Читать книгу Куорат булчуттара - - Страница 8

Үчүгэй буулдьанан ытар тэргэннэнэн, уолаттар улахан булка дураһыйталыыр буоллулар. Куорат булчуттара, тыа булчуттарыгар холоотоххо, тэринии өттүнэн үчүгэй курдуктар. Барыта үрдүттэн буоллаҕа. Үптээх-астаах буоллуҥ да, күн талбыта барыта баар курдук. Ол оннугар бултуур сир көстүбэтэ, кэлиитэ-барыыта барыта «хаһыытыыр» харчынан мээрэйдэнэр. Оттон тыа булчуттара барахсаттар миҥэлэрин мииннилэр да, хара тыаларыгар тахсар буоллахтара. Аҕыйах сылтан бэттэх тыа булчуттара сирдэрин уларсар, бэл, анаан көрдөөн, иччилээх арҕаҕы булан, куорат булчуттарыгар ботуччу сыанаҕа атыылыыр буолбуттара кистэл буолбатах. Бу үчүгэй олохтон буолбатаҕын бары да билэн эрдэхпит. Үлэ суоҕа, хамнас кырата, харчы кэлэн-баран испэтэ манныкка тиэртэҕэ. Оттон улахан булка холонон көрүөн баҕалаах куорат фанат булчуттара оннук түгэни мүччү туппаттар. Бүтэһик харчыларынан биитэр баантан харчы да уларсан туран, бултаһан тэйэллэр.

Бу ырааттаҕа. Оччолорго иччилээх арҕах ботуччу сыанаҕа турара. Биһиэхэ да улахан булка боруобаланар түгэннэр тосхойбуттара. Олортон биирдэстэрэ – Алдан улууһун биир общинатыттан диэххэ дуу, ыҥырыы тигинээн кэлбитэ. Улахан сүбэлэһии кэнниттэн Босс, Капитан, Сэргэй уонна Ньукулай диэн табаарыспыт ыраах айаҥҥа туруммуттара. Сэргэй – биһиги хамаанда улахан доҕоро, Босс биир дойдулааҕа. Күүһэ-уоҕа, кыаҕа мээрэйдэммэтэх киһи. Булка, тиэхиникэҕэ сыһыанын этэ да барбаккын. Оттон Ньукулай сүрдээх балыксыт, булчут. Айылҕа оҕото буолан, кыһыннары-сайыннары бултуур көҥүллээх, айылҕаҕа туспа сыһыаннаах, көрүүлээх киһи.

– Мантан хоҥнорбутугар халлаан тымныыта ама этэ, – диэн курумҥа (эһэни өлөрдөхтөрүнэ тэриллэр малааһын) мустубуппутугар Босс хайдах бултаабыттарын сэһэргээбитэ. – Анараа дойдуга тиийбиппит, 45 кыраадыс буолан соһуппута. Дойдулаах киһини көрсөн, хас буолан, тугунан тахсарбытын торумнастыбыт. Сирдээх киһи табаарыстара, нуучча икки уола, саата суох киинэҕэ уста тахсыахтаахтара, туохтара эрэ сатаммакка, табыллыбата. Онон алтыа буоллубут. Биир «Бураннара» ойуурга бааҕын маска хайа астаран турар үһү. Онон биир алдьаммыт «Бурантан» баах устан, биири сүүрдэн, дьэ, айаннаатыбыт. Дэриэбинэттэн ыраах сир.

Улахан булка сананыы сиэрин-туомун бары да удумаҕалыыр буоллахпыт. Ол эрээри ыҥырбыт дьоммут барыы, бултааһын сиэрин-туомун оҥороллорун субу диэн көрбөтөхпүт. Баҕар, биһиги тиийиэхпит иннинэ бэйэлэрэ анаан тугу эмэ дьаһыммыттара буолуо…

