Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 5

Бакамда аҕата, бэйэтэ даҕаны, кини уола даҕаны Үс Бэлиэлээх хоһуун аатын ылыахтарыгар диэри сир-сири кэрийбэхтээбиттэрэ ахан, өлө-өлө тиллибиттэрэ, тимирэтимирэ күөрэйбиттэрэ. Билигин ханна бааргытый эһиги, ол былдьаһыктаах быдан дьыллар аргыстара, дьолуолаах сааһын доҕотторо, тапталлаах оҕолоро, кэргэнэ? Ханнаҕытый эһиги, кини бар дьоно? Суоххут дии эһиги билигин кини аттыгар. Ыраах-ыраах баар өбүгэлэр дойдуларыгар күөх буруо буолан көппүккүт. Барбыккыт онно кэм-кэрдии кэлиэн иннинэ. Умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүөхтээх, тиэрэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн тирээбиллиэхтээх уола Үрэн хоһуун тоҥ биистэртэн умсубута. Кини бастыҥ доҕоро ааттаах быһый Чэмпэрэ хоһуун дьирикинэйдэртэн сор суолламмыта. Кини айбыт аҕата, тапталлаах кэргэнэ бииргэ чаабыгырдартан быстах оҥорууламмыттара ыраах Күөл Сүүрүндэ тыатыгар…

Үүт оргуйарын курдук үллэр өһөхтөөх, көмүөл устарын курдук күүстээх-уохтаах, күдэн туман көтөрүн курдук күргүөм үгүс тумат омуктар, билигин эһиги ханна бааргытый? Кыргыһыы-охсуһуу кыайбат кылаан өргөс санаалаах, хааннаах өс чаҕыппат хатан бии хааннаах тумат омуктар, тоҕо эһиги уот курааҥҥа уу уоларыныы уолан-уостан баранаҕыт, иҥэн-сүтэн иһэҕит?! Тоҕо? Ким этиэй ону киниэхэ? Аастыйбыт төбөтүн төҥкөтөн, араанын аал уотун иннигэр олорон Бакамда оҕонньор ону-маны эргитэ саныыра.

Наҥнаһынынан сабыта уурталаан оҥоһуллубут кыракый буор холом иһигэр-таһыгар кини кэннэ ким да суоҕа, чуугунуур чуумпу сатыылаабыт этэ.

Бакамда кырыйда, хас маннык сааһы көрсүбүтүн бэйэтэ да умунна. Арай соҕотох уолун кэлэн умса ууран барыахтарыттан ыла кини кэтит санныгар уон алта төгүл кырыа хаар түһэн ууллубутун, уон алта сыл ааспытын бэрт үчүгэйдик билэр. Ол тухары кинилэр саһан олорбут тыымпыларыгар икки атахтаах үктэммэтэ, кинини иннинэн сирэйдээх таба хаампата. Ити сыллар, тирии мэрэкэ долгуҥҥа уйдаран өрүс сүүрүгүн хоту дэллэйэ устарыныы, олох күннээҕи кыһамыттан тахсыбакка нус барааннык, уу чуумпутук устан аастылар. Күөх Далайга киирдэххэ көмүс хатырыктаах арааһа, Эргэнэ Хара тыаҕа таҕыстахха булт бастыҥа дэлэй буолан, оҕонньор сиэнинээн айахтарыгар аһыыр астарынан ааспакка, санныларыгар таҥнар таҥастарынан татыарыйбакка олорон кэллилэр.

