Читать книгу Суиқасддан сўнгги сукут ёхуд Чингизхондан Черчиллгача - - Страница 6
Оглавление5. Амал ва ажал ёхуд президентлар ҳам ўладилар
Эъзозламоқ имкони борида салтанатни ёш меросхўрга топширмай, салласига чалишиб йиқилиб тушгунча тахтга ёпишиб оладигон шоҳлар замонида одамларда эътиқод ва истак ўти сусаяди, ёшларнинг ахлоқи бузилади.
АЛ-ХОРАЗМИЙ
Кишини шунчалик кўтарурлар гоҳ,
Пастга туширишга йўл қолмас, э воҳ.
ТУСИЙ
Кечмиш империялар, давлатлар ва сулолалар тарихидан маълумки, мамлакатлар ва салтанатлар қисмату қадарини халқлар эмас, шахслар ҳал этиб келганлар.
Парламентар ёки республика бошқарув тизимлари, халқ ҳокимияти ва демократия эътиқодлари не қадар шаклланмасин, бир шахснинг фаолиятига боғлиқ, бир кишининг хоҳиш-иродаси ҳамон жамиятда ҳал қилувчи куч бўлиб қолмоқда.
Одамлар ҳам сайлаган раҳбарларига “От қўйиб шу манзилга етдингми? Тамом! Миллату мамлакатнинг увол-савоби сенинг бўйнингда” дея ота-онасидан луқма кутган палапон каби оғзини очиб тураверишга ўрганиб қоладилар, шекилли.
Энг оғири ва машаққатлиси сиёсатда тоза бўлиб қолмоқдир. Бу ўйин кўнгилчанлик ва самимийликни кўтармайди. Қандай йўл билан бўлмасин, ҳар қандай шарт-шароит, макону замонда ҳадафлар йўлида собит юриб, манзилга рақиблардан кўра тезроқ етиб бормоқ керак. Акс ҳолда илгари етиб борганлар сизни жазолайдилар. Чин отасўзи билан айтганда, улар император, сиз эса ўғрига айланасиз.
Бу манзилга қўлу виждонни қон қилмай етиб бормоқ эса ҳар кимга ҳам насиб этавермайди. Тузум ва жамиятлардан қатъий назар, бу гирдоб қурбон талаб этаверади. Шунинг учун тупроққа айланганларидан сўнг камдан-кам ҳукмдорлар ҳақида илиқ сўзларини айтадилар.
Одатда, кечмишда ва бугун ҳам қаттиққўл ҳукмдорлар узоқ муддат салтанат сурадилар. Дейлик, у ўн беш ёки йигирма йил мулки давлат тепасида турди. Ҳар йил биттадан хато ёки жиноят қилса йигирма йилда буларнинг сони йигирматага етади. Кўзи тириклигида оқиллигу қаҳрамонлик дея талқин этилган бу қилмишлар устига тупроқ тортилгандан сўнг жиноят эканлиги очилиб қолади ва йигирмата хато ҳамда жиноят бир кишига кўплик қилади. Натижада норози халойиқ гўрига ғишт қалайди ва у ёмон отлиққа чиқади. Характерли томони шундаки, аксар машҳур султон ва президентлар ўз ажаллари билан ўлмайдилар. Энг яқинлари томонларидан маҳв этиладилар.
Қонуний Султон Сулаймондек хонни Ёқуб пошшо заҳарлаб ўлдирган бўлса, Султон Аҳмадни катта энаси заҳарлайди. Исмоил Сафавийни жияни корини қилган бўлса, Тож Маҳалдек жаҳон хариқасиниг ижодкори Шоҳжаҳон ўғли Аврангзебнинг хонабандлигида жон беради. Мирзо Улуғбекнинг қатлига ўғли Абдуллатиф фатво чиқартирган эрса, Анвар Саодату Жон Кеннедилар рақибларининг ўқига учганлар.