Босс кэпсээнин кыратык быһа түстэххэ, аҕыйах сыллааҕыта үлэбинэн Алдан улууһун уһаты-туора сылдьан араас дьону, оҕолору кытта көрсүбүтүм, сэһэргэспитим. Хатыыстыырга Степа Сидоров диэн ахсыс кылааска үөрэнэр уолу булчут быһыытынан билиһиннэрбиттэрэ. Чахчыта да, кини сылдьыбыт сырыытын, бултаабыт булдун истэн сөхпүтүм. Тыйыс дойду оҕото кыра эрдэҕиттэн булка-аска, тымныыга, үлэҕэ эриллэн, эр киһилии туттан-хаптан, маннык кэпсээбитэ:

– Биһиги диэки тиэхиникэ мээнэ сылдьыбат. Онон булт син баар, ол эрээри ити сиргэ тиийиэххэ наада. Быһа холуйан, мантан 800 биэрэстэни айанныахха наада. Туох үчүгэй суола кэлиэй? Үксүн сатыы, табанан, кыһынын-сааһын «Буранынан» сылдьабыт. Атын сирдэртэн тымныыта сымнаҕас дииллэр эрээри, арааһата, сыыһаллар быһыылаах. Олус тымныылар түһээччилэр. Биһиги, айылҕа оҕолоро, олох кырабытыттан бултуубут. Родовой община буоламмыт, хас биирдиибит буулдьанан ытар сааны илдьэ сылдьарбыт сокуонунан көҥүллэммитэ. Сэттискэ үөрэнэ сылдьан, хаар түспүтүн кэннэ убайбыныын тыатааҕы арҕаҕын булбуппут. Баарын чинчилээн баран, тыаһа-ууһа суох төннүбүппүт. Онтон сарсыныгар ийэм, аҕам, убайым уонна мин буолан, түөрт ыппытын ылан, бултаһа бардыбыт. Арҕахха сытар «кырдьаҕаһы» бултуур туспа уратылардаах. Аара бүө буолар мастары быһаттаан, бэлэмнэнэн тиийбиппит. Ийэлээх аҕам сааларын бэлэм тутан турбуттара. Убайым биһикки бүө мастары арҕах айаҕар симпиппит. Сотору буолаат, сүр ыардык көҕүс тыаһа ньирилээбитэ. Онтон кыылбыт бүө мастары сүргэйэн, төбөтө сүр түргэнник быгыалаан барбыта. Бары бэлэм туран, ытыалаан сардырҕаттыбыт. Эмискэ уу чуумпу буолбута. Арҕах иһиттэн күөх буруо унааран тахсан, салгыҥҥа сайҕанан хаалбыта. Дьонум үөрэ түспүттэрэ. «Эһэкээннээх уол эбиккин», – дэспиттэрэ. Ол аата Баай Байанайбыт бэлэх ууммут үһү! Күөх буруо тахсара – кырдьаҕас «утуйбутун» бэлиэтэ эбит. Үгэһи тутуһан, саамай кыра саастаах буолан, арҕах иһигэр мин киирбитим. Бастаан утаа хабыс-хараҥа уонна сыта сүрдээх этэ. Кырдьаҕас аһыытыгар маһы кыбытан баран, быанан баайбытым. Арҕахтан соһон таһаарбыппыт, тэйиччи илдьэн астаабыппыт. Дьоммут үөрэтиилэринэн арҕахха иккистээн киирэн, тэллэх отун эҥин ыраастаан, атын сиргэ илдьэн, чөкөтөн кэбиспиппит…