Уолун кэргэнэ Майынчы тоҥ биистэр кэлэн барбыттарын кэнниттэн өрүттүбэтэҕэ, сотору өлбүтэ. Кини уҥуоҕун Бакамда туппута: уолун харайбыт сиригэр араҥас оҥорон, туох баар мааны таҥаһын таҥыннаран баран, онно уурбута уонна анныгар куруҥах мас чохчолоон уматан кэбиспитэ. Уҥуох-тирии буолбут өлүгү уот өр гымматаҕа: тугун да ордорбокко сиэн күдэҥҥэ көтүппүтэ. Дьирикинэйдэр кыыстарыгар, бука, оннук уҥуох тутуохтара суоҕа эбитэ буолуо. Кинилэр үгэстэринэн кыыстарыгар мааны таҥаһын таҥыннаран, киэргэллээх, оһуордаах-мандардаах сыарҕаҕа олордон, икки атахтаах тиийбэт, сылдьыбат ыраах сиригэр, Улуу Маҥан Дуол үөһүгэр, киллэрэн табаларын сүнньүгэ анньан өлөрөн, ол курдук сыарҕалары хаалларан кэлиэ этилэр. Бакамда ону да билэрэ буолан баран, кини уолун дьахтарын туматтар үгэстэринэн уҥуох тутан ыраах-ыраах өбүгэлэрин сиригэр күдэн буолан көппүт уолугар ыыппыта.

Майынчы кэргэн буолуоҕуттан ыалдьара. Баҕар, онно кини дьонун кыайан-хотон, өлөрөн-өһөрөн, кинини күүстэринэн ойох гыммыттара төрүөт буолбута эбитэ дуу: туматтарга дьахтар буолаат, туохтан барытыттан куттаммыттоллубут курдук, чаҕылыҥнас харахтаах кубаҕай кыысчаан ииммитинэн-хаппытынан барбыта. Үрэн хоһуун кинини тараҥнаппат этэ. Дьахтардаах эр киһи балачча уһуннук олорбуттарын эрэ кэннэ Даҕанча төрөөбүтэ.

Тоҥ биистэр саба түһэр ол амырыын сахтарыгар Майынчы өлөр охтуутун охто сытара. Таһыттан өлөрө-өһөрө киирбит Маҥан Мэкчэлээх ыалдьа сытар дьахтарга кыһамматахтара, Үрэн төрүөҕүн уол оҕону сураспыттара. Хата, ону эһэтэ Бакамда эрдэттэн сэрэйэн, сиэнин ийэтин хоонньуттан хостуу тардан ылан, даҥ умуһаҕар бырахпыта уонна үрдүнэн куобах нэҥин саба тардан кэбиспитэ. Инньэ гынан Даҕанча тыыннаах хаалбыта.

Туматтар эстибит-быстыбыт, уола өлбүт – дьоло дьалбарыйбыт сиргэ, Туманнаах Түбэҕэ, Бакамда тохтуур санаата суоҕа. Кини бу өс-саас анысханнаах аартыга аһыллыбыт сиригэр бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньор уу ньулдьаҕай оҕолуун кыайан олорботторун билэрэ. Ол иһин өрдөөҕүттэн бэлиэтии көрбүт сиригэр булчут булбатах, көс дьон көрбөтөх кыра, аата-суола суох үрэх төбөтүгэр баар бүтэй тыымпы күөлгэ тахсан буор холомо оҥостон, онтукатын хатырыгынан сабан, наҥнаһынынан үллүйэн, онно олохсуйбута.

Оҕонньор араан ойоҕоһугар турар улахан нэлэгэр туос иһиккэ ууга угуллан сытар силистэри биир-биир ылан удьурҕай уктаах, хара үөстээх улахан саха быһаҕынан саас-сааһынан тыырталаан барбыта. Кини олору туу өрөргө бэлэмниирэ.

Сотору хаар ууллуо, модун сүүрүктэр күөллэргэ, өрүстэргэ кутуллуохтара. Оччоҕо муус ырбыыланыа. Ол онно, саҥа, ыраас ууга балык тахсыаҕа. Сыл аайы Бакамда саас ырбыыга туулаан сыыс балыгы сөбүлүүрүнэн холоон ылар буолара. Ону баара быйыл күһүн муус тоҥор ыйыгар оҕонньор түөрт туулааҕыттан иккитин куула олгуй иччитэ хардаҥ эһэ уоран көрөн баран, сатаан тылбыытын укпакка, кыйаханан үлтү сынньан кэбистэҕэ үһү. Күүстээҕэ-уохтааҕа, эдэрэ эбитэ буоллар Бакамда итинник сирэйэ-хараҕа суох атаҕастабылы таах хаалларыа суоҕа, иэстэһиэ этэ. Туматтар сиэрдэрэ-майгылара оннугу эрэйэрэ.

