Читать книгу Суиқасддан сўнгги сукут ёхуд Чингизхондан Черчиллгача - - Страница 3

2. Беклик элга яраша ёхуд Михаил Горбачевнинг эски костюми

Қилич билан қазилган ерда гул унмас.

Отасўзи

Жуда ҳам одил ва ҳаддан зиёд оқил бўлма – ваҳимага тушиш сенга нимага керак.

ЭККЛЕССИАСТ

1991 йил 19 сентябридаги ГКЧП воқеасидан сўнг СССРда вазият ўзгариб кетди. Давлат ва ҳокимият тизгинини ушлаб турган КПССнинг барбод бўлиши усиз ҳам инқирозга юз тутаётган сиёсий ва иқтисодий тузумни жарлик ёқасига келтирди.

Давлат тўнтаришига уринишга дахлдор деб топилган СССР Олий Советининг ҳар икки палатаси таркиби бекор қилинди. Республикалар халқ депутатларидан янгидан СССР Олий Кенгаши учун вакиллар сайланди.

Квота бўйича Ўзбекистонга йигирма битта ўрин берилган эди. Қўмиталарда кўриб чиқилиб Президент тасдиғидан ўтган йигирма бир Ўзбекистон халқ депутатининг номзоди рўйхатини парламент раиси тасдиқлаш учун овозга қўйди.

Рўйхатда депутат Муҳаммад Солиҳ (Салой Мадаминов) номи ҳам бор эди. У минбарга чиқиб ўз ваколатидан воз кечди. Шу пайт маданият қўмитасининг раиси ёзувчи Пиримқул Қодиров сўз олиб, ҳамкасбимиз ўрнига менинг номзодимни тавсия этди.

Бу пайтгача, ўттизинчи июнда бизнинг Мустақиллик декларацияси ва 30 августда Мустақиллик эълон қилинган эди.

Хуллас, Ўзбекистондан СССР халқ депутати этиб сайланган йигирма бир киши ўша пайтдаги бош вазир Шукрулло Мирсаидов бошчилигида Москва йўлини тутдик.

Қайд учун Кремлга яқинлашишимиз билан бизни мухбирлар армияси қарши олди. Бироқ ҳеч бир ўзбекистонлик вакил юрак ютиб мухбирлар саволига жавоб бермас, ҳамма ўзини олиб қочарди. Мен ҳам ўзимни ватандошларим каби тутмоқдан уялдим ва мухбирлар қуршовида қолиб кетдим.

– Москвага нега келдингиз?

– Болтиқ бўйи республикалари вакиллари келишмади, сиз нечун ташриф буюрдингиз?

– Мақсадингиз нима?

Саволлар шу тахлит эди.

Аслида бизни қаршилаётган журналистларга ҳам, СССР парламентининг янги таркибини рўйхатга олаётган маъмурларга ҳам бизнинг ташрифимиз маъқул келмагандек эди, назаримда.

– Ҳарҳолда буюк бир империянинг тарқалиб кетишига гувоҳ бўлиш учун келдик, шекилли, – дедим тилимга бошқа калима келмай. – Яна нима дейишим мумкин?– саволларга савол билан жавоб бердим.

Мухбирлар ашқол-дашқолларини орқалаб мендан узоқлашдилар.

– Бопладингиз. Қайтиб ёнимизга йўламайдиган бўлишди, – деди савол-жавобларни эшитиб турган Шукрулло Мирсаидов.

– Бизни ҳеч ким кутмаётган экан. Келмасак ҳам бўларкан, – жавоб қилдим у кишига.

Шу тариқа Ўзбекистон вакилларининг СССР парламентидаги сўнгги фаолияти бошланди.

Қайддан сўнг, ҳар икки парламентнинг раҳбар органларига сайлов бошланди. Сайловдан олдин квота бўйича палата раислари ўринбосарлари ҳамда қўмита раислари лавозимлари белгиланди.

Ўзбекистонга Республика Совети раиси ўринбосарлиги ва халқаро ишлар қўмитаси раислиги тегди. Совет раиси ўринбосарлигига ўша пайтда Қашқадарё вилояти ҳокими бўлиб ишлаётган Алихон Раҳматович Отахонов сайланди. Халқаро ишлар қўмитаси раислигига эса мени сайладилар.

Ўзбекистонни минг бир армон билан ташлаб кетиб, охир-оқибатда юртига кела олмай ҳам қолган Рафиқ Нишонов ўрнига ҳамкасбимиз, қозоғистонлик номдор ёзувчи Анвар Алимжанов сайланди. Квота бўйича бу лавозим энди Қозоғистонга берилган эди. Иттифоқ палатасига эса Украина вакили Лубенченкони сайладилар.

Москвада фаолият кўрсатар эканмиз, табиийки ўша пайтдаги президент Михаил Горбачев билан учрашиб, масалаларни муҳокама килишга тўғри келар эди. Россиялик депутатлар орқали Горбачевни ағдариш учун тайёргарлик кўрилаётгани ҳақидаги миш-мишлар қулоғимизга чалинарди.

Бундай гап-сўзлар унга ҳам етиб борган шекилли, Михаил Горбачевнинг ҳам аҳволи руҳияси жойида эмас эди.