…Үрэх устун массыынанан айаннаан, онтон «Буран» сыарҕаларыгар олорсон, арҕах баар сиригэр чугаһаабыппыт, ол кэннэ «Бураннарбытын» хаалларан, сатыылаатыбыт. «Чугаһаатыбыт, кэпсэтимэҥ, чуумпутук сылдьыҥ», – диэт, киһибит бүө мастары быстарда. Кыра сис эбит. Биһиги бэйэбит эбиппит буоллар, бу сиргэ арҕах баар диэн билиэ суох эбиппит. Сир курдук сир. Оннук бөлтөйө, аҥайа сытар туох да көстүбэт. Хаар да хаар. «Кэллибит» диэн буолла. Киһибит бүө маһын анньа сатаа- та. Арай маспыт киирбэт. Тохтуу, толкуйдуу түһэн баран биир өттүнэн аспыта, маспыт иһирдьэ ньимис гынна. Олох да арҕах үрдүгэр турар эбиппит. Киһи билбэккэ айаҕар түһэн хаалыан сөп эбит. Дьэ, олохтоохтук миэстэбитин булан, ытарга ньымсатыйан, таҥаспытын сыбыдахтанныбыт. Маһынан анньан көрбүппүт, сып-сымнаҕас. Бастаан биир бүө маспытын айаҕар туора астыбыт. Хаһаайыммыт биһигини арҕах иннигэр ытардыы туруортаата. Бэйэтэ арҕах үрдүн чохороонунан тэһэн, «кырдьаҕаһы» уһугуннараары, хатырыктаах титирик маһынан чуумпурдаан, булкуйа-булкуйа эрийэн тардыалаата. Хатырыктаах маска түү үчүгэйдик сыстан эриллэр буоллаҕа. Кыылбыт иһирдьэ кулдьугуруур эрээри, олох быгыалаабат. Ыксаан бардыбыт. Иккис бүө маһы уган, кириэс-мараас анньыталаан, быган турар өттүлэрин маска баайталаан кэбистибит. Ити аата – кыылбыт маһы ньылбырыта тыыппатын, төттөрү аспатын диэн.

Тымныыбыт өссө сэтэрээбит курдук. £р букунастахпыт, таҥаспыт чарааһа даҕаны бэрт. Тоҥон бардыбыт. Үөһээҥҥи хайаҕаспытын уһун синньигэс гына кэҥэттибит. Киһибит маһынан анньыалаан бигээн, ханан ытыллыан сөбүн билгэлиир. Мээнэ ыттарбат. Биир түгэҥҥэ тохтоон, маһын хамсаппакка эрэ: «Манан ыт», – диэтэ. Титириги батыһыннара ытан саайдым. Иһирдьэ «ук» диир курдук гынна, иккистээн ыттым, «һуу» гынна, паар таҕыста. «Үчүгэй» диэн буолла. Киһибит өссө чуолкайдаары маһын уган, эмиэ анньыалаата. Арай туран, көҕүс ньирилиирэ иһилиннэ. «Оок, иккиэлэр эбит», – диэн, атын сиринэн эмиэ хайаҕас тэстэрэн, бигээн-бигээн баран, биир сиринэн ыттарда. «Сөп буолла. Чэ, бэрт», – диэн эрдэҕинэ, атын хайаҕаһынан тыатааҕы мунна быган ылла. Соһуйуу буолла. Киһибит эмиэ хайаҕастарынан булкуйбахтаата. «Манан» диэтин кытта, уолаттар ытан саайдылар. Уу чуумпу бүрүүкээтэ. «Бултуйдубут» диирин кытта, бары уһуутаһа түстүбүт. Үгэс быһыытынан, саамай эдэр киһибит киирэн быалыахтаах. Эдэрдэр иккиэлэр. Сэргэй быаны туппутунан киирэн иһэн: «Кыылбыт тыыннаах!» – диэт, төттөрү таҕыста. Дьэ, булкуллуу буолла. Киһибит эмиэ маһын ылан, онон-манан анньыалаата. Хайаҕаһы кэҥэттибит. Бириэмэбит олох ыраатан барда. Биир түгэҥҥэ бигии сылдьан, «манан» диэн буолла да, саа тыаһа өрө хабылла түстэ. Бу сырыыга бары да, саллан дуу, хайаан дуу, айаҕынан киирбэккэ, үрдүн хайаҕаһын кэҥэттибит, ыстыбыт. Биир бэттэх сытарын сыҥааҕыттан быалаан, соһон таһаардыбыт. Онтон иккиһи, үсүһү хостоотубут. Сөҕүөхпүт иһин, өссө биир тыатааҕы сытарын быалаан баран, соһон таһааран истэхпитинэ, быабыт быһа ыстанан хаалла. Бэрт нэһиилэ хостоотубут. Түөрт тыатааҕы! Дьэ, сөҕүмэр. Маннык баай-талым булт олох дэҥҥэ түбэһэрин иһиттэххит буолуо. Биир арҕахха түөрт, бэл диэтэххэ, биэс кырдьаҕас бииргэ кыстыыллара, чахчы да, дьикти. Ийэлэрэ уонна икки былырыыҥҥы оҕолор, ону таһынан биир кур оҕо эбит диэн хаһаайыммыт быһаарда. Кур оҕо ийэтин ситэ сыспыт, улахан этэ.

