoldi. Va nihoyat, bir-biridan chiroyli dang‘illama imoratlar bitib, o‘ymakor eshig-u, kungurador darichalar o‘rnatilib bo‘lindi. To‘qqiz uyga to‘qqiz xil naqsh va rang berildi. Qo‘rg‘onning yetti paxsalik devori ham bitib, to‘rt joyiga bulutdek baland darvoza o‘rnatildi. Ammo, hisob-kitob qilinadigan kun cho‘zilgandan-cho‘zilaverdi. Hamdamboyning etagini hech tutib bo‘lmay qoldi.

Nihoyat, bugun ertalab o‘klonlik bir to‘da ustamardikorlar yo‘l-yo‘lakay Javlonqul bilan Xolbeklarni olib boyning qo‘rg‘oniga yo‘l olishdi. Xayriyat, boy qo‘rg‘onda ekan: qarindosh-urug‘lari, yaqin-yiroqlari bilan to‘planishib, bo‘lajak katta to‘yning maslahatini qilayotgan ekanlar. Maslahatga qozi, mingboshi va atrof bo‘lis hokimlari ham taklif etilgan ekan. Ichkari hovlida quyuq ziyofat berilmoqda edi.

Boy cho‘ziq yuzli, ingichka boshli, yuzida no‘g‘ay qovoqdek katta burundan boshqa hech narsa ko‘rinmaydigan, yirik ko‘zlari hamisha chaqchayib boqadigan, qotma, terakdek novcha bir kishi edi. Boshida oq parcha salla, egnida ko‘k movut chakmon, ikki qo‘lini orqaga qilgancha bitta-bitta qadam bosib da’vogarlar yoniga keldi.

Xush ko‘rdik, musulmonlar, – dedi u ingichka kallasini xiyol egib.

– Davlatingiz ziyoda bo‘lsin, Boybuva! – bir ovozdan deyishdi da’vogarlar qo‘llarini ko‘ksilariga qo‘yishib.

– Xo‘sh, xizmat? – andak vahshat bilan so‘radi Hamdamboy.

Da’vogarlar «sen gapir, sen boshla», deya bir-birlarini turtishib turishaverdi. Javlonqul o‘zini qo‘lga olib:

– Hisob-kitob qilgani keluvdik, Boybuva, – dedi.

– Qanaqa hisob-kitob? – o‘siq qoshlari baland-past bo‘lib do‘qqa o‘tdi boy.

– Boybuva, men qo‘rg‘oningizda bir yuz-u yigirma kun paxsa urdim.

– Xo‘sh, urgan bo‘lsang nima qipti?!

– Va’da qilganingizdek kuniga uch tangadan hisoblasak, 360 tanga bermog‘ingiz darkor.

– Nima?!.

– Shuni so‘rab keldim. Xudoyo davlatingiz bundan ham ziyoda bo‘lgay. Qizimni uzatmoqchiman. Haqqimni bersangiz.

– Sen, nonko‘r nimalar deyapsan o‘zing?! Betofiq!!

– Astag‘furullo, – dedi Javlonqul yoqasini ushlab va o‘zidan ham battarroq hang-u mang bo‘lib turgan da’vogarlarga bir-bir boqib chiqdi.

Hamdamboy yaqinroq kelib, Javlonqulning qalin soqolidan tortib, iyagini yuqori ko‘tardi:

– Ishlagan bo‘lsang, qorningni to‘yg‘azganman-ku, nonko‘r!

– To‘g‘ri, to‘yg‘azgansiz.

– Tushlikka sho‘rva, xuftonga osh berganman-ku!

– To‘g‘ri, bergansiz.

– Har kuni o‘nlab qo‘ylar so‘yilib turdi-ku.

– Bunisi ham to‘g‘ri, Boybuva.

– Har chorshanbada novvos, yakshanbada ot so‘yib sen dangasalarni ziyofat qilib turganim esingdan chiqdimi?

– Yo‘q, hammasi esimda, Boybuva.

– Mana shularning barchasi pulga kelgan, haromi! Sen yaramaslarni yozi bilan boqqanim kam ekan-da! Senlarning o‘zing mendan qarzdorsanlar. Mirza! – deb qichqirdi oxirida Hamdamboy.

– Labbay, Boyota! – zipillab yugurib keldi boyning kirim-chiqimlarini boshqaradigan mahrami Olim Mirzo.

– Qarzdorlar daftarini keltir buyoqqa!

– Daftar qo‘limda, Boyota.

– O‘qib ber, bu nonko‘rlarga!

