Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 9

Түҥкэтэх өрүс Баай Хара тыаны хайа суруйан, Чачыгыр Таас Дьааҥылары тоҕо солоон, тус соҕуруу, күн аннын диэки түһэн бара турара. Даҕанча тоҥ биис хоһуунун илкээнитэ ыйбытын батыһан өрүс төбөтүнээҕи таас куолларааҥҥа киирбитэ.

Хойуу тыаны бүрүнэ үүммүт бүгүллэх систэр мөгүөннээх арҕастара дириҥ хапчаан эркинин кэннигэр саһаллара, аллараа хапчаан түгэҕэр сүүрүгүрэр уу таастан тааска ыстанар күрүлгэн буолан күүгэннирэ устара. Күүстээх сүүрүк сүргэлэрин көтөҕөн эбитэ дуу, эбэтэр кини тугу эмэни аҕаларын кэтэһэллэрэ дуу, чугастааҕы тыа көтөрдөрө манна мустубут этилэр; күрүлгэн тыаһын баһыйаары, куоластарын муҥунан хааҕырҕаһан кэпсэтэргэ дылылара.

Даҕанча айаннаабытын төрдүс күнүгэр хайатын хапчаана кэҥээн, сыҕаллан бастаан киэҥ, нэлэккэй аппаҕа кубулуйбута, онтон айанньыт намыһах хочоҕо тахсыбыта. Үрэҕэ эмиэ кэҥээбитэ, сүүрүгэ уоскуйбута, обургу өрүскэ кубулуйан күн аннын диэки долгуйа устубута. Уол өссө соҕуруу барбытыгар кини хас да салааламмыта, бэрт үгүс арыыламмыта.

Симилэҕинэн, араас талахтарынан сиҥнэри үүммүт кытылларга кус арааһа дэлэй этэ, ыраас хордоҕойдорго улардар охсоллоро, талахтар быыстарынан саҥа түүлээн эрэр элэмэс куобахтар элэҥнэһэллэрэ.

Саас уу тахсарын кытта көтөр кынаттаах үөрэ ким да кинилэри тыыппат, үргүппэт, дэлэй аһылыктаах хоту сиргэ тардыспытынан барбыттара. Оттон Улуу Маҥан Дуол, уйаара-кэйээрэ суох күөх торҕону тэнитэ тарпыт курдук, күөх дуолга кубулуйуута, үтүмэн үгүс күөллэрэ ууллан күлүмүрдэһиитэ көтөр кынаттаах бииһэ төрүү-ууһуу Айгыр Силик Айылҕа барахсан төрдө-төбөтө көстүбэт, уһуга-уҥуоргута биллибэт өлбөт-сүппэт Улуу Эргиирин толоро ол онно көҥү түспүттэрэ. Көтөр кэлиитэ өрүс эстэн күрүлүүр-барылыыр кэмигэр аҕыйах хонук устата буолара. Түүннэри-күнүстэри өй мэйдээҕи тулуппат кус-хаас саҥата улам намыраан, билигин, Даҕанча устар кэмигэр, букатын чуумпурбут этэ. Ол да буоллар Түҥкэтэх өрүс тардыытыгар, кини элгээннэригэр, ууларыгар хаалбыт кус дэлэйэ, тыаһа-ууһа суох соҕотоҕун иһэр киһини бөрүкү улахан куттал дии санаабаттара, киниттэн букатын да үргүбэттэрэ. Даҕанча өйүөтэ бүппүтэ быданнаабыта, ол иһин кинилэртэн эмистэрин тааһынан быраҕан, маһынан эпчиргэлээн ылан үөлэн сиирэ. Ол гынан баран өрүс кытыытынан айанныыр олус ыарахан этэ: талаҕа олус хойуута, сылбаҕа олус үксэ. Онуоха эбии кини хаста да халаан уутун баһыгар тахсыбыт балыгы бултаһа сылдьар эһэлэри көрөн аһартаабыта. Даҕанча ыран, сылайан иһэн арҕахтан аччыктаан тахсыбыт кыыллары ырааҕынан тумнан ааһыталаабыта.