Үөрүү балысхана. Ити икки ардыгар халлаан хараҥарыахча буолла. Уолаттар арҕах иһин ыраастаан, туспа чөмөхтөөн кэбистилэр. Иһэ киэҥ баҕайы, быыс эҥин диэн суох. Сыарҕалаах биир «Бураны» сүүрдэн аҕалан, бултарбытын тиэйэн, тохтообут сирбитигэр илтибит. Икки «Бураммытыгар» үллэрэн тиэйэн, массыынабыт хаалбыт үрэҕэр айаннаатыбыт. Олох хабыс-хараҥаҕа массыынабытыгар тиийдибит. «Массыына фаратын уотугар астыыр буоллахпыт» дии санаабытым. «Тымныыта бэрт. Мантыкпыт астыырга ымпыга-чымпыга элбэх. Онон бөһүөлэккэ баран, мин баанньыкпар астыахпыт», – диэн хаһаайыммыт дьаһайан кэбистэ. Төттөрү айаннаан куугунатан иһэн, массыынабыт кардаана алдьанан, оҥостон ыллыбыт. Инньэ гынан, киһибит дьиэтигэр түүн икки чаас саҕана тиийдибит. Хаһаайыммыт сорох булдун баанньыгар астыыр быһыылаах. Тэлгэтэр таҥаһа эҥин бэлэм эбит. Баанньык сөрүүн соҕус, сыгынньахтанар сирэ кэҥэс. Бултарбытын киллэрэн, сытыартаан кэбистибит. Хаһаайын дьиэтигэр киирэ сырытта. Сотору кэргэнэ, икки оҕото анаан таҥнан тахсан, тыатааҕылары көрдүлэр. Бу түүн – икки чаас ааһыыта. Айылҕа сүдү кыылыгар сүгүрүйүү, булка туһунан сыһыан биир көстүүтэ буоллаҕа.

Үстүү буолан сүлэр буоллубут. Дьиҥэр, манна эмиэ сиэр-туом баһаам буоллаҕа. Холобура, сүлүөх иннинэ, быһаҕы, биилээҕи кистээн туран, кырдьаҕастан сыгынньахтанарыгар көрдөһөллөрүн бары син билэн эрдэхпит. Онон улаханнык саҥарбакка эрэ, бары да испитигэр санаан, көрдөһөн ыллахпыт. Онтон тас сыатын сэрэнэн сулуйан, 6–7 сантиметр кэтиттээх дьапталҕа курдук быһыталаатыбыт. Урут «сыата этин саҕа буолар» диэни истэр этим, онтум чахчы эбит. Ыйааһыннаах аҕай. Онтон иһин хайытан, астаан-үөллээн кэбистибит. Үөстэрин киһибит сыа-сым курдук тутан, суулаан, туспа уурталаата. Хайдах хатарары, туохха туттулларын сиһилии быһааран, кэпсии сылдьар. Биир саамай сөхпүтүм, тириитин сүлэрбитигэр даҕаны, иһигэр даҕаны хаана-сиинэ олох суох. Ып-ыраас. Бастакы кырдьаҕаспыт эрэ сүнньүгэр икки буулдьа суоллаах. Уоннааҕылар сүнньүлэригэр биирдии буулдьа суоллаахтар. Киһибит, дьэ, итинник, маһынан бигээн, ыттарар сири чуо булаттаабытын улаханнык сөхпүппүт. Кырдьаҕаһы арҕахтан элбэхтик быгыалатан бултааһыны маннааҕылар сөбүлээбэттэр үһү. Оттон бу биһиги бултаабыппыт курдугу «сымнаҕас бултааһын» дииллэр эбит.