Охирги учрашувга Алихон Отахонов билан йўл олаётгандик. Мен ҳам борайин, шу Горбачевни кўрайин, дея академик Аҳмадали Асқаров ҳам бизга қўшилди.

Горбачев СССРни сақлаб қолиш ҳақида узоқ гапиргани эсимда. Одатда у бир соат гапирса ҳам нима дегани кишининг эсида қолмас эди. Хайриятки, Фидель Кастрога ўхшаб тўрт-беш соатлаб нутқ отмайди, дея ҳазиллашар эдик бир-биримизга.

Унинг эгнида тўқ кулранг эски костюм бор эди. Разм солиб қарасам енгининг учи титилиб кетган. Ҳайрон бўлдим. Мен ҳам одатда эски, ўрганиб қолган кийимларимни кийишни хуш кўраман. Бироқ кимсан СССРдек давлатнинг президенти…

Шундай улкан ва қудратли давлату мамлакатнинг тарқалиб кетишига ўзини сабабчи билиб, тузук-қуруқ кийинишга ҳам аҳволи руҳияси етишмагандир, хаёлимдан кечди.

Шунда у бизга янги СССР Конфедерацияси ташкил этилажагини, бош вазир этиб Нурсултон Назарбоев тайинланиши ҳақида гапирган эди.

Ельцин, Кравченко ва Шушкевичнинг Беловежье ўрмонида, 1921 йилда “СССР давлатини тузиш” ҳақидаги англашма, қарорни бекор қилишлари СССРнинг сўнгги президенти Михаил Горбачев ниятини сувга туширди.

Зотан, бошию охири йўқ нутқларидан ҳам, даври даврон оқими туфайли сиёсат саҳнасига чиқиб қолган бу кишининг фикрлаш даражаси, зеҳну закосининг уфқи маълум эди.

Уч-тўрт соат гапирса-да, киши юрагига тегадиган, бир неча жумла оригинал фикр айта олмас, эски лаппакни айлантираверарди.

Михаил Сергеевич Горбачев кечмиш замоннинг байроқ кўтариб чопгувчи типик комсомол ёшларидан эди. Бироқ татар миллатига мансуб хотини Раиса Максимовна Титаренко ақлли, ҳисоб-китобли хоним бўлиб, ипини тортиб турмаса ўтлаб кетгувчи эрини йўналтириб, йўлга солиб юрган. Вилоят партия қўмитасининг биринчи секретарининг, кўрган оиланинг қизи бўлган Раиса Максимовна эрининг феъл-атворидаги қусурларни билар ва бундан хижолат чекарди.

Миша Горбачев ҳар йили Краснодар ўлкаси ва Сочи тарафга истироҳат учун борадиган Леонид Ильич Брежневнинг Берияси – Юрий Андроповнинг назарига тушди.

Юрий Владимирович Фёдор Михайлович Достоевскийнинг “Всегда в истории России послушные собаки были в почёте” деган даҳшатли фикрини яхши билар эди. Силлиқ ва сипо, хотини чизиб берган йўлдан тўппа-тўғри юрадиган Горбачев Лаврентий Павлович Берия ҳалафининг кўнглидаги одам эди.

Ўша давр шарт-шароити, раҳбар қодирлар иқтидору салоҳиятининг даражаси нуқтаи назаридан бундан-да ақллироқ ва ишбилармонроқ арбобни топиб бўлмасди.

Мавжуд тузумнинг нотабиий ғоялар асосида ўқиб вояга етган, соцализму коммунизм деганини унинг асосчилари саналмиш Ленину Сталин деган доҳийлари ҳам тушунмаган жамиятда фақат шундай, кенг дунёвий фалсафаларни ўқиб-ўрганмаган, оламга ана шу тор сунъий дарчадан қарайдиган инкубатор жўжалари каби бир-бирига ўхшаш ва бир хилда фикрлайдиган арбоблар етиштирилар эди.

Россия сиёсатида глобал дунёвий фикрловчи икки катта шахсият ва арбоб бор эди. Булар Анатолий Собчак билан Александр Яковлев эди. Қолганлари ўша – бўл тайёр, доим тайёр шиори остида етишган октябрят, пионер, комсомол ва коммунистлар эдилар. Булар орасида коммунистик идеологиядан бошқа илм, дин ва фалсафаларни ўқиб-ўрганувчи, бу ёруғ дунёда марксизм-ленинизм деган утопиядан бошқа мантиғу фалсафалар ҳам борлигини билиб ўрганишни истайдиган кишилар йўқ ҳисоб эди. Тор, бир ёқлама фикрловчи одам узоққа бормайди. Сўзсиз ҳаётнинг биринчи ва иккинчи синовларида қоқилади. Фаросатсиз одам умр бўйи аросатда, ҳаммадан хавфсираб, раҳбар бўлса ўз халқидан қўрқиб яшайди.

Анатолий Собчакнинг узоқни кўра билиши ўз исботини топди. Борис Ельциннинг куни Собчак кашф этган қодир Владимир Путинга қолди.

