Читать книгу Суиқасддан сўнгги сукут ёхуд Чингизхондан Черчиллгача - - Страница 7

6. Буюкларнинг буюк хатолари ёхуд Амир Темур ва Наполеон ҳамда Айтматову Ҳофиз Шерозий

Буюк Темур жаҳонни ўнжа ақли ила, сўнгра силоҳи ила фатҳ этди. Амир Темурнинг узангисини ушлаб туриб отига минишига кўмаклашсам, ўзимни бахтиёр ҳис этардим. Турк дунёсида ундан буюк шахсият йўқ.

ОТАТУРК

Франция! Армия! Авангард! Жозеффина!

Наполеоннинг ўлими олдидан айтган сўнгги сўзлари

Чин императорининг мактуби Амир Темурнинг қалбида чўғланиб турган оташни аланга олдирган эди. Кўзини очиб унга бир сабоқ бериб қўймок керак, деган қарори янада қатъийлашганди. Зотан, яъжужу маъжуж ғоят ақлли бир қавм. Бироқ уларда фаросат эксиклиги бўлади. Ҳатто уларда бу сўзнинг таржимаси ҳам йўқ дейдилар. Фаросат соҳиби бўлган бир подшоҳ иккинчи бир ҳукмдорга бундай мазмунда битик битмайди.

Лион ва Кастилия, Рум ва Миср, Ҳинд ва Русия, Дашти Қипчоғу Чин элчилари шарафига тартиб этилган зиёфатдан сўнг Усмонли турклари беги амир Шайх Рамазон билан боғ айланишга чиққан жаҳонгирнинг ақлидан шу ўйлар кечарди.

Улуғ хоқон ҳурматли Усмонли амири Шайх Рамазон билан ёнма-ён қадам ташларди. Темур салтанати даврида Чинга беш маротаба бориб келган хос элчи ва махфий, чин тилини чинлар каби билувчи Шарофиддин Дизакий одоб сақлаб орқада борарди.

Шарофиддин Дизакийнинг буюк бобоси Фахруддин Дизакий Чингизхоннинг элчи ва савдогарлари билан Алоуддин Хоразмшоҳ ҳузурига келган ва Ўтрор ҳокими Хоразмшоҳнинг волидаси Туркон хотуннинг амакиси Инолчиқ Қипчоқ томонидан ўлдирилган эди.

Чингизхоннинг Турон юртига босиб келишига сабаб бўлган бу қонли воқеа миллатни сарсон, мамлакатни вайрон қилган, юрту улус мўғуллар босқину яғмосига маъруз қолган эди.

Халифа ан-Носир ҳам ўзидан кетган Хоразмшоҳнинг таъзирини бермоқ учун Чингизхонга махфий мактуб йўллаган, ғайримуслимларни мусулмонлар устига босиб келишига даъват этганди.

Шу тариқа Турон юрти мўғул истилосию истибдодининг қурбонига айланганди.

– Қавми Чин ҳақидаги билгиларингизни менга сўйлай биласизми? Фағфур ҳаддидан ошмоқда. Ҳаддидан ошган ҳалок ўлур, деган отасўзи уларда йўққа ўхшайди, амир жаноблари, – йўлка ўртасида туриб Усмонли элчисини сўроққа тутди Темур. – Қорабоғда қишлаганимизда сизнинг тарихимиз ҳақидаги мароқли ҳикояларингизни ҳали ҳануз хотирлаймиз.

Ҳушёр ва зийрак амир Рамазон сергак тортди. Илгари ҳам гап орасида улуғ хоқон Чин подшолари ва мамлакати ҳақида сўраб-суриштирган эди. Авзойидан ул юртга юриш қиладиганга ўхшайди. Бу жуда хатарли ва не ила сўнучланажаги номаълум бир юришдир. Бу сафар ҳақида ўзининг салбий фикрини билдирган Кўксаройнинг энг еткили беги амир Боботурк Шоҳруҳияга ҳоким этиб жўнатилди. Демак, бу хусусда хоқоннинг фикрига қарши бориб бўлмайди. Теварак-атрофдагилардан билгилар олиб, не қадар маслаҳат сўрамасин, бу юришга қатъий қарор берган чоғи. Темур оғзига бир сўзни олиб, бир ишга аҳди қарор қилдими, тамом. Унга қарши бориб бўлмайди. Ҳис-туйғулари ва теран закоси шу пайтгача уни алдамаган. Балки бу сафар ҳам ҳар галгидек ошиғи олчи тушар.

