Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 8

Аҕыс иилээх-саҕалаах, атааннаах-мөҥүөннээх Аан Ийэ дойдуга уол оҕо барахсан ортотунан курданан, уһугунан дугунан сылдьарын усталаах туоратыгар оччоттон баччаҕа диэри эрэй бөҕөнү эҥээринэн тэлэргэ, муҥ бөҕөнү муннунан тыырарга ананан айыллар буоллаҕа эбээт. Оччоттон баччаҕа диэри уол оҕо барахсан күн күбэй ийэтин көмүс күөмчүтүттэн, киэҥ киэлититтэн төлө көтөн тахсан күөх окко күөлэһийэ түһүөҕүттэн Орто Дойду олоҕор оннун булуор диэри киһи-хара буолар кэриимин ситэрэ кини охсордоох-оҥкулаах Орто Аан Ийэ дойдуну уһаты-туора сыыйбахтыа турдаҕа, киэҥ сирдэри тилэҕинэн тэнитиэ, айдам аартыктары атаҕынан аймыа буоллаҕа. Ол да иһин саталлаах саха урааҥхайдар уол оҕо ат кулун үс дойду кэриимин ситэрэн, үс төгүл саадаҕын курданан эрэ баран олоххо оннун булунар, киһи-хара буолар дииллэрэ. Ол сылдьан кини уораҕайдаах санаалаахтары кытта умсарсыа, кырыктаах санаалаахтары кытта кыдыйсыа, өһүөннээх өйдөөхтөрү кытта өлөрсүө. Ханна тиийэн улуу дойду урдустарыттан, дириҥ дойду дьилбиттэриттэн боҕуттан уһун уҥуоҕа урусхал, кылгас уҥуоҕа кыдьымах буолуоҕун ким билиэй? Ким инникитин тымтыктанан көрбүтэ баарай?

Даҕанча үс үрэх тардыытын араарар үрдүк сискэ тиийэн кэлбитэ. Тыа ортотугар ала-чуо үрдээн турар чурбука тэллэҕэр тиийэн кэлиитигэр лиҥкир мастаах түҥ тыаҕа тула чуҥкунуур чуумпу сабардаабыта, сымнаҕас ыарахан эһэ дэпсэлии тууйа, ыга баттаабыта. Тугу эрэ күүппүттүү, көтөр кынаттаах айдаана хам барбыта, сүүрэр атахтаах эмиэ кирийэн ылы-чып саспыта.

Эмискэ тыал түспүтэ. Хам бааччы турбут тииттэр уһуктаах төбөлөрө иэҕэҥнээн ыһаллан-бураллан ылбыттара, хойуу лабаалар сапсынан барбыттара – түҥ сис куугунуу, иҥиэттэ түспүтэ, Баай Хара тыа иһин түгэҕиттэн ынчыктаан, ыҥыранан ылбыта. Салгыҥҥа хаппыт мутуктар, кур туораахтар көппүттэрэ. Күрүс тыал балаһата сиртэн кураанах сэбирдэхтэри хабан ылан эргичитэн кулахачыппыта.

Былыттар улам харааран, ыаһыран, халлаан ортотугар мустан барбыттара. Күн орто борук-сорук буолбута. Онтон бөдөҥ таммахтар түһэн тобугураппыттара.

Эмискэ халлааны хайа суруйан, намтаабыт уулаах былыттарга чаҕылҕан чаҕылыйбыта. Этиҥ бастаан, кыракый чай таастары лачыгырата оонньуурдуу, уулаах адаархай былыттары аргыый имэрийтэлээн ылбыта – кыра-кыратык чачыгыраан көрүтэлээн баран тохтотолоон хаалбыта. Онтон эмискэ күүрэн кэлбитэ: күрбэ таастары хайаттан төкүнүтэлээн кэбиспиттии, былыттан былыкка лүһүгүрүү сүүрбүтэ. Бэйэтиттэн бэйэтэ тэптибиттии улааттар-улаатан, халлаантан хайаны сиргэ сууллары аспыта аллараа түһэн ыараханнык тэйиэккэлииринии, сир дьигиһийиэр, бары-барыта өрүтэ эккирии түһүөр диэри дириҥник, иҥсэлээхтик лүҥ-лүҥ гына лүҥсүйбүтэ.

Этиҥ соруйарын олус улгумнук истибиттии, тута ардах күүһүрэн ыаҕастаах уунан куппута. Чаҕылҕан быыстала суох сандаарара, этиҥ быыстала суох этэрэ. Ардах хойуу ситимин быыһынан чугастааҕы тииттэр күлүктэрэ арыычча барыһан көстөллөрө. Бэрт сотору оҥкучах сирдэргэ уу халыйбыта, онтон туола охсон таһынан баран, эниэ устун будулхай сүүрээн буолан таҥнары курулаабыта.