Совуқ ақл ила ўйлаб қарасангиз, Леонид Брежнев ва Шароф Рашидов каби узоқ сиёсий умр гузаронлик қилган ҳамда ўз ажали ила тана тупроғини она тупроққа топширмоқ ҳам бир неъмат эканлигининг фарқига бориш мумкин. Буни буюк озар шоири Самад Вурғун жуда аниқ ва адолатли тасвирлаган.
Ўлим! Эй воҳ! Бу неъматдир!
Бу бир шонли саодатдур!
Агар бевақт ўлар бўлсам,
Рақибим бахтиёр ўлсун!
Инсонлар асосан ҳаётдан сабоқ олиб яшайдилар. Айниқса китоб ўқимайдиганлар. Агар ҳаётданки олмасанг таълим, сабоқ бера олмас ҳеч бир муаллим деганларидек, ҳаёт таълимини англаб етмаган киши унинг моҳиятини ҳам тушунмай ўтиб кетади.
Қуш уйқуси мисол умримизда биз саодатли онлар баробарида қайғули, айрилиқли дамларни ҳам бошдан кечирамизки, буларнинг ақли идрокимизда бурилиш ясаган энг даҳшатли, биз руҳан ҳозир бўлмаганимиз ҳолат, бу – ўлим.
Киши эсини таниганидан бери, бир умр ёнида юрган ота-онаси ўлимини ҳам ғоят оғир қаршилайди. Бу айрилиққа ҳозир бўлмайди. Тасаввурига сиғдира олмайди.
Узоқ йиллар ҳукм сурган, мулку мамлакатни ётқизиб-турғизадиган кишининг қайтиши эса бутун бир халқ ҳаётига таъсир этади. Аксар ҳолларда бу қайтиш мамлакатнинг ривожланишига, тараққий этишига олиб келади.
Боиси, ҳар қандай ҳукмдор, халқ менинг сояи давлатим, давру давронимда шундай тўкис, фаровон ҳаётга эришди ва яшамоқда дея заҳн этади ва бу ярим ёлғону ярим ҳақиқатга астойдил ишониб яшайди.
Шу ўринда “ривожланган социализм” даврининг “доҳийси” Леонид Брежнев ҳаётининг сўнгги дамлари ўқувчига ибрат ва сабоқ воситаси ўлароқ хизмат қилиши мумкин. Бу қисмату қадар ҳақида сизга кейинги бобда ҳикоя қиламан.
Навбатдаги бобда икки жаҳонгир шахсият – Амир Темур ва Наполеонларни сўнг манзилга олиб борган хатолари ҳақида сўзламоқчиман.
Воқеа ва ҳодисалар натижасини олдиндан сеза олиш қобилиятига эга бўлган Амир Темур ўттиз беш йиллик салтанати давомида теран закоси, узоқ йиллик сиёсий ва саваш тажрибаси, ўз хатти-ҳаракатига танқидий ёндоша билмоқ феъли атвори билан шундай улкан давлат ва мамлакатни ғоят аниқ ҳисоб-китоб билан бошқармоқнинг уддасидан чиқа билди.
Бу фақат кучли, иродали, инсоний ва раҳбарлик истеъдоди юксак шахсиятларга насиб этажак давлатдорлик, тахту салтанат, давру даврон эди.
Одатда қўрқоқ, ожиз ва кучсиз, чаласавод, билимсиз киши ва раҳбарлар, ҳукмдорлар танқиддан Азроилдан қўрқандек чўчийдилар.
Уни танқид қилган одам ҳақ бўлади ва у бу танқид оқибатида бор-будидан айрилиб, шоҳликдан гадойликка тушиб қолиши, ҳатто жуда ақллию тенгсиз санаб келган бошидан ажралишни ўйлаб, ҳар қандай зулму қотилликка қўл уришдан чекинмайди.