Тыатааҕы арҕаҕар ыраастанан баран киирэрин эһиги даҕаны иһиттэххит буолуо. Очоҕоһугар сааҕа эҥин суох. Киһи сөҕөр ырааһа. Эмэһэтин бүөтэ 10-ча сантиметр уһуннаах, отунан-маһынан баттыктаммыт, олох кыбыс-кытаанах.

Астаан-үөллээн, сарсыарда сэттэҕэ бүппүппүт. Манна эмиэ биир дьикти баар. Хаһаайыммыт үллэһиккэ кинилэргэ тиксибит икки тыатааҕыттан биири сүллэрэн баран, астаппакка хаалларда. Оруобуна бу күн ийэлэрэ – эбээн эмээхсинэ – сааһын туоларынан бэлэх оҥорор үһү. Эмээхсин төһө да 90-гар чугаһаатар, бэйэтэ астыырын-үөллүүрүн олус сөбүлүүр, астынар үһү.

Курум аһын Тыаһыт буһарбыта. Ону таһынан хас биирдиибит этиттэн, сыатыттан кэһиилэнэн, үөрбүппүт-көппүппүт. Бэртээхэй курум малааһын буолбута.

Кэпсээнтэн кэпсээн. Биирдэ билэр дьоммут нөҥүө Томпо улууһугар арҕах атыылаһан, уолаттар бултаһан кэлбиттэрэ. Үөрүү-көтүү, кэпсээн-ипсээн бөҕөлөр. Дьэ туран, Халыма аатырбыт айан суолунан куугунатан иһэн туораан, син барбахтаһа түһэн баран тохтообуттар. Тула барыта хайа үһү. Бултата ыҥырбыт саас ортолоох нуучча дьоно ыксаллара, тиэтэллэрэ сүрдээх эбит. Тыын биэрбэтэхтэр: «Сааларгытын, үрүсээктэргитин ылыҥ. Мантан чугас», – диэт, бэйэлэрэ массыынаттан ыстаҥалаһан түһээт, бара турбуттар. Хата, уолаттар аара кылгас тохтобулга таҥастарын уларыттан абыраммыттар. Ити күн сытайан туран, халлаан олус тымныйан, өрүү илдьэ сылдьар тэриллэригэр 58 кыраадыһы көрдөрбүт.

