Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 14

Ньырбачаан уһукта биэрбитэ, тордох иһэ ытыһы таһыйар ыас хараҥа этэ. Таһырдьа кимнээх эрэ үөр таба курдук сырсан тигинэһэллэрэ, өрүһүспүттүү тугу эрэ саҥаран ньамалаһаллара. Убайын харбыалаан көрбүтэ – сыппыт оннугар суоҕа, тыаһыттан иһиттэҕинэ, тура охсубут.

– Ити тугуй? – Ньырбачаан куттаммыттыы сибигинэйэн убайыттан ыйыппыта.

Убайа Ньырбачаан эһэ даппытын кытта биирдэ түүрэ харбаан ылбыта, бобо кууһан туран сүүһүттэн сыллаабыта.

– Өстөөхтөр кэллилэр, хамсаабакка да, айдаарбакка да саһан сыт, – диэбитэ кыыс кулгааҕар уонна били тоҕус буур тириитин тэлгээн бэлэмнээбит умуһаҕар уган баран хаппыт тайах тириитинэн саба тарпыта. Онтон кэтит сытыы котокоонун лыҥкыр гына субуйа тардан ылаат, кыыртыы саҥарбытынан таһырдьа ыстаммыта.

Ол икки ардыгар тордохтор тастарыгар айдаан-куйдаан, тыас-уус сүрдэммитэ: дьон сырсан тигинэһэр атахтарын тыаһа, аҕылаһыы-ынчыктаһыы, дьахтар айманыыта, оҕо ытаһыыта айааны толорбута. Ол айдааны баһыйан, убайын Өрөгөчөй эрчимнээх саҥата иһиллэн ааһара:

– Үҥкээн! Сахсаа! Чугуйумаҥ! Сэкинэ, Алымдьы! Манна миэхэ кэлиҥ! Дэбэҥдэ! Сиэн хааһыгар!

Убайын саҥата ханна иһиллэр да онно котокооннор тимиргэ охсуллан лыҥкыныыллара, дапсы лабыргыыра күүһүрэ түһэрэ.

– Кытаатыҥ! Кытаатыҥ! Тордохтортон киэр үүрүҥ! – түргэн саҥалаах Сахсаа кутааланара.

– Кэрдэн ис, үөрэҕэстээ! – күүстээх Чымпа лиҥкиниирэ уонна маһы кэрдэрдии, ынчыктыы-ынчыктыы саха ууһа оҥорбут кэтит улахан батаһынан тугу эрэ кырбаан ньиллиргэтэрэ иһиллэрэ. Кини курдук күүстээх киһи бу тордохторго суоҕа. Мэлдьитин кыайыылаах тахсар буолан эбитэ дуу, кини охсуһууну-өлөрсүүнү олус сөбүлүүрэ.

Хабыс-хараҥаҕа тордохтор быыстарынан сырсыакаласпыт өстөөхтөр хаһыылара-ыһыылара арыый аҕырыырга дылы гыммыта, тордохтортон тэйэ быһыытыйбыттара. Кинилэр саҥаларыттан Ньырбачаан биир да тылы өйдөөбөтөҕө. Таһырдьа иһиллэр үгүс ньамалас саҥа быыһыгар сотору-сотору били кини уутун уйгуурпут суордуу кыланыы иһиллэн ааһара. Түүнү быһа халаахтаабыт суордара дьиҥнээх суор буолбатах, өстөөхтөр бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсар, бэлиэ биэрэр саҥалара буоларын Ньырбачаан билбитэ. Ол да иһин Ойуу Нэлэкэ ойуун «хара суор халаахтаатаҕына хаан тохтуо» диэн сэрэппит эбит буоллаҕа. Өрүс баһыттан сөп буола-буола, туман үллэрин курдук, өрө үллэн кэлэр үгүс ахсааннаах тумат омуктар буоллахтара. Дьоно кинилэртэн ордук сэрэнэллэрин, дьаахханалларын Ньырбачаан билэрэ. Кини онтон этэ саласта, ордук салынна.

– Кытыы тордоҕу! Кытыы тордоҕу! – диэн кытыы тордохторго олорор Бырана убайа Амытты уол хаһыырбыт саҥата иһиллибитэ.