– Зоти олийларига маълумки, улар ота-боболаримиз билан азал-азалдан жиққамушт бўлиб келганлар, улуғ хоқоним. Билга қооннинг Чин сари юрманг, улар инжулари ва хонимлари ила сизларни маҳв этадилар деган васиятига аждодларимиз доимо ҳам амал қилмаганлар. Бизнинг боболаримиз Тангритоғу Ўтукан яйловларини минг бир ҳасрату армон, кўзда ёшу дуоларида тош билан тарк этиб, ғарб сари йўлга чиққанлар. Кечмиш тарихимиздан белгилики, Чин ҳукмдорлари турли усуллар билан шарқий турк хоқонлигини тугатадилар. Хоқонлик куч-қудратда экан, дўстона алоқалар ўрнатиб, ғоят илиқ қўшничилик муносабатларини йўлга қўядилар. Ақли бошда эмас кўзида бўлган турк хоқонлари сутга чайгандек оппоқ, малаксиймо чин маликаларини кўргач, уларнинг сеҳрли нигоҳлари қаршисида таслим бўладилар. Хоқонлару жабғулар, уларнинг қардошу ўғиллари Чин ҳукмдорларига куёв бўла бошлайди. Куёв ҳукмдорларга пора-шилға бериб, турли унвонлар тақдим этиб, ўзларига ағдарадилар. Бу кишиларни ишга солиб, турк хоқонлари ва жабғуларини бир-бирлари билан савашга киритадилар. Шу тариқа, аста-секин Буюк турк хоқонлигининг ерларини босиб олдилар. Ҳатто Еттисув ва Фарғона водийсига қадар босиб келиб талаганлар. Ҳозир ҳам Хазар денгизига қадар бўлган ерларни бизники дея даъво қиладилар. Буни мендан кўра муҳтарам буюк элчимиз Шарофиддинбей ҳазратлари янада яхшироқ биладилар, – дея орқароқда қимтиниб турган Дизакийга қаради амир Шайх Рамазон.

Шу гап тўғрими дегандек хоқон қўл қовуштириб турган Дизакийга қаради.

– Шундайдир, Султон Соҳибқирон ҳазрати олийлари. Улар бу даъволаридан ҳозир ҳам воз кечганлари йўқ, – жавоб қилди Дизакий ўнг элини кўксига қўйиб.

– Биздан ўлпон талаб қилибди ул кофир фағфур. Шу пайтгача элчи ва туҳфалар алмашиб, муносабатларимиз бинойидек давом этаётган эди. Ҳайронман? – Дизакийга қараб турарди хоқон.

– Хабарингиз бор, улуғ султоним! Сиз ила мулоқотда бўлиб турган Чин подшоҳи Той Зуй вафот этди. Ота тахтига барча қардошларини ва валиаҳд акасини ҳам мавҳ этган Дай Минг деган ўғли ўтирган. Ёш валиаҳдлар энди тахтга ўтирганларида шундай, юлдузларни кўзлаб бир оз ўзларидан кетадилар. Вақти замони етиб ёки бошларига бирор тўқат (мушт) есалар, босилиб қоладилар, – сўзлари тарози босарди буюк элчининг.

– Тўғри сўйлайдурсиз, Шарофиддинбек. Ёш ва тажрибасиз фағфур шу тўқатни биздан ейди чоғи, – юришда давом этди хоқон. – У билан орани очиқ қилмоқ пайти келганга ўхшайдир.