Өрүс мунньубут сылбахтарын таһыгар биирдэ кураанах маһы хомуйан кутаа оттон, кус үөлэн сии олорон уол олус бытаанын, ити курдук айаннаан сири үөтэлэппэтин туһунан санаабыта. Ол олорон эһэтин сүбэтин өйдөөн ылбыта. Кини таһыгар баар сылбахха өрүс сүүрүгэ уонунан, сүүһүнэн да буолуо, сылларга муспут эгэлгэ үгүс маһа кыстанан сытара. Сааскы кыдьымах үлтү солоон, ньылбы кыһыл этин эрэ хааллартаабыт, булгурута сынньыталаабыт этэ.

Даҕанча аһаан бүтэ охсон, ойон туран аттыгар кыстана сытар сылбахтан сөп буолуо диэбит тиитин талан ылбыта уонна үҥкүрүтэн ууга киллэрбитэ. Дүлүҥ кинини уйбута буолан баран эргичиҥнии сылдьара. Даҕанча, эһэтэ сүбэлээбитин курдук, иккис дүлүҥү киллэрэн бастакытыгар талах сигэнэн эпсэри баайбыта. Дүлүҥнэр кинини уйбуттара уонна мөхсүбэт буолбуттара. Даҕанча уһун ураҕас ылан үөс диэки анньыммыта. Кини бастаан бытаан сүүрүктээх өрүс салаатынан устубута. Барбахтыы түһэн баран уол, эр ылан, улам иһирдьэ сүрүн үөскэ киирэн барбыта.

Сүрүн үөскэ сүүрүк күүстээх этэ, уол олорон иһэр дүлүҥнэрин хабан ылан түргэн-түргэнник элэгэлдьиппитэ. Кытыыга, сылбах кыстаммыт арыыларыгар, чычаас кумах чаардарга сыбаан кэбиһээри гыннаҕына, Даҕанча уһун ураҕас маһынан анньынара. Ол эрээри ураҕас тиийбэт сиригэр кэллэҕинэ, дүлүҥнэри сүүрүк хайа талбытынан тутара, араастаан түҥ-таҥ эргичиҥнэтэрэ. Эрэй киһини үөрэтэр, уол сылбахтан сааскы көмүөл мууһа тырыыҥкалаабыт маһыттан хайа тардан ылан эрдии оҥостубута. Билигин онон салайан, дириҥ да сиргэ талбытынан устар буолбута.

Даҕанча өрүс устун устарга үөрэнэн, кини майгытынсигилитин билсэн истэҕин аайы симилэҕи, аабылааны кэтэн сатыы айанныырдааҕар ордугун өйдөөбүтэ. Биллэн турар, түргэн сүүрүккэ түөрэккэй дүлүҥ үрдүгэр айанныыр кутталлааҕа. Даҕанча, эдэр хорсун киһи, кутталлаах да буоллар түргэнин ордорбута.

Күүстээх сүүрүк бурууларга эриллэ-бурулла, мастар саҕаларыгар охсулла, күүгэннирэ устара. Даҕанча бастаан утаа ону бэркэ чаҕыйа-дьулайа көрбүтэ, онтон улам үөрэнэн, ахсым өрүс бары кубулҕаттарын-дьибилгэттэрин эрдэттэн таайан иһэр этэ. Кини аччыктаатаҕына, сылайдаҕына, тохтоон аһаан, сынньанан ааһыан баҕардаҕына арыылары тумнан ааһар салаалартан биирдэстэрин эмэ тутуһара. Онно, сааскы чуумпу уу баһыгар, балык дэлэйдик тахсара. Балыктар эмиэ, ыар муус сүгэһэр хаайыыларыттан босхолонон, өрүс сылбархай саҥа уутун устун хонууга тахсыбыт халаан төбөлөрүн былдьаспыттара. Онно бууттаах бил балык кыра балыгы эккирэтэн чычаас уу ньуурун түүрэн бүгүллэҥнэтэн ылара, сытыы, сымса сиэмэх быйыттар, ойуу дьэрэкээн алыһардар элэҥнэһэллэрэ, сордоҥнор сундулуһаллара. Ол аайы сыыс балык, бытархай тааһы таммалаппыттыы, сүүһүнэн хайысханан куотан ирбинньиктэһэ дьирибинэһэллэрэ.