Ууга угуллан сымнаабыт силистэр дэбигис тыырыллаллара. Оҕонньор үөрүйэх тарбахтарын быыһынан субуллар утахтар синньигэс уонна уһун этилэр. Оттон кини саныыр санаата оннооҕор уһуна, эмиэ ити уһун утахтардыы, аргыый быыстала суох сыыйыллара.

Мэлмэнэйдээх Илээҥки кубулҕаттара кинилэри туматтар сүрүн түөлбэлэриттэн араарыаҕыттан ыла туспа баран даҕаны түптээн-таптаан олох диэн олордулар дуо? Ол сыллар усталарын тухары наар тыыннарын мананан тахсыбыттара, ол эрээри син биир өрүһүммэтэхтэрэ: өлөн баран өйдөммүт диэбиккэ дылы, тоҥ биистэр кэлэн барбыттарын эрэ кэннэ Бакамда бу былдьаһыктаах кэмҥэ аҕыйах киһи чэчирээбитин өйдөөбүтэ.

Бакамда олорон аһарбыт олоҕун усталаах туоратыгар халыҥ тирии хайдарын, хара хаан тохторун көрбөхтөөтө. Бу быһылаан-өлүү үйэтигэр өргөстөөх үҥүүнү өрө туппут ол өрөгөйдүүр, кырыктаах батаһы кыбына сылдьыбыты ол кыайар диэн санааҕа кэлбитэ кини. Тиис-тиискэ, муос-муоска! Кимиэхэ да сытан биэримэ: өлүөххэр диэри өстөөхтөрдүүн өлөрсөн баран, өс кыайтарыаххар диэри кырыыстаахтаргын кытта кыдыйсан баран кырбастан!

Хааннаах өс! Бэйэтиттэн ситиспэтэххинэ бэдэриттэн ситис! Кинилэр умналларын саҕана, биһиги өйдүүрбүт саҕана буоллун!

Бакамда дьонуттан быстан туһунан олорбутун былаһын тухары биир эмэ сыл өлөр куттала суох олорбуттарын өйдөөбөт. Куруутун сэрэнии-кэтэнии, куруутун кыргыска бэлэмнэнии бары атын түбүгү барытын баһыйан, хааннаах көхсүнэн устар хонуктары бүөлээн олох үчүгэйин көрдөрбөтөҕө. Ол иһин Бакамда даҕаны, кини дьоно барылара даҕаны хааннаах өһө суох олох баар буолуо диэн санаан да көрбөттөрө. Ол иһин Бакамда Майынчы санаатын, баҕатын кыайан өйдөөбөтөҕө.

Ийэтэ Майынчы өлөөрү сытан уолун Даҕанчаны сыллаан-уураан ылан баран, бэйэтин тылынан тугу эрэ алҕаабыта. Ону кини өйдөөбөтөҕө. Майынчы охсуһуунукыргыһыыны букатын сөбүлээбэт буолара, бука, оҕом этэҥҥэ сырыт, охсуһууну-этиһиини тумун диэн кэриэһин эппит буолуохтаах. Бакамда дьирикинэйдэри, кинилэргэ кыайтарбыт атын биистэр тустарынан саныы үөрэммитинэн, кус сүрэх куттамсахтарынан ааҕара. Ол иһин кини сиэнин Даҕанча тымырдарынан туматтар туохха да бохсуллубатах модун, дохсун хааннара сүүрүгүрүөн баҕарара. Даҕанча аҕатын Үрэн хоһуун хаанын ситиһиэхтээҕин туһунан саарбаҕалыы да барбат этэ. Ол эрэ иһин кини бу хаалбыт олоҕун олорон кэллэҕэ. Ол эрэ иһин бу сиэнин ох курдук оҥордоҕо, кустук курдук куоһаатаҕа. Барыта ол эрэ иһин. Ол өһөгөйдөөх өс, улуу мөккүөр туһугар кини баччааҥҥа диэри тыыннаах олордоҕо.