Борис Ельцин Путинга қадар ҳалаф излаб, Черномирдину Примаков, Кириенкою Степашин каби бош вазирларни қўлқоп каби алмаштиришди.

Кудрину Немцов каби лидерлик даъвосидаги арбоблар ҳам ўйиндан чиқиб кетди.

Анатолий Собчакдан хавфсираган Ельцин уни таъқиб этиб, устидан жиноий иш очмоқ амрини берди.

Бу тазйиқу босимдан чўчиган Собчак Россияни тарк этди ва Парижда юрак хуружидан вафот этди.

Екатеринбургнинг марказий майдонини кезар эканмиз, Николай иккинчи оила аъзолари билан отиб ташланган черков ертўласига тушдик. Ертўла эски ҳолича турар, черков биноси эса янги қурилгандек эди. Йўлдошларимдан бунинг боисини сўрадим.

– Борис Ельцин Свердловск обкомининг биринчи секретарлигида черковни буздириб ташлади, – жавоб берди ҳамроҳим. – Зиёратчилар оқими кўп бўлганлиги учун президент бўлгач, гуноҳини ювиш мақсадида черковни қайта тиклашни буюрди. Сўнгра Москвада Сталин йиқитган Қутқарувчи Исо черковини ҳам тиклаттирди.

Россия Федерацияси дохил барча республикалардаги қодирлар шундай салла ўрнига калла олиш таълимини кўрган, идрок доирасига сиғмаган ва ақли етмаган нарсага душманлик кўзи билан қараш руҳида тарбияланган эдилар. Марказга фикрловчи, ташаббусчи, ўз халқи ва ватани манфаатини жони дилдан ҳимоя этиб курашгувчи комилу фозил, оқилу одил қодирлар керак эмас эди. Даражаси юксак бўлмаган раҳбар эса ўзидан-да паст савиядаги кишиларни атрофига йиғади.

Тож кийган бош ақлланур деганларидек, шу пайтгача бирор-бир арбобнинг ўзида ақл-идрок етишмаслигидан шикоят қилганлигини туйганмисиз?

Бироқ Рашидов даврининг ғоявий секретари, техник-инженер Оқил Салимов адабиёт ва санъатни чуқур билмаслигини тан олиб, русчалаб “Болалар, бу масалаларни мен тушунмайман. Ўзларингиз ҳал қилаверинглар” дея ўз ишини билган мутахассисларга халақит бермасликка ҳаракат этарди. Одамлар шунисига ҳам раҳмат дейишарди. У киши табиатан миллатнинг туб катта манфаат ва мақсадларидан узоқроқ, техник бир шахсият бўлса-да, ўзи идора этган соҳада кимсанинг ноҳақ бурни қонашига йўл қўймас эди.

Оддий халқ ўша пайтларда пахтазорга бориб колхозчиларнинг ғарибона оби-ёвғони қайнаётган каттакон қозонни “Шу ҳам овқатми?” – дея ағдарган (ваҳоланки, бутун Ўзбекистонда далада ишловчилар шундай овқат ер эдилар) бош вазир Нормуҳаммади Худойбердиев ва унинг биринчи ўринбосари, тўрт оғиз сўзни қўшиб, жумла тузиб гапира олмайдиган мироб Исмоил Жўрабековларни катта давлат ва жамият арбоби деб билардилар. Сиёсатнинг туб моҳиятини англаган кам сонли кишиларгина бу арбобларнинг асл қиёфаси ва даражасини фарқлардилар холос. Боиси бир-икки кишининг истагу хоҳиши билан шундай арбоблар ясаларди.

Худди Михаил Иванович Калинин СССР Олий Советининг раиси ўлароқ Сталиннинг ёнида қўр тўкиб ўтириб, жуфти ҳалоли Жемчужина чет эл разведкасининг агенти сифатида Сибир қамоқхонасида фаррошлик қилгани каби.

Бу тузум даҳолари ҳақиқий оқилу фозил, ботиру жасур шахсиятларни кўрганда шайтонлар эдилар. Ҳар қандай йўл ва восита билан бундай кишилар Ҳабиб Абдуллаев каби йўлдан олиб ташланарди.

Давр ва давронлар шундай. Замонанг тулки бўлса, този бўлиб қув, дейдилар.

Эл эса доимо борига барака, йўғига ҳаракат қилиб келган.

Беклик элга яраша, теклик эса белга ярашадир.

Битикда битилгани каби…

Тентаккаким тел берсанг,

Мақтар мудом уруғин.

Тўқайнинг шоҳи тулки,

Шарафлайди қуйруғин.

Дунёда, ҳар бир ишнинг,

Бордир йўнтам-йўриғи.

Ўзин билган ҳеч қачон,

Қуритмайди чориғин.

Гоҳда тулпорлар қолиб,

Ўзар отнинг ориғи.

Битигингдан белгили,

Рангинг оқу сариғи.

Равон оқса умрнинг,

Ҳаёт деган ариғи.

Ғўрадан ҳалво битар,

Ёмби бўлар тариғинг.

Олам тўла оломон.

Ким Рим, Макка йўриги.

Ҳосад кўзин кўр этар,

Пешонангнинг ёруғи.