Даҕанча улахан балыгы бултаспат этэ. Бууттаах били дуу, сордоҥу дуу сыгынньах илиигинэн тутуоҥ суоҕа. Даҕанча ол иһин һэлии муоһуттан кыһыны быһа эһэтэ чочуйан оҥорбут күөгүтүнэн кыра балыгы хаптаран ылан тута үөлэн сиир этэ. «Ама, күөххэ киһи аччыктыы сылдьыа дуо?!» диэн ийэтин дьоно дьирикинэйдэр этэллэригэр дылы, булчут киһиэхэ ас бастыҥа Күөх Далайга, Баай Хара тыаҕа тардыллан турара. Даҕанча, айаҕар кыһаллыбакка, айаннаан испитэ.

Күндэлэс күн, сырдык түүннэр, тула уһуктубут, уйгуурбут тыа-хонуу суугуна, көтөр-сүүрэр саҥата, өрүс дохсун сүүрүгэ уйулҕатын көтүтэн, Даҕанча били куттал туһунан эһэтин сэрэтиитин таһы умнан кэбиспитэ. Алдьархайга эмискэ ыы муннунан кэтиллэн эрэ баран, дьэ, өйдөөбүтэ.

Уол дүлүҥүнэн устубута төрдүс хонугар барбыта. Намыһах хаптаҕай кытыылардаах сөкү бадылҕах сирдэр ааспыттара быданнаабыта, сороҕор арҕаа, сороҕор илин өттүттэн үрдүк мырааннар өрүскэ ыган кэлитэлиир буолбуттара. Кинилэр анныларынан өрүс дириҥ, туруору кыһамнары тоҕо суурайан ааһыталаабыта субу аҕай быстан киһи үрдүгэр түһүөх айылаах таҥнары өҥөйөн барыһан турар буолаллара. Оннук сирдэргэ айана олус түргэтиирэ, туруору эркин тааска үлтү түһүөхтүк дьэргэйэ устара.

Биирдэ күнүс оннук өрүс хайа сүүрбүт кэлтэгэй хайатын мүччү көтөөт, Даҕанча сылбах кыстаммыт харыйалаах үрдүк арыыны көрө түспүтэ. Өрүһэ кини икки өттүнэн икки салаа буолан түһэрэ. Уол күнүс аһыы илигэ, инньэ гынан, кытыыга тахсан кумахха таалалаан сытыан уонна уот оттунан аһыан баҕарбыта, сыгынаҕын бытаан сүүрүктээх уҥа салаа диэки салайбыта.

Уҥа салаа киэҥ уонна чычаас этэ, онон-манан харгылар эрилкэй долгуннарынан кэрэлэнэ сыталлара. Даҕанча кумах кытыыга чугаһыах буолан иһэн уһун уктаах атараны туппут дьэрэкээннээх таҥастаах киһини көрө биэрбитэ. Соһуччута бэрдиттэн уол, анньынан иһэр ураҕаһын ыһыктан, олоро түспүтэ. Дьэрэкээннээх таҥастаах киһи эмиэ соһуйбута, тугу эрэ улаханнык хаһыытаан сатарыппыта. Даҕанча, киһи хаһыытыттан ходьох гынаат, ойон турбута уонна ураҕаһынан харса суох үөс диэки анньынан барбыта. Кытыытааҕы киһи кини хаһыытыгар хардарбакка, туох да саҥата суох, куотан эрэр киһини эккирэтэрдии туттубута. Оччотооҕу кэмҥэ куруутун да оннук буолара: куотан эрэри эккирэт, эккирэтэртэн куот. Куотан эрэр киһи хайаатар да туох эрэ куһаҕаны оҥорбутун дуу, оҥороору сылдьарын дуу курдук.