Тарихдан сўз очиб, бугунги муносабатлар ҳақида фикр билдирмаган амир Шайх Рамазон мавзу муҳокамасидан чекингандай ҳамон сукут сақлар, улуғ хоқон хоҳиш-иродасига қарши бормоқ мумкин эмаслигини яхши билган Шарофиддин Дизакийнинг ҳам дарди ичида эди. Чин чек-чегарасиз бир улкан мамлакат. Ўғузхон, Турк хоқонлари ва Чингизхоннинг мўғулларидан сўнг ҳеч ким журъат этиб ул юртга бостириб бора олмаган. Ақл бовар қилмас узунликдаги Чин деворини ҳам турклардан ҳимояланмоқ учун қурганлар. Узоқ йиллар сўғишу савашсиз, жангу жадалсиз яшагани учун ҳам кўпайиб кетган. Ўрдуси ҳам биздан бир неча баробар ортиқ. Қолаверса, етти йиллик урушдан қайтган Турон қўшини чарчаган. Ҳали-бери ўзига келмайди. У мамлакатнинг ички вилоятларига кириб бўлмайди. Турк ва мўғулларга қарашли ҳудудларни забт этсак-да, юртга қайтишимиз билан яна эгаллайдилар.

Шарофиддин Дизакий ақлидан кечаётган бу фикрларни юрак ютиб улуғ хоқонга сўйлай олмас эди.

Қиш киришига уч кун қолганида Турон қўшини довулу наққоралар садоси остида Самарқанддан чиқди. Мавлоно Бадриддин етакчилигидаги мунажжимлар узоқ баҳсу мунозарадан сўнг зоижа тузиб, шу кунни белгилаган эдилар.

Бостириб ёғаётган қор ва бирдан тушган совуққа қарамай қўшин Ўтрорда қишлаб, баҳор кириши билан Чин сафарига чиқиши керак эди.

Бироқ тақдирга такбир йўқдир.

Амир Шайх Рамазон истиҳола қилиб сўйлай олмаган, Чин бўйича хос буюк элчи Шарофиддин Дизакий тилга келтиришга чўчиган ва бу юришга очиқ қарши чиққани учун Шоҳруҳияга жўнатилган амир Боботуркнинг ақлига келган ва қўрққанлари фожиа юз берган эди.

Мамлакат яқин эллик йилда бундай қаҳратон қишни кўрмаганди. Тафтишчилар очлигу сафолатдан ўлган ва қочиб кетган суворийу сипоҳийлар ҳисобидан адашиб кетган, юзлаб-минглаб аскарлар совуқ урган қулоғу бурунларидан айрилган, қаҳратонда тарракдек қотиб қолганларни қор билан кўмиб қўйишарди.

Бироқ бу даҳшатли ҳолатни бор бўй-басти билан улуғ хоқонга етказмас эдилар. Фақат оғир аҳволдан изтироб чеккан амирзода Улуғбек қўрқа-писа бобосига ўрдуда емак-ичмак етишмаётганини айта олди холос.

Энг даҳшатлиси, совуқдан-да баттар мағлубиятга дучор этган бу қаҳратон етти иқлим хоқони саналмиш жаҳонгирнинг жонига ҳам мол бўлган эди.

Ўпкаси қаттиқ шамоллаган ва ичи тўхтовсиз кета бошлаган улуғ султон бир неча кун ўтгач, тана тупроғини она тупроққа топширди.

Юзлаб, минглаб даҳшатли жангу жадаллардан омон чиққан жон, қаҳратонга таслим бўлган эди.

Улуғ хоқон Москвага етиб келганида қаршисида чексиз гўзал ўрмонлар турар, Турон ўрдуси ҳеч бир қаршиликсиз совуқ денгизларга қадар бориши мумкин эди. Бироқ бу ҳудудларга бориб қайтгунга қадар совуқ тушиб қўшиннинг аҳволи мушкуллашиши мумкин. Бу ерларнинг қаҳратони эса ўз-ўзидан маълум.

Улуғ хоқон қўшинга ортга қайтиш амрини берди.