Темур бундай ожизу нотавон ҳукмдорлар сирасига кирмас эди. Маҳмуд Шаҳоб ва Насриддин Арамир каби улус этагида намоз ўқийдиган шахсиятларни саройига олий маслаҳатчи сифатида таклиф этиб, машварату қурултойларда ўзлари ҳақ деб билган фикрларни айтиш, Амир Темурнинг ўзи дохил вазиру амирларнинг хато ва камчиликларини сўйлаб, янглиш сўзларига муносабат билдириб туришни юклаган. Ҳар қандай очиқ ва аччиқ танқиду фикрдан ҳеч ким хафа ва норози бўлмаган. Сабаб ақли идрокда ноқис, журъату жасоратда қусурли қишилар буюк жаҳонгирнинг яқинига йўлай олмаган.
Амир Темур олчоқ, эрта бир куни адолату ватан, улусу уммат, хоқону давлатини Кўппакхоннинг кўппакийсига сотажак кишиларнинг асил башарасини бир боқишда англаган ва яқинига йўлатмаган. Қабулига жуда кўп одам келганлиги боис сарой рассомлари арзга келувчиларнинг расмларини давомли равишда чизиб, улуғ хоқонга тақдим этиб турганлар. Бу суратларга назар ташлаган ҳукмдор аввал турқига, сўнгра уруғига боқ, ранг кўр – ҳол сўр, шажарам – башарам, туси бордан туйрилма каби отасўзларига амал қилиб, одамлар билан мулоқотга киришган. Бироқ яхшию ёмон, очу тўқ, хоину сотқин, ким бўлмасин, имкон қадар бурнини қонатмаган. Катта гуноҳ қилганларни уч маротабагача кечирган. Тўртинчи бора жиноят қилса юртдан бадарға қилган ёки қисмати қадарнинг ҳукмига топширган.
Олиму уламолар, битикчию меъморлар, шоиру наққошлар каби ноёб истеъдод эгаларини эса ҳар қандай айбу гуноҳ қилсаларда кечирган. Бундай шахсиятларнинг ҳар куни туғилмаслигини, бир йигит қирқ йилда бунёд бўлишини ва инсон умри икки ўттиздан иборатлигини яхши билган.
Етим-есир, бева-бечора, фақиру фуқаро ҳақини еган амиру маъмур, молиячию солиқчиларни эса қаттиқ жазолаган. Бир ҳамкасбининг жинояти учун оёғи ёки бошидан осилганини кўрган мансабдор очидан ўлса ҳам шу каби жиноятга қўл урмаган. Гоҳида жазолар меъёридан ошиқроқ бўлган. Маъмурлар хулоса чиқармоқликлари, сабоқ олмоқликлари учун шундай қилинган.
Ҳозирги Европа гуманистларига ўхшаб, олтмиш-етмиш нафар бегуноҳни ўлдирган одамхўр қотиллар қамоқхонада боқиб ўтирилмаган. Териси шилинган. Сабаби давлат, ҳукумат ва халқ бундай руҳан хасталардан жамиятни тозалаш керак деб билган. Бундай чикатилолардан насл-насаб тарқамаслиги керак деб ўйлаган ва тўғри қилган. Спартак ҳам миллат наслини тоза, соф сақламоқ учун шундай тадбирларни қўллаган.
Ҳукмдорлар узоқ салтанат сурганлари сари тепаси ўйиқ, бечора халқ уни илоҳийлаштираверади. Бу бойлик ва мавқе, дуою олқиш, ширин сўзу мақтовлардан кўзини ёғ босган, худонинг ҳам ўзидан бошқани кўрмаслигига ишониб қолган ҳукмдор “Менинг отимдир Хизр, неки қилсам тўғридир” дея заҳн этиб, не тарзда содир бўлмасин сўнгги манзил томон оёғи тойиб бораётганини сезиб-сезмай қолади.
Инсон бешикда ётар,
Мозорда ётмоқ учун.
Қаҳрамонлар жон берар,
Юртни яшатмоқ учун.