Уһун атаралаах киһи өссө улаханнык хаһыытаабыта, сонно тута тыаттан биэс-алта киһи сулбу ыстанан тахсан кытыынан төттөрү-таары сүүрэкэлэспиттэрэ. Даҕанча сыгынаҕын хаҥас арыы диэки салайан харса суох анньынан испитэ. Күүстээх сүүрүк чугаһаабыта буолан баран, иннигэр кэтит баҕайы харгы кэрэлэнэ сытара. Онно сүүрүк үллэ-үллэ түһэрэ, кумаҕы ытыйан будулутара. Даҕанча кытыыга сырсыакалаһар дьон уу сэптээхтэрэ буолуо диэн куттаммыта, оччоҕо дүлүҥэ кумахха олордор эрэ ситэн ылаллара чуолкай этэ. Ол эрээри кытыы дьон кинини уунан эккирэппэтэхтэрэ, сыгынаҕа чаарга олорботоҕо, харгыны мүччү түһэн, үөс сүүрүккэ оҕустаран түргэн-түргэнник элэгэлдьийбитэ. Кытыытааҕы дьон кыһыыларыгар ыраатан эрэр уолу оҕунан ытыалаабыттара – биэс-алта ох кэлэн Даҕанчаны сыыһа-халты түспүттэрэ. Ох саа далыттан тахсаат, Даҕанча сыгынахха хатаммыт түүлээх оноҕоһу ылан кытыы дьоҥҥо көрдөрөөрү үөһэ ууммута, ортотунан тосту туппута уонна ууга киэр илгибитэ. Ол кэнниттэн бэйэтин үҥүүтүн ылан, үөһэ ууна-ууна, күөмэйин муҥунан үөгүлээбитэ:

– Муҥур илиилэр! Тумат хоһуунун эһиги кыайан тутуоххут дуо? Алакыы! Алакыы! Алакыы!

Тумат уолун өрөгөйдөөх хаһыыта ой дуораана буолан кытылтан кытылга охсуллан бара турбута.

Даҕанча дьирикинэйдэри көрсүөҕүттэн бэттэх бэркэ сэрэнэн, тула өттүн кыраҕытык кэтэнэ испитэ, эһэтин сэрэтиитин, дьэ, өйдөөн, сыгынаҕар абырҕалынан, отунан-маһынан хахха оҥостон саһан айаннаабыта. Күнүһүн кини ол хаххаттан тахсыбат этэ, онно сытан бэркэ болҕойон икки кытыыны кэтэһэрэ.

Өрүс уҥа өттүнэн сотору-сотору үрдүк мырааннар ыга үтэн кэлэллэрэ. Кинилэр утарыта киэҥ нэлэмэн хонуулар көстүтэлиир буолбуттара, онно, хаҥас кытылга, Даҕанча хаста да ыраах буруону көрүтэлээн аһартаабыта. Киэһээҥҥи чуумпуну аймаан, ол диэкиттэн туох эрэ кини билбэт сүдү улахан кыылын хаһыыта иһиллитэлээбитэ. Ол хаһыы дуораана мыраантан мырааҥҥа охсуллан ынырыга сүрэ бэрдэ, Даҕанча куйахата түрүтэ тардан ылбыта. Кини тайах-таба, эһэ-бөрө хаһыыларын эндэппэккэ билэрэ. Оттон бу хайаларын да хаһыытыгар маарыннаабат, өссө улахан, суостаах этэ. Баай Хара тыаҕа эҥин дьикти кыыллар баар буоллахтара дии санаабыта уол.