Бироқ Амир Темурдан уч юз ўн олти йил сўнг Москвага босиб келган Наполеон Бонапарт шу оддий ҳақиқатни англаб етиб, ҳисобга олмади.

– Унга қарши қўшинни қўйиб ҳалок этмоғимизга лузум йўқ, зоти олийлари. Бу босқинчининг ишини рус қишининг ўзи ҳал этади. Армияни шаҳардан олиб чиқамиз, – деди Кутузов подшоҳ Александр Иккинчига.

Наполеон беш юз минглик қўшин билан Москвага кирди. Ёғочдан қилинган Москва Кремлига ўт қўйишни буюрди.

Бироқ Спасск минораси оташининг самоларга етган алангаси ҳам очу ночор, қаҳратонда тарашадек қотиб ўлаётган француз ва бошқа Европа давлатлари қўшинини қутқара олмади.

Ҳовлиқма жаҳонгир эллик минг чоғли суворийси билан аранг Парижга етиб борди.

Энди эса уни Ватерлоо мағлубияти кутарди. Бу мағлубият тамал тоши Москвада қўйилганини англамаган Наполеон ҳамон саф тортган қўшини қаршисида оғзи кўпириб нутқ отарди…

Буюклар шон-шуҳратнинг шоҳсупасига кўтарилганларида, қолаверса, ҳукмронлик даъвосидаги ҳар қандай шахс ҳам гапи гап, сўзи сўз бўлганидан кейин беихтиёр ҳукмронликни суиистеъмол қила бошлайди.

Сиёсатда ақлсизлик камчилик ҳисобланавермайди – дейди Наполеон Бонапарт.

Жаҳонгир ўзича ҳақдир балки. Бироқ ҳукмдордан қўрққан халқ бу ақлсизликларни унинг кўзи очиқлигида сўйламайди. Ўлгандан кейин эса гўрига ғишт қалайди.

Гўё у ўзининг буюк хатоси туфайли Аё Елена оролига сургун қилиниб, заҳарланиб, ёмон хасталик билан ўлиб кетишини олдиндан кўра билгандек: хатолардан кейин ҳам, бахтсизликлардан кейин ҳам – буюк киши доимо топилади дейди.

Наполеондан сўнг буюк ва қаҳрамон киши топилди ва унга Парижда ҳайкал қўйдилар.

Бу Россия императори Александр Иккинчи эди.

Оддий омма, ўртамиёна ва ундан ҳам паст даражада фикрловчилар иқтидору қобилияти, солиҳлигу донишмандлигидан қатъий назар кишиларни улар эгаллаган мансабу мартабаларининг даражаси билан ўлчайдилар.

СССР деган буюк империянинг собиқ бош раҳбари Никита Сергеевич Хрушчёв кўчага улоқтирилганида бир шиша ароқ олиш учун ўзини қўриқлаб юрган милиционерни магазинга юборганида, унинг даражаси оддий бир колхоз раисидан фарқ этмаслигини биладилар ва наҳотки тепамизда шу одам турган бўлса-я, дея баҳслаша бошлайдилар. Бироқ бу мунозарачиларнинг ҳеч бири масаланинг мантиқий фалсафасини англаб етмайдилар.

“Нимага у сенинг кўзингга шунчалик буюк туюлади?” дея савол беради файласуф Сенека сизу бизга. “Сен уни эгаллаган мансаби билан ўлчаганинг учун” дея саволига ўзи жавоб беради бундан икки минг йил бурун.

Бирорта ҳам ҳақиқий буюк киши ўзини ҳеч қачон буюк ҳисобламаган, дея қайд этади Хэзлитт.

Бироқ биз буюклик билан суюкликнинг фарқига бормайдиган, воқеа, ҳодиса, кимса ва шахсларни ўзимизнинг ноқис тафаккуримиз, Тўйтепадан нарига ўтмас дунёқарашимиз билан ўлчаб, вақтинча, амаллаб туриши керак бўлган бир лавозим билан ўлчаб, ҳукм чиқарамиз.