Арай хайаҕа ыттан, үөһэ дабайан барбыттар. Хаара чараас соҕус эрээри, чигдитийэн, хаатыҥкалаах, унтуулаах дьон халтарыйан сору көрбүттэр. «Мантан чугас» диэбит сирдэрэ кэлэн биэрбэтэх. Хоту дьон барахсан бэйэлэрин мээрэйдэринэн этэн эрдэхтэрэ. Итинник үс-түөрт чаас устата дабайан, тиритэн-хорутан, аҕылаан иһэн, биир сиргэ тохтообуттар. Сынньана таарыйа, бүө маһа диэн ааттаан, синньигэс талахтары быстаталаабыттар. Сотору «кэллибит» диэн буолбут. Уолаттар көрдөхтөрүнэ, туруору хайа сирэйэ үһү. Ханан даҕаны хайаҕас суох, барыта хаарынан бүрүллэн турарын дьиктиргээбиттэр. Дьоно олус боростуой саа прикладынан хайа эркинин анньыалаан, саайталаан киирэн барбыттар. Син өр соҕус итинник хаары тоҕута саайталыы сылдьан, биир сиргэ дьөлө аспыттар. Сирдээх, арҕахтаах дьон буоллаҕа, уолаттары хамаандалаан, арҕах үрдүгэр үөһэттэн таҥнары ытардыы туруортаабыттар. Табыгаһа да суох буоллар, таҥнары өҥөйөн, хаар дьапталҕатын тоҕута үктээн, бэлэм турбуттар. Сирдьиттэрэ арҕах айаҕынан маһы уган булкуйбут. Кыыллара өр булкуйтарбатах, көхсө тыаһаан, түргэн баҕайытык былтаҥнаан ылбыт. Үчүгэйдик көстүбэт, хаар эрэ бурҕаҥныыр үһү. Кыһыҥҥы күн киирэн барбыт. Ыксал буолбут. Тэйиччи сиртэн, дьэ, биир суон сиэрдийэ курдук маһы кэрдэн аҕалан, айаҕынан батары биэрбиттэр. Ити тухары хаста да быгыалаан ылбыт эрээри, ыттарар бокуойу биэрбэтэх. Итинник манаһа турдахтарына, арай биир киһилэрэ мүччү үктээн, арҕах айаҕын үрдүнэн аллара куугунаабыт. 10-ча миэтэрэ курдугу «көтөн» тиийэн түспүт. Хаарга булумахтанан туран иһэн, аны халтарыйан, 50-ча миэтэрэни аллара сырылаабыт. Хата, бэрдин бэрт, саатын прикладын хаарга батары анньан, онон туормастаан тохтообут. Бу кэпсээтэххэ бытаан курдук эрээри, кыл түгэнэ үһү. Дьолго, уоллара тугун даҕаны өлөрбөтөх, хадьы соҕуһунан хааман, аҕылаан-мэҕилээн тахсыбыт. Халлаан хараҥараары ыксатан, тыатааҕыны бултаспакка хааллардахтарына тахсан барарын бары билэр буолан, толкуй бөҕөҕө түспүттэр. Сирдьиттэрэ, уҥуоҕунан кыра киһи: «Ортобуттан быалаан, арҕах айаҕар аллара түһэриҥ. Сатаннаҕына, ытан көрүөм», – диэт, 16-лаах икки уостаах саатын көрүнэн, быаны ылан эриммит. Хас да буолан, тирэхтэрин үчүгэйдик булунан, аа-дьуо быаларын ыытан, киһилэрин аллара түһэрбиттэр. Киһилэрэ спецназ курдук төбөтүнэн таҥнары хойуостанан, арҕах айаҕар тиийээт, иккитэ ыппыт. Төттөрү тардан таһааран, маһынан булкуйан көрбүттэрэ, тыатааҕылара хамсаабат үһү. Сэрэххэ диэн, уолаттар эмиэ өҥөйөн туран, аҕыйахта ыппыттар. Ити икки ардыгар киэһэ 6 чаас буола охсубут. Халлаан хараҥарбыт. Хостуур, астыыр кыах суох буолбут. Тоҥон да барбыттар, саатар, ыксалга фонарик илдьэ тахсыбатахтар. Хайыахтарай, төттөрү хоочугураан түспүттэр. Хайаҕа сылдьыбыт, бултаабыт дьон билэн эрдэхтэрэ хайаттан түһүү өрө тахсардааҕар ыараханын. Киэһэ хойут дэлби тоҥон, аччыктаан, сылайан, массыыналарын булбуттар.

Сарсыарда олох эрдэ туран, хайаларын дабайан, бултаабыт сирдэригэр тиийбиттэр. £ссө чиҥэтэн чинчийэн баран, тыатааҕыларын айаҕар маһы ытыттаран, быалаан соһон таһааран, көрүү буолбут. Икки сүнньүөх буулдьа олох сүүһүгэр түһэн, тыла суох ыыппыт. Онон айаҕынан ыстанаары бэлэмнэммитин киһилэрин ытыыта тохтоппут бадахтаах. Аны туран, тыатааҕылара кэлин биир баппаҕайын тыҥырахтара суох үһү. Килэччи оһон хаалбыт. Хаһан эрэ капкааҥҥа иҥнэн, онно хаалларбыт диэн сабаҕалаабыттар. Төһө да тымныы буоллар, миэстэтигэр астаан-үөллээн кэбиспиттэр. Капкааҥҥа хаптаран, ыарытыйан, ситэ уойбатах быһыылаах диэн быһаарбыттар.

«Нуучча боростуойа» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Улахан тэрээһинэ, бэлэмнэниитэ, сэрэҕэ суох улахан кыылга киирдэхтэрэ. Бэйэлэрэ да кэлин саллан, бастарын быһа илгистэллэрэ үһү.