Халааннаан турар сааскы өрүс мэндээрэн киэҥ этэ, сорох сирдэринэн наһаа кэҥээн, уҥуоргу тииттэр ырыыхыраах кыччаан-аччаан көстөллөрө. Уол ааһан иһэр кытыл тыатын бэркэ сиһилии одуулаһара. Ол курдук айаннаан иһэн биирдэ, күн ортотун саҕана, өрүс эргийиитигэр инники ыраах туох эрэ хараарыҥныырын көрбүтэ. Бастаан тайах өрүһү туораан истэҕэ дуу диэх курдук санаан иһэн, дьирикинэйдэр сэрэх хааннара имнэнэн, хайдах эрэ этэ тардан, сыгынаҕын тоҕой кэннигэр таһаарбыта. Тоҕой хойуу үөттэринэн күлүктэнэн көрдөҕүнэ, хамныыр харата тайахтан букатын атын буолан биэрбитэ; уһуктаах тумустаах улахан мас тыы сүүрүктэн иҥнибэккэ, түргэн үлүгэрдик өрүһү туораан эрэрэ. Кэтит мас тыыга муостаах бэргэһэлээх икки киһи олорон иһэллэрэ. Бастакыта, торум курдук бытыктаах киһи, алаҥааны туппут этэ. Кинини утары олорор эдэр киһи кэтит салбахтардаах эрдиинэн эрдинэн элэҥнэтэрэ, ол аайы тыы олус түргэнник дьулуруйара. Эрдэ сэрэнэн тохтообутуттан уол олус үөрбүтэ: кини бытаан, нэс сыгынаҕын тыы адьас тэһиппэккэ ситэ баттыах эбит этэ. Оччоҕо Даҕанча сыгынаҕын кытыыга тарпыта уонна бэйэтэ тахсан талах быыһыгар саспыта. Кини кимнэрэ-туохтара биллибэт, хайдах быһыылаахтарын-майгылаахтарын удумаҕалаан да көрбөт дьонугар көстүөн чаҕыйбыта. Уол бу дьон үгүс буолалларын, өлөр кутталлаахтарын этинэн-хаанынан сэрэйбитэ, күнү быһа хойуу талах быыһыгар саһан сыппыта.

Киэһэрэн барыыта били кини уйулҕатын көтүппүт, алардар тииттэрин бастарынан дуораһыйбыт, ханнык да кыыл саҥатыгар маарыннаабат дуолан хаһыы эмиэ сатараабыта, уол кирийиэҕинэн кирийбитэ. Күн киириитэ сөрүүн буолбута, сиик түспүтэ. Чуумпурбут, уоскуйбут хотоол устун аһыы сыттаах буруо тарҕаммыта, бэрт хойуутук үрэх үрдүн үллүйбүтэ, саһан сытар уол муннун кычыгылаппыта.

Даҕанча, сытар сириттэн чуҥнаан, ханна туох баарын балачча удумаҕалаппыта. Уҥа диэки алаҥа сиһин курдук токуруйа иилии сытар күөл өрүһү кытта силбэһэр төрдүгэр холомолорго маарынныыр үгүс дьиэ көстөрө. Били тыылаах дьон онтон сылдьар быһыылаахтара. Чаачар курдук күөл олус киэҥ көнө хонууну иилии түһэн сытара, онно күөл үрдүгэр дьиэлээх омуктар иитэр бэрт үгүс кыыллара мэччийэ сылдьаллар этэ. Даҕанча үрүҥ, хара ойуулаах, эриэн дьүһүннээх икки муостаах кыыллары аан бастаан көрбүтэ. Кини тайахтартан намыһах, ол эрээри табалардааҕар улахан этилэр. Таба, тайах курдук, тыаҕа тахсыбакка, наар сыһыыга сылдьан хонууга үүнэр оту кирэллэрэ. Тас көрүҥнэриттэн көрдөххө, сымнаҕас, нэс быһыылаахтара, таба-тайах курдук, тэһии буолбатах этилэр, эһэ курдук, киҥнэрэ да суоҕа. Даҕанча били эһэтэ киниэхэ кэпсиир, саталлаах саха урааҥхайдар сүөһүлэрэ – ынах диэн буоллаҕа, оччоҕо тумулга олохсуйан олорооччулар кинилэр буоллахтара диэн таайбыта. Кини олус сонурҕаан өссө сыныйан көрөөрү, ынахтарга сыыллан ыкса киирбитэ. Чугаһаан баран арааран көрбүтэ манна улахан ынахтар, кыракый оҕолоро да бииргэ сылдьаллара. Тэйиччи олус күүстээх көрүҥнээх кыыл күлтэйэн турара. Ол күтүр баһын ньолбоччу туттан баран иһин түгэҕиттэн мэҥийэн алардарга, мырааннарга ыраах дуораһыйан охсуллуор диэри айаатаан лаҥкынаппыта. Даҕанча соһуйан, икки кулгааҕын саба туттан, хараҕын быһа симэн сиргэ умса түспүтэ. Кэмниэ-кэнэҕэс хараҕын аспыта кыыла кини диэки, туох буола сылдьар киһиний диэбиттии, кынчарыйбыттыы көрөн баран тэйэ хаампыта. Даҕанча онтон уоскуйуох курдук буолан, бу дьикти кыыллары эмиэ көрө-истэ сыппыта. Даҕанча манна, дьэ, билбитэ били кини уйулҕатын көтүппүт хаһыы бу саха урааҥхайдар иитэр кыылларын хаһыыта буоларын.