– Амытты, тохтоо! Төнүн! – Өрөгөчөй буойар саҥата иһиллибитэ.

Ол кэнниттэн өр буолбатаҕа, өлөр кыланыы тыа баһын сатарыппыта, ону кытта тэҥҥэ өстөөхтөр өрөгөйдүүр саҥалара ньиргийбитэ.

– Алакыы! Алакыы!

– Соҕотоҕун баран былдьаннаҕын, – диэбитэ Ойуу Нэлэкэ самныбыт саҥата.

– Оҕолорун, дьонун быыһаары өлөөхтөөтө, – ким эрэ киниэхэ хардарбыта.

– Бары бииргэ тутуспутунан сылдьыҥ! Быстыһымаҥ! – Өрөгөчөй дьонун дьаһайбыта.

Айдаан-куйдаан, суор кыланыыта, кыырт мохсоҕол чаҥырҕааһына илин сиэн үрдүн диэки сыҕарыйбыта. Өстөөхтөр Өрөгөчөйдөөх сиэнинэн чугуйар аартыктарын быспыт быһыылаахтара. Туматтар саҥалара кырдалы биир гына иһиллэрэ. «Өстөөхтөр олус да үгүстэр быһыылаах», – дии санаабыта Ньырбачаан. Кини дьоно кыайалларыгар таҥараларыттан Кыырт Мохсоҕолтон көрдөһө сыппыта.

Онтон чочумча айдаан, хаһыы-ыһыы намтыы быһыытыйбыта. Өстөөхтөр бардылар диэн кыыс үөрэ санаабыта. Ол икки ардыгар халлаан арыый суһуктуйбута. Тордоххо убайа көтөн түспүтэ. Кини уҥа иэдэһэ биилээҕинэн туора быһа сотуллубут этэ гынан баран, тохтубут хаана хатан, билигин сиикэй эт ырбайа сылдьара. Убайын мэлдьитин көрсүө, сымнаҕас харахтара охсуһууттан өрүкүйбүттэр, туттара-хаптара олус сыыдамсыйбыт этэ. Ыстанан киирэн муннукка турар мас кытахтаах ууну харбаабыта уонна таҥалай ойуулаах саҕынньаҕын түөһүгэр дьалкыта-дьалкыта, иҥсэлээхтик ыйырбахтаабыта.

– Убаай, бардылар дуо? – Ньырбачаан, тайах тириитин быыһыттан төбөтүн быктаран сытан, сибигинэйэн ыйыппыта.

– Суох. Айдаарыма, хамсаабакка сыт, – диэбитэ убайа уу иһэрин быыһыгар дириҥ-дириҥник эҕирийэн тыына-тыына. – Куттаныма, кыайтарыахпыт суоҕа.

Ол икки ардыгар таһырдьа эмиэ айдаан хойдо түспүтэ. Бэрт чугас дапсылар тыастара лабырҕаспыттара, соллоҥноох охтор тордоҕу уҥуордаан чыыбырҕаспыттара. Биир сара куорсуннаах быыра ох Өрөгөчөйү сиирэ-халты ааһан, уота хайыы үйэҕэ умуллубута ырааппыт арааҥҥа быһаҕаһыгар диэри батары сааллыбыта.

Убайа, тутан турар кытаҕын быраҕаат, толору охтоох нимчикатын харбаабыта, котокоонунан тордох ураатын быһа саайбыта уонна таһырдьа ойбута. Тордох сууллан ньим гына түспүтэ, Ньырбачаан сытар умуһаҕын иһигэр им-балай хараҥа буолбута.

Ньырбачаан иһиттэҕинэ, кыдыйсыы-өлөрсүү уруккутунааҕар өссө сытайбыта. Өстөөхтөр эбии үксээн, үллэн кэлбиккэ дылы буолбуттара: кинилэр кыланыылара сир аайы иһиллэрэ. Бу сырыыга айдаан ордук тордохтор илин өттүлэригэр, сиэн тахсар аартыгын диэки сүрдэммитэ. Онно Ньырбачаан дьүөгэтэ Ниччалаах бааллара. Ничча эмиэ мин курдук саһа сыттаҕа, төһө эрэ куттанаахтаата диэн санаа кыыс кыракый төбөтүгэр күлүм гынан сүттэ.

