Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 15

Куотарга саамай тоҕоостоох кэм кэлбитин Ньырбачаан этинэн-хаанынан билбитэ. Кини тыаһа-ууһа суох, аргыый аҕай сууллубут тордох ураатын быыһынан, сытар умуһаҕыттан сыыллан тахсыбыта уонна тумулга мустубут өстөөхтөргө көстүбэт гына, тордох нөҥүө өттүн диэки сыылбыта. Тордоҕун күлүгэр киирээт, туматтар көстүбэт буолбуттарыгар кини арыый эрдийбитэ. Баҕар, ким эмэ тахсан кэлээрэй диэбиттии Ойуу Нэлэкэ тордоҕун аанын көрөн ылбыта. Сууллан баран эндэрдии түспүт тайах тириитэ тордох аана, иччилэрин мэлдьэспиттии, кураанаҕынан мэндээриччи көрөн турара. Ньырбачаан, киһи орпотоҕун билэн, тордохтор урааларынан күлүктэнэн аргыый томтор нөҥүө өттүн диэки сыыллан испитэ. Кини томтор хааһыгар түһэн, сиэн диэки барыахтааҕа. Доҕотторунаан кини үгүстүк төттөрү-таары сырсыакаласпыт кырдалларын оллурун-боллурун, хас ыырын-ыллыгын биэс тарбах курдук билэрэ. Ньырбачаан, улахан булду – тайаҕы, эһэни бултаатахтарына астыыр кэтит мас дэпсини эргийэ көтөөт, амырыын көстүүгэ ыы муннунан анньылла түспүтэ. Кини иннигэр икки илиитин быластаан, саннын байаатыгар тиийэ түспүт ыас хара баттаҕа бураллан, баһын хантаччы быраҕан, убайа Өрөгөчөй хоһуун сытара. Бэрбээкэйигэр тиийэр уһун тайах тириитэ соно хаан билик буолбут этэ. Ньырбачаан, туох баар кутталын умнан, сарылаабытынан убайын үрдүгэр саба түспүтэ. Ол курдук убайын муус тымныы буолбут сирэйин сылаас хараҕын уутунан илитэ, ытыы-соҥуу сыппыта. Ньырбачаан сэниэтэ эстиэр диэри бэрт уһуннук ытаахтаабыта. Куруутун уйаҕас, кини хараастар кэмигэр таба харахтарын курдук көрсүө, сэмэй харахтарынан имэрийэрдии көрөр үтүө санаалаах убайа, балта айманыытыгар аны кыһаммакка, бороҥуйбут халлаан диэки чыпчылыйбакка көрөн, сыппытын курдук, хамсаабакка сыппыта. Ол икки ардыгар улам тула хараҥаран барбыта. Өрүс үрдүнээҕи томторго өстөөхтөр өрөгөйдөрө өссө күүһүрбүтэ. Ньырбачаан субу сытан убайа туох диэбитин өйдүү биэрбитэ. Кини убайа ыһыллыбыт баттаҕын хомуйа туппута, сирэйин-хараҕын илиитинэн соппута уонна нэлэкэйдэнэ быраҕыллыбыт тайах тириитэ сонун эҥээринэн, тоҥуо диэбиттии, саба тарпыта. Кыыс кыракый илиитэ убайын куругар иилинэ сылдьар быһаҕын тымныы удьурҕай угун харбаабыта. Кини ол тирии кыыннаах саха ууһа охсубут кэтит, улахан быһаҕын убайын куруттан сүөрэн ылбыта. Тоҥ биистэр үгэстэринэн, куруутун араарбакка илдьэ сылдьар кыалыктаах хататын хоонньуттан хостоон ылан, моонньугар кэтэн кэбиспитэ. Ол кэнниттэн убайын киэҥ-куоҥ сонунан кичэйэн бүрүннэри суулаабыта. Уонна өөр да өр, хаһан да умнубаттык убайын одуулаабыта. Арай эмискэ кини хараҕар убайа бэйэтиттэн араарбакка сылдьан күн аайы дьонтон кистээн чочуйан, тупсаран оҥорор муос кыысчаана көстө түспүтэ. Кини, быһыыта, убайын сиэбиттэн түспүт этэ. Кыысчаан туох да буолбатаҕыныы, уруккутунан, үҥкүүлээн өрө тэбэ сылдьара. Ньырбачаан ыстанан тиийээт, кыысчааны харбаабыта уонна олус синньигэс, оҕолор эрэ билэр уонна батан барар куолларааннарынан сиэн диэки сүүрэн баттаҕа сахсараҥныы турбута.