Сонурҕаабыт уол ол курдук сыттаҕына, сип-синньигэс атахтардаах, чаҕылыччы көрбүт эп-эриэн ынах оҕото тиийэн кэлбитэ, кинини ыкса чугастан көрөөрү Даҕанча онно сыыллыбыта. Кини бары туттунуута барыта ынахтаах саха урааҥхайдар киэннэриттэн букатын атынын, сүөһүнү сиргэтиэхтээҕин хантан билээхтиэй? Ынах, киһи курдук хаампат, сиринэн сыыллар харамайы көрөөт, сиргэнэн өлөрүнэн орулаабыта уонна оҕотун быыһыы ыстаммыта. Ынах орулуурун кытта сүөһүлэр бары чөрбөс гына түспүттэрэ, ордук сэргэхтэрэ, сымсалара – борооскулар, тиҥэһэлэр саба сырсан кэлбиттэрэ, сиргэ хаптайан сытар Даҕанчаны төгүрүйбүттэрэ. Даҕанча ыксаабыта, кэннинэн сыылаҥхайдаабыта. Ол икки ардыгар ыарахан-ыараханнык сүүрэн, ынахтар ыадалыһан кэлбиттэрэ, сиргэ сытар киһини муостарынан үөлээри дугдуҥнаспыттара. Били эйэ нэмнээх чуумпу кытылы эмискэ сүөһүлэр орулаһыылара, сиргэнэн сырсан тигинэһиилэрэ толорбута.

Уһуктаах төбөлөөх дьиэлэр диэкиттэн ыттар үрбүттэрэ, дьоннор саҥалара аймаласпыттара. Даҕанча айдааны тарпытын, алдьархай буолбутун билбитэ: ойон туран, дьоҥҥо көстүмээри, бөкчөйөн баран ынахтар быыстарынан тыаҕа түспүтэ. Кини кэнниттэн сүөһүлэр, үүрдүбүт, кыайдыбыт оҥостон, эккирэтэн тиҥинэспиттэрэ. Даҕанча кинилэртэн куотан талахтары-үөттэри ортотунан харса суох иннин диэки ыстаммыта. Сотору сүөһүлэр кэнники хаалбыттара, ол эрээри кинилэри аны ыттар солбуйбуттара. Ыттартан куотар уустугун Даҕанча сэрэйэрэ. Ол гынан баран кини быыһаммыта: чалыгыр уулаах таас үрэҕи кэһэн туораан, үөһэ тыаҕа тахсыбыта. Саҥаларыттан иһиттэххэ, ыттар, үрэххэ кэлээт, тохтоон хаалбыттара, дьон даҕаны хаһыытаспахтаан баран ах барбыттара. Кинилэр, бадаҕа, ханнык эрэ тыа кыыла сүөһүнү тарда киирэн баран куотта дии санаабыттара.

Даҕанча соһуччу түбэспит быһылааныттан быыһанан баран уоскуйан биэрбэтэҕэ, тыа үөһүгэр киирэн суон тиит төрдүгэр олорон, туохха сыыспытын аттара санаабыта: биллибэт-көстүбэт барыта атын киһиэхэ куруутун кутталлаах буоларын, соһуччу алдьархайы аҕаларын кини аан маҥнай билбитэ, эһэтин сүбэтин өйдөөбүтэ.