Кыргыһыы айдаана тула өттүттэн улам-улам тумул үөһэ турар үс холомоҕо – Өрөгөчөйдөөххө, Ойуу Нэлэкэҕэ уонна Чымпаҕа чугаһаан испитэ.

Тоҥ биистэр охсуһууга үөрүйэх этилэр. Мэкчэ хоһуун тыыннааҕар эр дьон сайын үгүстүк ыраата барыталыыллара уонна бэрт өлгөм булумньулаах эргиллэн кэлэллэрэ. Онно килбэчигэс, тимиртэн оҥоһуллубут сэрии сэбэ-сэбиргэлэ, эҥин араас Ньырбачаан хаһан да көрбөтөх иһиттэрин-хомуостарын, таҥастарын-саптарын аҕалталыыллара. Сороҕор олус санаарҕаабыт, ытаабыт-соҥообут, тылларын киһи өйдөөбөт эдэр кыргыттары, сыыдам табалары мииннэрэн аҕалаллара уонна биир эмэ кэргэнэ суох киһи тордоҕор угаллара. Ньырбачаан уонна Ничча ийэлэрэ оннук кэлбиттэрэ үһү. Быыс эрэ буллаллар кинилэр Ниччалаах тордохторугар тахсан Ньырбачааннаах билбэт тылларынан бэрт уһуннук тугу эрэ кэпсэтэллэрэ. Бука, хаһааҥҥыта эрэ эмиэ маннык киирсиигэ тоҥ биистэр өрөгөйдөөбүттэрэ эбитэ буолуо.

Охсуһуу дьалхааннаах миҥэтэ бу сырыыга тоҥ биистэри түҥнэри халбарыйбыта. Төһө да хорсуннук охсусталлар, тула оргуйар хаһыы улам бэргээн, тоҥ биистэр тордохторун бииртэн биир мэлитэн испитэ, арҕаа кытыыга, ордук кутталлаах сиргэ турар Алымдьы тордоҕун таһыгар аан бастаан айдаан күөстүү үллэн иһэн ах барбыта. Кини кэнниттэн Сэкинэ, Ампэрэ, Хопоо тордохторун таһыгар тыас-уус улааппыта. Ньырбачаан мэлдьитин бииргэ оонньуур доҕорун Ньөөкүнү олус аһыммыта: охсуһууну-этиһиини сөбүлээбэт, саҥата суох, көрсүө, өрө сыҥа-сыҥа оҕолор кэпсээннэрин иһиллэһэн тахсар уолчаан билигин төһө эрэ куттанан эрэр. Ньырбачаан Ньөөкүнү биирдэ эмэ оройго лос гыннаран да кэбистэҕинэ, кини ытаабат, охсуһа, үҥсэ барбат буолара. Арай лэҥкэллибит халтаҥ төбөтүн охсуллубут сирин тарбанан кэбиһэрэ уонна тоҕо оҕустуҥ диирдии, ып-ыраас саһархай харахтарынан, туох да буолбатаҕын курдук, утары көрөрө. Ньырбачаан кинини утарса барбатын, үҥсүбэтин иһин сөбүлүүрэ, уолҕамчытыттан алҕас охсубут буруйун сабынаары, убайа оҥорбут оонньууруттан сыҥалыыра. Ол билигин кини хайдах сытаахтаата буолла?

Арҕаа эҥээргэ кыырт чаҥырҕааһынын суор кыланыыта улам баһыйан испитэ. Сахсаа кутааланар саҥата мэлийбитэ. Убайын Өрөгөчөй саҥата сиэн диэкиттэн иһиллэрэ. Соҕуруу өрүс уонна хоту күөл кытыыларыгар тордохтоох хара бэкир Дулҕан, нүксүгүр уонна намыһах Какааны хаһыылара убайын саҥатыгар кыттыспыта. Ол онно, хаһыы иһиллэр сиригэр, сиэн үрдүгэр турар Ниччалаах тордохторугар Ньырбачаан оонньуу күн аайы тиэстэрэ. Кыргыттар эт саастыы уонна ийэлэрэ биир уус буоланнар бииргэ улааппыттара. Кинилэр уу баһа таарыйа сиэҥҥэ тааһы тамныыллара, үчүгэй күҥҥэ киирэн сөтүөлүүллэрэ.