Аара Үҥкээн тордоҕо баара. Кини бүтүн этэ, ол эрээри аана аһаҕас турара. Ньырбачаан үөмэн кэлэн өҥөйөн көрбүтэ уонна аргыый доҕорун ыҥырбыта:

– Ничча, Ничча! Бу мин, Ньырбачааммын. Бааргын дуо?

Ким да киниэхэ хардарбатаҕа. Кыысчаан ону-маны өҥөҥнөөбүтэ: тордох иһигэр тугу да ордорбокко, өстөөхтөр барытын хомуйан илдьэ барбыттар этэ. Тордох ойоҕоһун буоллаҕына биилээҕинэн хайыта сыспыттар. Ньырбачаан доҕорун Ниччаны эмиэ хаан билик буолан кэбилэнэ сытарын көрүөм диэн ытырыктата санаабыта, хата дьолго, суоҕа.

Ньырбачаан, күлүк курдук, тыаһа суох талахтар быыстарынан элэс гыммыта, сиэҥҥэ түһэн, сиэни кыһалыы үүммүт талахтар быыстарынан улахан дьон суолун тумнан, оҕолор бэйэлэрэ сылдьар ыллыктарынан, сэрэнэн, тула өттүн чуордук кэтэнэ-кэтэнэ, аллараа өрүскэ киирэн испитэ. Кини бу ыллыгынан доҕотторун кытта туох да кыһалҕата суох үөрэ-көтө төһөлөөхтүк сылдьыбыта буолуой?! Оттон билигин кини хас хаамыытын ахсын бары тыастан куттана, дьигиҥнии иһэрэ. Талах иһигэр утуйбут чыычаахтар киниттэн соһуйан тирк гына көттөхтөрүнэ куйахата дыр гынаат, тохтуу түһэрэ, сэбирдэх быыһынан кутуйахтар сырсан тытыгырастахтарына куттанан иэнэ кэдэҥниирэ. Сиэн иһигэр талах быыһыгар тымныы, сииктээх, лаппа хараҥа этэ. Ол да гыннар Ньырбачаан күҥҥэ сүүстэ сылдьыбыт ыллыгынан биирдэ да халтымүччү тэбиммэккэ, биир да хаппыт лабааны тосту үктээбэккэ, түүҥҥү мэкчиргэтээҕэр тыаһа суох баран испитэ. Ол иһэн кини эмискэ тохтуу түспүтэ, сүрэҕэ айаҕар тахсыбыта: кулгааҕар дьон саҥата, атах тыаһа иһиллэргэ дылы гыммыта. Кыыс суон үөт төрдүгэр сыста түспүтэ уонна уһуннуук-уһуннук иһиллээбитэ. Бу сырыыга, туох да киһи дьиксиниэх тыаһа иһиллибэтэҕэ. Арай сиэн уута, тугу эрэ тулаайах кыыска сибигинэйэрдии, быыкаатык сүүрдэн кулдьугуруура. Талахтар быыстарынан түүҥҥү өрүс котокоон биитинии тымныытык килбэҥниирэ.

Кини убайа туос тыытын ханнык аппаҕа кистээн турарын үчүгэйдик билэрэ, чуо онно тиийбитэ. Дьолго, тыыны өстөөхтөр көрбөтөхтөр этэ. Көрбүттэрэ буоллар, ол туос тыы сыысчаанын тоҕута үктүүр туох дуоннаах буолуой?! Туматтар бөҕө, бытаан, нэс тыылара кыыл тириитэ буолара, түргэн сырыылаах түөрэккэй туос тыыны абааһы көрөллөрө. Ньырбачаан тыыга тиийэн баран, сэрэммиттии, ол-бу диэки көрбөхтөөбүтэ – чугаһынан туох да куттаныахха айылаах биллибэт этэ. Өрүс уутугар – аһаҕас сиргэ киириэн дьулайан, кини өссө хараҥа буоларын күүтэн, тыытын таһыгар чохчойон олорбохтуу түспүтэ.