Қўлбола, сохта буюкларимиз ўйинчоқ шартўплар каби ёрилиб, кимлиги бор бўйи басти билан фошу ошкор бўлганда эса ўзимиз яратган буюкни танимаганга олиб, шаталоқ отиб қочамиз.

Бу буюкнинг устига чизиқ тортилиши унга хизмат қилган, шотирлик шарту талабларини ўрнига қўйган бизни безовта этаверади. Боиси, ўша буюкнинг ёнида ўзимизни ҳам ундан кам санамай байтал қамчилаганимизда. Шундай экан, нима учун собиқ буюкнинг собиқ шотири ҳам буюкликка даъвогарлик қилмаслиги керак? Ёки кимлигидан қатъий назар тарих саҳифаларида буюклар сафида қайд этилмаслиги лозим?

Улуғ устозимиз Чингиз Айтматов билан суҳбатлашганимизда у киши Амир Темур ва Мирзо Улуғбек ҳақида кўп сўраб-суриштирар, турк улусининг бу тенгсиз шахсиятлари ҳақида билганларини ўртоқлашар эдилар.

Буюк хоқон Темурнинг Хўжа Ҳофиз Шерозий билан бўлган учрашуву суҳбатларининг оғиздан-оғизга, қоғоздан-қоғозга ўтган турли вариантлари бор.

Бу тарихий кўришувнинг бадиий тасвирини “Темурийлар” эпопеясида ўқувчиларга тақдим этганман.

Сизга эса Темур, Ататурк каби турк халқларининг улкан шахсияти Чингиз Айтматов таърифларида бу ҳикоятни диққатингизга ҳавола этмоқ истадим.

– Ёшлик пайтларимда буюк жаҳонгир Амир Темур тўғрисида бир ҳикоят эшитган эдим.

Бу ғоят ибратли ривоят ҳамон эсимдан чиқмайди.

Буюк ҳукмдор бошқа қутлуғ ишлар қаторида Бухоро ва Самарқандда наққошлик санъати ривожланишига алоҳида ғамхўрлик қилади. Унинг даврида кўплаб улкан мачитлар, карвонсаройлар, мадраса ва Хўжа Аҳмад Яссавий турбаси каби иншоотлар барпо этилади. Аста-секин қўл остидаги ўлкаларни илм-фан марказига айлантиради. Амир Темур боғлари, ҳовузли оромгоҳлари тўғрисида хорижий ўлкалардан ташриф буюрган элчилар ва сайёҳлар тўлқинланиб ёзишган.

Ҳукмдор ҳақида кўпдан-кўп ҳикоят, ривоят ва афсоналар мавжуд. Шулардан бири Амир Темур ва Ҳофиз Шерозий учрашуви ҳақидадир.

Амир Темур Самарқанду Бухорони жаҳон ва диннинг пойтахтига айлантирганда шерозлик шоир Ҳофиз:

“Агар кўнглимни ром этса, ўшал шерозлик турк жонони,

Ҳинду холига бахш этгум Самарқанду Бухорони!” деган гўзал мисраларни ажойиб бир ғазалида ифода этади.

Амир Темур сафардан қайтаётиб Шероз шимолига қўш ташлайди.

– Эшитишимга қараганда, устоз Ҳофиз Шерозий Шерозда эмишлар! Ул табаррук зотни ҳузуримизга чорланг! Бир гўзалнинг қора холига бизнинг икки буюк шаҳримизни бериб юборгувчи ҳотамтой шоир билан суҳбатлашайлик!

Мулозимлар шоирнинг оёғини ерга теккизмай улуғ хоқон ҳузурига келтирибдилар.

– Самарқанду Бухорони маъшуқасига тортиқ қилиб юборган ошиқ сенмисан? – сўроққа тутибди ҳукмдор. – Биргина хол учун шундай икки бошкент шаҳарни-я?