Сиэнинэн илинтэн киирбит туматтар олус үгүс быһыылаахтара, ыһыылара-хаһыылара тоҥ биистэри быдан баһыйбыта. Оо, Ничча төһө эрэ куттанан эрэр! Бэйэтэ да олус куттаҕас, олус уйан этэ. Кини ханнык да кыылы, үөнү-көйүүрү өлөрөрү сөбүлээбэтэ. Аҕата Үҥкээн таба-тайах, саһыл-бөрө өлөрөн кэллэҕинэ олус аһынара.

Котокооттор тимиргэ охсуллан лыҥкыныыллара, дапсы тыаһа лабыргыыра, соллоҥноох охтор чуубурҕаһаллара. Тоҥ биистэр бастыҥ ытааччылара Бакаана дапсыта тыаһаатаҕына, үөрсэн саҥа аллайаллара. Ол гынан баран туматтар күрүс-күрүс үллэн кэлэр күүгээннэрэ, кинилэр суордааһыннара Кыырт Мохсоҕол саҥатын тумнарар хойуу этэ, Ньырбачаан дьоно, бадаҕа, сиэн таһыттан эмиэ ортоку үс тордох турар тумулугар чугуйдулар.

Ньырбачаан тулуйарын-тэһийэрин ааспыта. Кини бу итии, киһи тыына-быара хаайтарар хараҥа ииҥҥэ тугу да гыммакка, аҥаардас истэ сытыан баҕарбата. Кини иинтэн ойон тахсыан, бу куттал суоһуур, өлөр өлүү кууспут тумулуттан икки кулгааҕын саба туттан, атах мэнээк куотуон баҕата улахана. Оччоҕо кини бу тыын быстар хаһыытын-ыһыытын истиэ суоҕа этэ. Саатар иккиэ эбиттэрэ буоллар! Таһынааҕы тордоххо эмиэ саһан сытар Богдууга хайдах эмэ таҕыстар. Богдуу оҕолортон улаханнара уонна эр сүрэхтээхтэрэ этэ. Ол эрээри убайа умуһахтан тахсарын буойбута. Ньырбачаан убайын куруутун да сымнаҕас, көрсүө сирэйэ бу түүн курдук тыйыһырбытын, саҥата кими да утары этиппэттии эрчимнэммитин уонна улааппытын билэ илигэ.

Онтон соҕотохто тилэх тыаһа ньиргийбитэ. Ньырбачааннаах тордохторун таһыгар дьоннор сырсан кэлбиттэрэ. Үс тордоҕу тула сырсан тигинэспиттэрэ. Ньырбачаан убайым кэллэҕэ дии санаан эрдэҕинэ, эмискэ тордох адьас чугаһыгар хатан, чаҥкынас туора саҥа:

– Алакыы! Алакыы! Алакыы! – диэн суордуу кыламмыта. Ону аллара бэрт үгүс киһи хабан ылбыта.

– Алакыы! Алакыы! Алакыы! – айааны толорбута.

Эмиэ тордохтор быыстарынан дьон сырсан аҕыласпыттара, котокооттор бэйэ-бэйэлэригэр охсуллан лыҥкынаспыттара.

– Сымыйаҕыт!.. Кыайыаххыт суоҕа! – Богдуу аҕата Чымпа саҥата иһиллибитэ. Ол эрээри билигин кини саҥата урукку тэтимин сүтэрбит этэ, тохтуу-тохтуу ынчыктыырга маарынныыра. Тордох таһыгар баччыктаһыы, ынчыктаһыы, Ньырбачаан ыксаабыта, убайбын өлөрбүт буоллахтара дии санаан эрдэҕинэ, Өрөгөчөй саҥата адьас субу иһиллибитэ:

– Кэлиҥ, кэлиҥ манна! Тордохтор тастарыгар!

Кини хаһыытыгар тоҥ биистэртэн ким да хардарбатаҕа. Быһыыта, тэҥэ суох хапсыһыыга тоҥ биистэр бары охтубуттар этэ. Ол оннугар тордохтор тула өстөөхтөр хаһыылара өрө оргуйа түспүтэ, убайын саҥата онно тимирбитэ.