Быыстала суох сааллар этиҥтэн сир титириирэ, чаҕылҕан дапсыыра хараҕы саатырдара. Үөһэттэн түһэр уу күүстээх күрүлгэн буолан таастан тааска охсуллан таҥнары курулуура. Дохсун уох, дьулаан күүс төлө барбыта тула көрүлүүрэ. Туохха да туолбат-топпот, Аан Ийэ дойду мин эрэ туспар айыллыбыта диэн санаалаах иэдьэгэй эттээх икки атах Айгыр Силик Айылҕа хотун амырыыннаах күүстэригэр холоотоххо олус да отоххун ээ! Ол да иһин өркөн өйгүнэн өттөйөн эрдэҕиҥ. Оо, ону сатаан туһанарыҥ эбитэ буоллар даа!

Даҕанча, дьирикинэйдэр хааннара, этиҥнээх ардах иһэр сибикитин этинэн-хаанынан эрдэттэн билэн, модун килиэ сымара таас хаспаҕар кирийэн олорон күүппүтэ. Хаһааҥҥыта ханнык күүс хаспыта биллибэт кыракый хаспаҕар киирэн олорон кини эрэх-турах санаммыта уонна ити амырыын күүс дуолан оонньуутун дьулайа даҕаны, соһуйа даҕаны көрөн олорбута. Даҕанча эмиэ урут кыра эрдэҕинэ, эһэтин түһэҕэр олорорун саҕанааҕытыныы, кып-кыра, олус мөлтөх, туох да көмүскэлэ суох курдук санаммыта. Кинини биир этиҥ сааллыыта, биир чаҕылҕан дапсыыра, биир сомоҕо таас күн сириттэн соҕотохто сүтэрэр кыахтааҕа. Бу түҥ сискэ кини өлөр хаһыытын ким истиэй? Ким билэн кинини суохтуой? Тыал быһа охсубут сэбирдэҕинии, сиргэ түспүт таммахтыы иҥэн-сүтэн бэрт дэбигис суох буолуон сөбүн санаан кини ычата кыратын бэркиһии олорбута.

Ол икки ардыгар ардах, эмискэ саҕаламмытын курдук, эмискэ аста охсубута: сүллэр этиҥ түҥ тыа үрдүнэн улам ыраата лүһүгүрүү турбута, чаҕылҕан сандаарара эмиэ тохтообута. Былыт сотору дьайҕарбыта, тииттэр уһуктаах төбөлөрүн быыһынан күөх халлаан көстүбүтэ. Онон намыһах уулаах былыттар ааспыт этиҥи эккирэтэн түһэ турбуттара. Сотору күн барахсан күлүмүрдээбитинэн тахсан кэлбитэ, уорастыйбыта ааһан, ардах кэннинээҕи торҕо күөҕүнэн көрбүт тыаны сырдаппыта.

Даҕанча саспыт хаспаҕыттан тахсан тыыллаҥнаабыта, эргиччи көрүммүтэ. Сис тыа хас сэбирдэҕэ, мутукчата барыта сабыс-саҥа сууммут, ыраастыйбыт, кирэ-хаҕа барбыт этэ. Ааһар тыалтан илибириир мутуктартан ыраас бөдөҥ таммахтар сиргэ түһэллэрэ. Сир сымнаабыт, ууну испит таба муоҕа үктээтэххэ дыгдаҥнас буолбут этэ. Салгын дьикти үчүгэй сытынан аҥылыйара: онно баара саҥа тыллан эрэр мутукча сыта, Даҕанча быһааран билбэт салгыҥҥа тарҕаммыт эҥин араас сыта-сымара. Арай кини дьирикинэйдэрдии сытымсах таныыта итини барытын олус сөбүлээн этигэр-хааныгар иҥэрэрэ. Сымнаабыт мутуктар атах анныгар тостубакка имиллэллэрэ эрэ, Даҕанча сөрүүн, хойуу таммахтары сүгэн турар мутукчалары, сэбирдэхтэри сэрэнэн тумнан, тыаһа суох аргыый аҕай үктэнитэлээн, үөһэ чурбукаҕа ыттыбыта.