Olim Mirzo gap nimaga borib taqalishini sezgan ekanmi yoki avvalroq kelishib olgan ekanlarmi, har qalay qarzdorlarning ismi, otasining ismi qayd etilgan daftarning xuddi o‘sha betini ochib, taxt qilib turgan ekan. Mullabachchalarning tilovatiga o‘xshatib, cho‘zib o‘qiy boshladi:

– «Bismillohur rahmonur rahim, oqil-u fozillar ishtirokida sarhisob qilinganidan so‘ng imorat qurilishi hisob-kitobi ma’lum-u ravshan bo‘ldikim, qo‘rg‘on qurilishiga sarflanmish mablag‘lar, xarjlangan kumush-u tillolar bo‘lib o‘tmish ishlar va bajarilgan yumushlarga nisbatan bag‘oyat ko‘pdur. Qo‘l uchida ishlab, sifatsiz ish bajargan, ish bajarish borasida Hamdamboy Akramboy o‘g‘lini o‘rinsiz chiqimlarga duchor-u mubtalo qilgan usta Jamol usta Kamol o‘g‘li ming tanga, Javlonqul Mavlonqul o‘g‘li uch yuz tanga, Xolbek Ravshanbek o‘g‘li uch yuz tanga… qarzdordirlarkim ushbuni undirmoq uchun qoziyi bokaramga murojaat bo‘ldi…»

Olim Mirzo bir sahifani o‘qib, bismillo deya ikkinchi sahifani ochmoqchi bo‘lgan edi:

– Ey, to‘xta! – deb halidan buyon karaxt bo‘lib turgan Javlonqul daftarga qo‘l cho‘zdi.

– Qo‘lingni tort, betofiq! – jerkib dedi Olim Mirzo.

– Boybuva, bu qanaqa gap bo‘ldi? – bir ovozdan so‘rashdi da’vogarlar.

– Bu shundoq gapkim, – qoshlarini kerib, har bir so‘zini chertib-chertib dedi Hamdamboy, – qarzdorlar uch kun muhlat ichida qarzini to‘lagaylar, bo‘lmasa uy-joylari «kim oshdi»ga qo‘yilur.

– Nima?!—barobariga baqirib yuborishdi da’vogarlar.

– Endi uylaringga jo‘nanglar, – burilib keta boshladi Hamdamboy.

– To‘xtang, Boybuva, – Javlonqul boyning etagidan ushladi.

– Ol qo‘lingni, haromi!

– Boybuva!

– Ol deyapman! – shunday deb boy qattiq silkingandi Javlonqul etakni qo‘lidan chiqarib yuborsa, haqqini undirolmagani ustiga qulog‘idan qarzga botishi ham aniq bo‘lib qolayotgandek movut chakmon o‘ngirini shunday bir kuch bilan o‘ziga tortdiki, boy himoyaga mahtal ekanmi yoki ataylab qildimi, har qalay, yuzi bilan yerga yiqilib tushdi, oq parcha salla boshidan uchib ketdi.

Yo‘q, Javlonqul uni yiqitmoqchi emasdi. Yo‘q, u shunchaki Boybuvani to‘xtatmoq bo‘lib o‘ziga tortgan edi, xolos.

– Voydod, boy otamni o‘ldirib qo‘yyaptilar! – ovozining boricha baqirib yubordi Olim Mirzo.

Vahimali chinqiriqni eshitib, ichkaridan Hamdamboyning o‘g‘illari Zamonbek, Davronbek, Jabborbek, kuyovlari Mirzoumar, G‘aniboyvachchalar quyuq ziyofat yeb, xonadonning egasi sha’niga hamd-u sanolar o‘qib o‘tirgan boy-u mirzolar, Shahob bo‘lisi hokimi Mirzo Hayitmurod, Dahbed bo‘lisi hokimi Mirzo Hamidlar hay-haylashib yugurib chiqishdi. Valine’matlari va pushti panohlari bo‘lmish Boybuvaning boshidan sallasi uchib, yerga cho‘zilib yotishi ularning hamiyatlariga qattiq tegib, g‘azab otiga minishdi.

– Urr, bosqinchilarni ur! – deb baqirdi Zamonbek, – yalangoyoqlarni ur!

Qo‘rg‘on tashida otlarini xashakka qo‘yib, suhbatlashib o‘tirgan bo‘lis hokimining bekorchilikdan xirsdek semirib ketgan, kasb-korlari faqat urish-u kaltaklashdan iborat bo‘lib qolgan navkarlari ham: «Ur, bos!», deb ichkariga yopirilib kirishdi.

Mujik qishloqdan rus askarlari yetib kelguncha da’vogarlarning hammasini chala o‘lik qilib devorning tagiga qator yotqizib qo‘yishdi.