Туматтар айдаарар, хаһыытыыр кэмнэригэр убайа Ньырбачааҥҥа түргэн-түргэнник сибигинэйбитэ:

– Балтым Ньырбачаан! Мин этэрбин болҕойон иһит! Өстөөхтөр утуйдахтарына, үөмэн тахсан, сиэн устун өрүскэ киирээр. Сиэн төрдүгэр мин туос тыым турар, онно олорон өрүһү таҥнары устаар… Улуу өрүскэ түһэн, өрө өксөйөөр. Онно бааллар киэҥ хонуулар, үгүс дьоннор… Кинилэргэ тиийдэххинэ өлүөҥ суоҕа этэ. Балтычааным оҕотоо, быдан дьылларга быралыйа арахсар буоллубут…

Ол икки ардыгар уонунан атах тумулу өрө саба сырсан тахсар тыастара тибигирэспиттэрэ. Тордохтор тастарыгар эмиэ мучумаан буолбута. Омуктар суордуу кыланыылара эмиэ айаан үрдүнэн сатараабыта:

– Алакыы! Алакыы! Алакыы!

Ньырбачаан умуһаҕын иһигэр тайаҕын тириитигэр саба түспүтэ уонна саҥа таһаарбакка ытаан кырыылаах, чараас сарыннарын дуома дьигиҥнии сыппыта.

Өрөгөйдөөбүт өстөөхтөр өргө диэри үөрүүлээх хаһыылара айаан үрдүнэн сатараабыта. Бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсан хаһыытаһаллара. Ол быыһыгар бааһырбыт дьон ынчыктыыра иһиллэрэ.

Туматтар суордуу балачча кыламмахтаан баран, атахтарын тыаһыттан иһиттэххэ, тордохтору кэрийтэлээбиттэрэ, бадаҕа, кыргыһыыттан орпут дьону тордохтор истэриттэн үүртэлээн таһырдьа таһаараллара, дьахталлар, оҕолор ытаспыттара, аймаммыттара. Ньырбачаан аны миигин эмиэ булуохтара диэн олус ыксаабыта. Тайах тириилэрин быыһыгар кыбыллан сытан кини куттанан сүрэҕэ айаҕынан тахсыахтыы күүскэ тэппитэ. Утаакы буолбатаҕа, биир ыар атах тыаһа лиһиргээн кэлэн, үҥүү төбөтүнэн сууллубут тордох үрүөлэрин арыйа тардыталаан көрбүтэ. Ньырбачаан кутталыттан икки хараҕын быһа симмитэ, икки илиитинэн кулгаахтарын сыыһын саба туттубута уонна умуһаҕын муннугар сыстыаҕынан сыстан баран, мэктиэтигэр тыыммакка сыппыта.

Кини ол курдук төһө уһуннук сыппытын бэйэтэ да билбэтэҕэ. Арай хараҕын аспыта, умуһаҕын биир муннугунан сырдык халлаан урсуна кылайан көстүбүтэ. Өстөөх били үҥүү төбөтүнэн силэйтэлииригэр тордох тириилэрин сыҕарыппыт этэ. Ол гынан баран умуһаҕы көрбөккө ааспыт быһыылааҕа. Ньырбачаан илиилэрин кулгааҕыттан араарбыта, тыас-уус чуумпурбут этэ. Тула өттүн балачча иһиллээмэхтээн баран Ньырбачаан арыый өндөйөн сырдык урсуна көстөр сирин диэки, тыаһаабатарбын ханнык диэн бэркэ сэрэнэн, сыҕарыйбыта. Тайах көп түүлээх тириилэрэ сымнаҕас уонна тыаһаабат этилэр. Ол курдук сэрэниин-сэрэнэн кыыс хара баттахтаах кыракый төбөтүн сууллубут тордох ураатын быыһынан, кыра да куттал сибикитэ билиннэҕинэ тута төттөрү түһэрдии туттан, таһырдьаны өҥөйөн көрбүтэ. Күн хайыы үйэҕэ лиҥкир тиит мастардаах арҕааҥҥы тыа баһыгар түһэн эрэрэ. Күлүктэр уһаан сыһыыны дьураалыы барыспыттар. Чугаһынан биир да имириир тыастаах көстүбэт буолбут. Ньырбачаан харахтарыгар быраҕылла түспүт көстүүнү олус атыҥыраабыта: кини көрө үөрэммит кырдала, онно кэккэлэспит тордохторо букатын атын көрүҥнэммиттэр – тордохтор тастара билигин, ханнык да тыынар тыыннаах суоҕун, хаһан да олоро сылдьыбатаҕын курдук, иһийэ чуумпурбут, бэйэлэрэ буоллаҕына, улуу силлиэ түспүтүнүү, иҥнэри-таҥнары барбыттар. Кинилэр тордохторун кытта сэргэ турбут Ойуу Нэлэкэ уонна Чымпа тордохторо сууллубуттар, үлтү тэпсиллибиттэр, тоһута сынньыллыбыттар.