Кыыс бу алдьархай ааҥнаабыт, сор суолламмыт дьулааннаах сириттэн куота охсуон баҕата олус этэ. Ол эрээри кини эһэлэригэр-эбэлэригэр, аҕаларыгар-ийэлэригэр бэрт үгүс сылларга тыыннаах буолар иһин охсуһуу иҥэрбит үөрэҕэ – сэрэхтээх буолуу Ньырбачаан этигэр-хааныгар эмиэ уһуктубута уонна уолҕамчы быһыыттан тохтоппута. Арай хараҥаран, чугастааҕы үөттэр биир кэлимсэ хара барыар буолбуттарын эрэ кэннэ, Ньырбачаан тыытын соһон уу кытыытыгар киллэрбитэ. Ол эрээри тыытыгар киирэн олорон баран өйдөммүтэ, эрдиитэ суоҕа. Кыыс эрдиитэ суох хайдах да өрүскэ устуллубатын билэрэ: көрбүт өстөөх кинини тутан ылыахтааҕа, бастакы харгы тыыны түҥнэри охсуохтааҕа. Эрдиини көрдүүргэ тиийиллибитэ да, бачча хараҥаҕа хантан булар. Ньырбачаан түөрт атах буолан үөттэр төрдүлэрин тахсан харбыалаабыта. Хараҥарарын күүтэн син балачча олорбута ээ, ол онно эрдиитин булунан кэбиспэтэҕин! Бачча тыылаах буолан баран өстөөхтөртөн кыайан куотар кыаҕа суоҕуттан кыһыйан кыыс ытымньыйан ылбыта. Бэйи, аны итинник кыра суоллартан иҥнибэт гына эрдэттэн толкуйдуур буолуо. «Чэ, кэбис, эрдиини буларбыттан аастаҕым, саатар мутугунан эрдинэн баран көрүөм», – дии санаан кыыс, синньигэс үөт лабаатын булаары, үөһэ харбыаласпыта. Үөттэр лабаалара, кыһайбыт курдук, бары суон, модьу, эрдии гыныахха сөбө суох буолан испиттэрэ. Онтон, дьэ, биир сөптөөх лабааны харбаабыта. Арай быһаҕын ылан быһыах буолбута, лабаата босхо тиийэн кэлбитэ. Көрбүтэ – эрдии буолан биэрбитэ. Убайа эрдиитин үөттэр лабааларын быыһыгар кистии уурбутун булан ылбыт этэ! Ньырбачаан тыытыгар сүүрбүтэ.

Ньырбачаан, тыытыгар олороот, тиэтэлинэн кытыыттан анньыммыта. Туос тыы халбархай, ол эрээри чэпчэки, киһи салайарын олус истимтиэ этэ. Кини, убайынаан үгүстүк олорсо сылдьыбыт буолан, хайдах эрдэри син удумаҕалыыра. Ол иһин тыытын харса суох өрүс ортотун диэки салайбыта.

Аҕыйахтык үөс диэки эрдинэрин кытары, өрүһү өҥөйөн турар тумулу мэһэйдээбит үөттэр арылла биэрбиттэрэ – Ньырбачаан өстөөхтөрүн эмиэ көрбүтэ. Тумулга баар үс тиит таһыгар оттуллубут кутаалар халлааҥҥа харбыаласпыттар этэ. Ол онно өстөөхтөр, үҥүүлэрин өрүтэ анньыалыы-анньыалыы, өрөгөйдөөх үҥкүүнү өссө сэтэрэн туран үҥкүүлүү сылдьаллара. Кутаалар сырдыктарыгар кыһайан көрдөххө, үс чаллах тиит төргүү мутуктарын аайы кыһыл таҥастаах эр бэртэрэ тахсан олорон, суордуу кыланар хаһыылара Ньырбачааны батыһа өрүс үрдүнэн дуораһыйара:

– Алакыы! Алакыы! Алакыы!