Шунда Хўжа Ҳофиз Шерозий:

– Эй давлатпаноҳ, улуғ хоқон ҳазрати олийлари! – дея илтижо қилади. – Туриш-турмушимни кўриб турибсиз! Камбағалнинг қўли очиқ бўлади! Сув ҳам қаттиқ ерда туради! Сахийлигим тутиб кетиб, турк гўзалини кўкларга кўтармоқчи бўлиб сиз олампаноҳ барпо этган икки жаҳон зийнати бўлмиш шаҳарни қандай тортиқ қилиб юборганимни ўзим ҳам билмай қолибман! Шу боис ҳам юпун бир аҳволда жаҳон султонининг қаршисида турибман! – дея жавоб берибди Ҳофиз Шерозий. – Бир қошиқ қонимдан кечинг!

Амир Темур абгор либосдаги шоирга бошдан-оёқ разм солибди. Эгнида жулдур чопон, бошида дарвешлар кулоҳи, оёғида ийиғи чиқиб кетган чиптаковуш.

– Ҳа, тўғри сўйлайдурсан, шоир. Камбағалнинг кети очиқ бўлади! Жуда олийжаноб инсон экансан! – дебди ҳукмдор шоирнинг самимиятидан завқланиб. – Агар мен буюк амир бўлсам, сен буюк битикчисан! Умрингнинг сўнггига қадар саройимнинг тўри сеники! Менинг ёнимда юравер! Муҳтожлик нелигини билмай, гўзал битиклар битавергин!

Ўйга толиб бир муддат сукут сақлаган жаҳонгир мулозимларига назар ташлаб, сўз қотади:

– Ўз шоирини излаб юрган подшонинг қўл остидаги халқ бахтли бўлади. Бироқ, ўз ҳукмдорини излаб юрган шоирнинг халқи бахтсиздир! Менинг ушбу сўзларим ҳаргиз ёдингизда бўлсин!

Кичикларнинг душманлари ҳам, дўстлари ҳам кичик бўлади. Жумладан, хато ва нуқсонлари ҳам. Бу хатолардан ўзи ва атрофидагилар зарар кўрадилар холос. Кўпчилик бундан эткиланмайди. Зотан, дунё тарихи – бу буюкларнинг таржимаи ҳолидир деган фикр жуда тўғридир.

Буюкларнинг хатолари буюк бўлади ва буюк фалокатларга олиб келиши мумкин. Хато қилмоқликдан эса шоҳу гадо, доною нодон дея ҳеч ким муҳофаза этилмаган.

Бир аҳмоқ қудуққа ташлаган тошни юзта ақлли ололмайди деган гап буюклар учун эмас, ўзини доно санаган чаласавод нодонлар учун айтилгандир.

…Хоқони саид Шоҳрух султон ота тахтига кўз тиккан, қиблагоҳининг сўнгги бош вазири улуғ амир Шайх Нуриддин, Султон Соҳибқироннинг болалик дўсти, улуғ амир Худойдод Ҳусайний, амакиваччаси мирзо Халил Султон ва жияни Султон Ҳусайнларни ўн йил деганида минг бир машаққат, жангу жадал билан бартараф этади.

Отамерос Турон салтанати, Самарқанд тахти, қутлуғ Кўктош, юлдузлар султони шаҳзода Улуғбекка насиб этди.

Шаҳар кўчаларида дарбадар кезувчи дарвешлар устозлари Шоҳи Қаландарнинг шу пайтгача айтмай қўйган айтувини яна сўйлай бошлаган эдилар.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Қулмижозлар зирвада,

Энди Ватан бир ўлмас.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Фосиқ сўзи сўз экан,

Улус мудом ҳур ўлмас.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Эл бўлмаган элатнинг,

Хиргойиси ир ўлмас.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Аҳди мавҳум улуснинг,

Иймонида нур ўлмас.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Ватансиз қавмларнинг,

Саҳроси бўз қир ўлмас.

Кўктошга орти теккан,

Ҳар каски Темур ўлмас.

Юртга хоин бош экан,

Ата Турон бир ўлмас.