Түүнү быһа Ньырбачаан уйулгутун көтүппүт суорун кыланыыта эмискэ иһиллибитэ. Кыыс дьик гына түһээт, умуһаҕар тимис гыммыта. Онтон хаһыы тэйиччитин өйдөөн, эмиэ аргыый сэрэнэн, быган суор хаһыытыыр сирин диэки көрбүтэ. Ол көрдөҕүнэ били кинилэр – Ничча, Ньөөкү, Богдуу буолан саас аайы бастаан тахсар харалдьыкка оонньуур үс чаллах тииттэрин төргүү мутугар умайар уот кыһыл таҥастаах үс киһи тахсан олорон, соргу көтөҕөн, суордуу кыланаллара. Тииттэр тастарыгар кутаалар оттуллубуттар, тула дьоннор үөмэхтэһэллэрэ. Кураахтаах сааны сүкпүт кыһыл таҥастаах дьон уһун уктаах үҥүүнү өрүтэ уунаҕалыы-уунаҕалыы үҥкүүлээн, ыллаан айааран эрэллэрэ. Ньырбачаан көрдөҕүнэ кини дьонун – оҕолору, дьахталлары ньылбы үүрэн киллэрэн төгүрүктээн тураллара. Кыыс өстөөхтөр саҥаларыттан арай сотору-сотору:

– Алакыы! Алакыы! Алакыы! – диэн хаһыылара, суор кыланыытыныы, тыа баһынан иҥсэлээхтик дуораһыйарын өйдөөн хаалбыта. Ол тоҥ биистэр үҥкүүлүү сылдьан сөп буола-буола кыырт мохсоҕоллуу кыыбырҕаһалларыттан букатын атын, олуона, ордук иччилээххэ, киһи куйахата ытырбахтыыр суостаахха дылыта. Ньырбачаан куйахата күүрбэхтээбитэ, иэнэ кэдэҥнээбитэ.

Ньырбачаан ол идэмэрдээх хаһыыттан толлон, балачча уһуннук хамсаабакка, омуктар тугу гыналларын одуулаан турбута.

Эмискэ бөлөх дьон быыһыттан эриэн таба таҥастаах киһи мүччү ойон тахсыбыта да, тумултан аллараа өрүс диэки ыстаммыта. Ньырбачаан кинини эндэппэккэ билбитэ: ол Богдуу этэ. Уон үстээх-түөртээх Чымпа уола оҕолор ортолоругар кытыгыраһынан, булчутунан саҥа аатыран эрэрэ. Куоппут уолу кэнниттэн кыһыл таҥастаах өстөөхтөр эккирэппитинэн барбыттара. Ол эрээри уол атаҕынан барыларын быдан баһыйбыта, атан, уһулу түспүтэ. Онуоха омуктар, ох сааларын сулбурута тардан ылан, ытыалаан субуйбуттара. Ньырбачаан доҕорун аһынан хараҕын саба туттубута, кини дапсылар лабырҕаһар эрэ тыастарын истибитэ. Эмиэ «Алакыы!» сатараабыта. «Таптахтара» дии санаат, Ньырбачаан хараҕын аспыта, Богдуу туруйалыы-туруйалыы өрүс кытыытыгар сүүрэн киирэн ууга түспүтэ. Бадаҕа, таптарбыт этэ. Өстөөхтөр сорохторо, охторун бэлэмнии туппутунан, уу кытыытыгар саба сырсан киирбиттэрэ. Атыттара буоллаҕына доҕотторун, суордуу хаһыытаан, киксэрэн биэрэ тураллара.