Түүн үөһэ ааспытын, ыттар үрэллэрэ тохтоон, тула барыта чуумпурбутун кэннэ, Даҕанча, саспыт ойууруттан аргыый аҕай тахсан, сыгынаҕар тиийбитэ, ууга анньан киллэрбитэ уонна үөскэ, түргэн сүүрүккэ салайбыта. Өрүс сүүрүгэ сыгынаҕы уҥуоргу кытыыга охсубута, уол хаҥас кытыл хара сыырын хараҥа дьураатынан күлүктэнэн иһэн арбаҕын быыһыттан уоран көрдөҕүнэ, халаан уута ылбат үрдүк тоҕойго уһуктаах төбөлөөх холомолор тастарыгар хойуу буруо буруолуура, сииктээх салгыҥҥа үөһэ тахсыбакка, хонууну үллүйэ тарҕанара. Буруолар тастарыгар ынахтара лөһүгүрэһэн сыталлара.

Даҕанча сэрэҕэ өссө күүһүрбүтэ, булчут дьирикинэйдэртэн утумнаабыт сытыы хараҕа кинини үгүстүк быыһаабыта. Хаста да тыылаах балыксыттары эрдэ көрөн саһан абыраммыта. Түҥкэтэх өрүс орто сүүрүгүнэн баар үүнүүлээх хочолорго сахалар хойуутук олохсуйбут быһыылаахтара: бэрт ыраахтан кинилэр атыыр оҕустарын айаатааһына, ынахтарын маҥырааһына, ыттарын үрүүлэрэ киэһээҥҥи, сарсыардааҥҥы чуумпуга ууга ой дуораана буолан дуораһыйан ааһыталыыра. Ол да буоллар айаннаан иһэр уол кинилэр харахтарыгар көстүбэккэ ити сирдэри ааһыталаабыта. Түҥкэтэх өрүс аллараа өттүгэр, эһэтэ ыйбытын курдук, икки өттүнэн үрдүк мырааннар ыган кэлэннэр, улам хонууга, өрүһэ кыараҕастыйан сүүрүгэ түргэтээбитэ, киһи кута-сүрэ тохтообот сирэ буолбута. Дьон манна олохсуйбатах этэ.

Даҕанча онтон, дьэ, холкутук өрө тыыммыта – куруутун саһары, кистэнэри кини эдэр дохсун быһыыта тулуйбата, сөбүлээбэтэ. Ууттан быган күүстээх сүүрүккэ оҕустаран илигириир тииттэр төбөлөрүгэр кэтиллимээри, уол болҕомтотун наар онно уурбута. Ол да гыннар иккитэ хаста маска тартаран, сыгынаҕа түөрэ эргийэн, тымныы ууга чомполонон ньылбы сытыйан тахсыталаабыта, кытыыга кутаа оттон куурдуммута. Ол курдук буолуохтааҕын эрдэ таайан, Даҕанча сүгэһэрин сигэнэн сыгынаҕар кытаанахтык баайан уонна бэйэтэ сыгынаҕар хатаастан улаханнык эмсэҕэлээбэтэҕэ.

Күүтүүлээх туох барыта эмискэ, соһуччу кэлээччи. Арай биирдэ киэһэлик Даҕанча букатын да күүппэккэ истэҕинэ, биир тоҕойу эргийэ түһэрин кытта, иннигэр өрүс кэтит иэнэ арыллан нэлэс гыммыта – ыраах, уҥуоргу кытыы тииттэрэ кырылаһан көстүбүттэрэ. Уол Түҥкэтэх өрүс улахан өрүскэ түһэр сиригэр тиийэн кэлбитин тута билбитэ. Кини иннигэр Киэҥ Кэллээмэ нэлэһийэ сытара. Даҕанча кумах кытылга сыгынаҕын астарбыта уонна кытыыга ойон тахсыбыта.