деган сўнгги он, даму дақиқа келади. Охирги ҳисоб-китоб қилинади. Буюк Темур сўнг васиятида тилга келтирганидек, менгаки вафо қилмаган дунё, сизга ҳам вафо қилмас…
…Анқара тўқнашувида қаршисида бутун Европа, христиан дунёси ва папаси титраб турган Султон Йилдирим Боязидни тиз чўктириб асир олган Амир Темурнинг бу фатҳу зафари бутун дунёни ларзага келтирган эди.
Буюк Турон хоқони элчиларини ўн йилдан бери хонабанд этиб ўтирган Миср малиги Носируддин Фаражнинг ҳам пайтавасига қурт тушган, Темур элчиларига ялтоқланганча илтифоту мурувват қўрсатиб, жомеларда хутбалар Амир Темур номига ўқилиб, зарбхонада исми шарифи ила жилоланган тангалар қуйилаётганини билдиради.
Шомда араб амирлари ўзаро англашиб, унинг кўнглини олмоқ учун улуғ хоқонга тутун қайтариб келган Султон Аҳмад Жалойир ва оққўйинли туркманларнинг улуғ амири Қора Юсуфни зиндонга ташлайдилар.
Фаранг ва Буюк Британия, Олмон, Леону Кастилия қироллари Жаҳонгирга миннатдорчилик мактубларини битмоққа киришадилар.
Бироқ Амир Темурнинг ўша пайтда Европани халос этганлигини, Россия, Москвани Олтин Ўрда зулму босқинидан сақлаб қолганлигини ҳамма ҳам ҳис этиб англай олмас эди. Буни Амир Соҳибқироннинг ўзи ҳам ўйлаб кўрмагандир. Ҳозиргидек каби ахборот узатиш тармоғи йўқ эди. Чин императори ўлганлигини фаранг қироли беш йилдан сўнг эшитарди. Унда ҳам шу тарафдан бирор-бир савдогар келса ёки фаранг тужжори қайтса.
Амир Темур Александр Македонский ва Чингизхон эришган фатҳу зафарларни қозонган, чек-чегарасиз ўлка ва мамлакатларни забт этиб, ғарбий денгизларга чиққан эди. Ғарб ва шимол денгизларига чиқмоқ Чингизхоннинг ҳам орзуси эди. Унинг авлоди ва қўшини Днепр дарёсига қадар келди. Хазар (у пайтда Дарёи Кулзум) ва Қора денгизга улашдилар. Бироқ ундан нарига ўта олмадилар.
Темур шу пайтгача ҳеч бир ҳукмдор забт эта олмаган Измит қалъасини фатҳ этиб, бирйўла Оқ денгизу Ўрта ер (у вақтда Дарёи Муҳит), Эгейу Мармар денгизларига чиққанди.
Айни шу дам ва дақиқада ҳеч бир ҳукмдор унинг қаршисида тура олмас эди. Ҳатто ўзини бу ёруғ дунёнинг тек соҳиби, Чин-мочинни олам маркази, ўзини Осмон ўғли деб билган, теварак-атроф халқларини “Осмон ўғлининг ўгай инилари ва болалари” деб атаган Чин императори ҳам кўзига кўринмасди.
Ярим асрдан бери бетиним савашиб келган ва енилги нималигини билмас буюк хумоюн ўрду жанг саънати ҳамда ғолиб келмоқ санъату маҳоратининг чўққисига чиққан, ҳар қандай рақиб ишини кўз очиб-юмгунча битирмоқнинг ҳадисини олган эди.
Анқара жанги етти йиллик юришнинг сўнги эди. Усмонлилар йўқ этган Қаҳрамон ўғиллари, Ойдинўғиллари ва Ментешеўғиллари каби қатор турк бекликларини тиклаган, Султон соҳибқирон Усмонли давлати ва мамлакати увол-савобини Йилдирим Боязиднинг ўғиллари Иса, Муса, Меҳмет, Сулаймон каби шаҳзодларга топшириб, тулпори жиловини Турон сари буради.