Бакамда маҥхайа сатаан баран саһарбыт баттахтаах төбөтүгэр өйүн ханнык эрэ муннугар былыргы өбүгэлэр мөлтөх, иринньэх, куһаҕан оҕо төрөөтөҕүнэ хайаҕа, тыаҕа таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ үһү диэн өйдөбүл иҥэн сылдьара. Оннук буолумуна даҕаны, сиртэн сиргэ үүрүллэн-үтүрүйүллэн, сыҕарыйан-куотан биэрэр дьоҥҥо, бэйэлэрин туруулаһан көмүскэнэр эрэ дьоннор туһалаахтара, иринньэх айах адаҕалара боҕуу эрэ буолаллара. Кини билгэлээн, чинчийэн көрдөҕүнэ, бадаҕа, кини сиэниттэн Даҕанчаттан киһи куһаҕана, киһи мөлтөҕө тахсыа суох. Баҕар, өлүүттэн өрүһүйэр, былаҕайга былдьаппат тумат омуктар охсор илиилэрэ, тэбэр туйахтара буолар, биис ууһун көмүскүүр хоһуун бэрдэ тахсыа. Аҕатын Үрэн, эһэтин Бакамда туйахтарын хатарыа – Үс Бэлиэлээх хоһуун буолуо. Ол да иһин Бакамда кинини үөрэтэ-уһуйа сатаата.

Эһэтэ сылтан сыл аайы мөлтүүр-ахсыыр этэ, оттон сиэнэ уол түргэнник улаатара, күүһүрэн-уоҕуран испитэ. Даҕанча улам ситэн, улахан дьонтон итэҕэһэ суох үрдүк уҥуохтаммыта, хонук хоннох, күн өрөөтөх аайы улам дараҕар сарыннанан, бүтэй бүлгүннэнэн испитэ. Кини сайынын-кыһынын тыаттан киирбэтэ: күн аайы Эргэнэ Хара тыатыгар тахса турара. Эһэтэ аны чугастааҕы туһаҕар, сохсотугар эрэ сылдьар буолбута. Кини үксүгэр сиэнэ бултаан киллэрбит булдун астыыра-таҥастыыра.

Даҕанча улаатан истэҕин аайы ыраатан, хардыыта кэҥээн испитэ, бэрт үгүс сирдэри тилийэ хаампыта. Кини булду сонордоон, сайынын эһэтэ улларбыт сымнаҕас түү уллуҥнаах чэпчэки түнэ этэрбэс кэтэн сатыы, кыһынын эмиэ эһэтэ оҥорбут таба тыһа бүрүөлээх тоҥ биистэр туут хайыһардарынан тулатынааҕы силээннэри, түбэлэри, тээннэри, дьопколору, ээйэлэри, буҕардары кэрийэн тахсара. Эдэр булчут чубуку диэн сытыы туйахтаах, турууктартан иҥнибэт кытыгырас кыыллары сойуолаһа халлааҥҥа диэри харбыаласпыт Чачыгыр Таас Дьааҥыларга тиийтэлиир буолбута, хотуттан, Муус Кудулу Далай арыыларыттан тахсар, сир титириир үгүс үөрдээх мэйиилэни бултаары Улуу Маҥан Дуолу уһаты-туора сыыйара, бардар бараммат Баай Хара тыаҕа тахсан түргэн сырыылаах элик кыылы эккирэтиһэрэ. Саҥа ситэн этэ-хаана бугуһуйан эрэр эдэр уолга сүһүөҕүн тэнитиэххэ, хаанын оонньотуохха айылаах булт кэмнээх буолуо дуо бу Орто Аан Ийэ дойдуга?! Сырыыны сырыттаҕын, булду бултаатаҕын аайы уу ньулдьаҕай бэйэтэ эрдийэн, эриллэн-буруллан, буһан-хатан аллаах атахтанан, хоннохтоох холлонон, илбистээх илиилэнэн испитэ Бакамда сиэнэ Даҕанча.