Айан көтөрө тохтоон ааһар бэлиэ сири чуо булар, эмиэ ол кэриэтэ Даҕанча таас чомчоҕойго тахсыбыта. Кини, хайа өргөһүгэр тахсан, барар сирин үөһэттэн таҥнары көрбүтэ. Ол көрдөҕүнэ бииртэн биир дьикти көстүү арыллан нэлэһийбитэ: сааскы тумарык быыһынан ырыых-ыраах сиртэн сир арыллан, дьааҥыттан дьааҥылар дьапталлан, үрэхтэн үрэхтэр үөскээн муҥура-уһуга биллибэттик эҥсиллэн-эҥээттэн, чуораадыйан-тунааран соҕуруу, күн аннын диэки түһэн бара турбуттара. Харах ыларынан Баай Хара тыа барахсан хараҥа күөх кэрискэтэ хайалар сирэйдэрин күөх торҕонон саба бүрүйэн турара. Улуу Дьааҥылар быыстарыгар кыһыҥҥы силлиэлэр типпит, уулбакка сытар хаар хомурахтар кылбаһаллара. Хайалар синньигэс аппаларынан күнтэн күүс ылбыт күйгүөрбүт сүүрээннэр аллара тэбинэн күн уотугар күлүмнүү оонньууллара, аллараа киирэн добун үрэхтэргэ кубулуйан дэбилийэ-долгуйа усталлара. Үрэхтэр хочолоругар хайыы үйэҕэ хаар ууллан, сыһыы-хонуу көҕөрөн эрэрэ. Күөх мууһунан күлтэччи көрөн олорор күөллэр кытыылара уу буолан күн уотугар күлэ-оонньуу дьиримнэһэллэрэ. Ирбит сииктээх буортан күөх от бытыгыраабыт, оттон кырдалларга ньургуһун аппыт этэ. Үрэхтэр өнньүөстэрин кэрийэ симсэ үүммүт талахтар бүөрдэрэ бөскөйө тыллан тунаарыйан көстөллөрө. Сылаас кэм, тот кэм, үгүс аһылыктаах өҥ кэм кэлэн иһэрин биллэрэ, олортон дьикти үчүгэй саас сыта тарҕанара.

Таастан тааска охсуллан барылыыр-бирилиир күрүлгэн, чыычаахтар ырыалара, кыыл-сүөл саҥата-иҥэтэ кыһыҥҥы улук ууттан уһуктан эрэр Айгыр Силик Айылҕа барахсан айдаана барыта тиллии, тыыннаах буолуу кэрэ дьикти ырыата-тойуга, үҥкүүтэ-битиитэ буолан Даҕанча дууһатын толорбута, кутун-сүрүн сүүйбүтэ.

Сааскы кэрэ кэм – үөскэх тыллыыта, олох туругуруута өлүү-сүтүү диэни экчи мэлдьэһэрэ. Күн көрөн чаҕыллан турдаҕына, сэбирдэх тыллан сипсиһэн эрдэҕинэ, тыын быстара, олох сарбыллара ама хайдах сатаныай?! Ол хайдах да санааҕа баппат, олоххо дьүөрэлэспэт, ону кут-сүр ылыммат. Даҕанча үүнэн-тыллан эрэр этэ-хаана айылгылаах кэмҥэ сөп түбэһэн үөрүү-көтүү, өрө көтөҕүллүү кинини тиирэ киэптээбитэ, кини ханна, тугу гына баран иһэрин таһы умнубута.

Даҕанча сүгэһэрин устан, этиҥнээх ардах кэннинээҕи дьикти ыраас салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэ тыынан, олоро түһэн сынньанарга санаммыта. Ол эрээри кэннин диэки эргиллээт, сонно тута ойон турбута: тоҥ биис илкээнитин көрө биэрбитэ.

Чочумаас түҥкэтэх өттүгэр таас быыһыгар тыал-куус эрийэн бүк-тах үүммүт муҥур төбөлөөх суон бэһэ турара. Кини күн өттүгэр Даҕанча бэркэ диэн билэр куорсуннаах оноҕоһо хороллон турара. Тоҥ биис хоһууна манна эмиэ тохтоон суостаах бэлиэтин хаалларан барбыт этэ. Куорсуннаах оноҕос, урукку кэм илдьитэ, уолга кини ханна баран иһэрин тута өйдөппүтэ: Даҕанча тоҥ биис чуоһун таба тутуһан иһэрин билбитэ.

Тулатааҕы эйэлээх эйгэ үөдүппүт нус бараан, эйэҕэс санаалара, сырдык иэйиилэрэ киэр үүрүллүбүттэрэ, кэлэр төрүөххэ кэһии гынан хаалларбыт өс-саас эркээйитэ уолу инники угуйбута, Даҕанча ууруох буолбут сүгэһэрин эмиэ ылан, олорон сынньаммакка, хойуу сэппэрээктэр, талахтар сиҥнэри үүммүт кэдээл халдьаайытынан кыыллар тэпсибит ыллыктарын устун аллара киирбитэ.