Вафот этмаганида давлатнинг бошига султон Йилдирим Боязиднинг ўзи кечарди.
Улуғ хоқон Қорабоғда экан, юртга қайтгач, жаҳон меъморчилигининг дурдонаси, Оқсаройни очиб, атроф ҳукмдорларини бу тантанали кунга даъват этмоқни ният қилди. Қўшни давлатлар султонларига мактуб битди. Бу ҳукмдорлар орасида Чин императори ҳам бор эди. Хоқон ўзини тангрининг ердаги тек сояси санаган бу подшоҳдан жавоб мактубини кутарди.
Улуғ хоқон бошкентга етиб келишидан кўп ўтмай Чин элчилари ҳам Самарқандга ташриф буюрдилар.
Турон султони чинлик қўноқларни хуш қаршилади. Бироқ элчи Ань Чжидаонинг мактубини тилмоч Шарофиддин Дизакий паст овозда ўқиб бергач, авзойи бузилди.
Ўзини ер юзининг ҳукмдори санаган Фағфур (мусулмон мамлакатларида Чин императорини шу номда атар эдилар)нинг мактуби дўқ-пўписа оҳангида эди.
“Тиклаганинг қандайдир саройни кўрмоқ учун мени даъват этибсан! Аввал ўзинг келиб менинг саройларимни кўриб кет ва бизга тўлаяжак ўлпонни зудлик ила жўнат!” – деган дағдағали жумлалари бор эди мактубда.
– Юртингизни кўрмоқ орзусида эрдик. Тангри насиб этса бориб қолгаймиз. Шунда ҳадяларини ўзимиз олиб боргаймиз! – деди улуғ хоқон тишини тишига қўйиб. – Унга қадар Осмон ўғлига биздан салом сўйлаб тургайсиз! – ҳукмдор қўноқпарварлик тамойилига амал қилиб, қаҳрига эрк бермай чинлик элчиларни энг пастга ўтқазишга ишорат этаркан.
Бу ҳақоратомуз мактубдан сўнг Жаҳонгирнинг Чин сафари қатъийлашди.
Икки юз минглик ўрдуга юриш ҳозирлигини кўриш амри берилди.
Бироқ киши ва олий ҳукмдорлар шон-шуҳратнинг юксак чўққисида эканлар, бу мулки давлат, бу тахти салтанат ҳам омонат эканлигини, мансабу унвон, рутбаю амал – амаллаб турмоқ, сўнгра бошқа бирига топширмоқ эканлигини астойдил ўйламоққа вақти замонлари бўлавермайди. Буюк Темур Чин юришига отланиб ҳисоб-китобда янглишгани каби ундан беш юз йил сўнгра Москвани фатҳ этган Наполеон Бонапарт Темур англаган буюк хатар – Россия совуғи ўрдусини хароб этажагини англамади ва ярим миллионли қўшини тутдек тўкилди.
Ҳаёт қонуни, умрнинг оқар дарёси шундай. Кун ўтмоғи, тирикчиликнинг кечмоғи учун бозорга борилади. Бозор ёнидан ўтган йўл эса мозорда тугайди.
Шоҳлигу гадолик, ҳар неки илму амалдан сўнг одам зоти юрак ҳовучлаб кутган ажал элчиси азроил келади.
Оту аврот савдоси,
Эр умрин селимидир.
Фалак чархи тулпорнинг
Солланган ёлимидир.
Ҳаёт аталмиш сароб,
Зўр армон кўлимидир.
Аё бир ҳурлиқонинг
Хипчадек белимидир.
Йигит кўксидаги дард
Эл арзи ҳолимидир.
Қуш уйқусидек умр,
Кўпкари солимидир.
Тирикликда ўла бил,
Шарафинг қолимидир.
Яхшида ёмон ўтар
Топажак феълимидир.
Ким қилмагай, топмагай,
Итга ит ўлимидир.
