Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 18

Улуу Туймаадаҕа, Киэҥ Эҥсиэли, Эркээни эбэ хотуттарга уутуйан, ууһаан-тэнийэн олорор саһыл курдук ньуолбар, саталлаах саха урааҥхайдар улуу уустарыгар кинилэр үс үөстээх Өлүөнэ өрүстэрин хаҥас салаата Бүтэй Бүлүүгэ тыалыы тахсыбыт саха булчуттара санаалара астынан, харахтара туолан киирэллэрэ, таба-тайах, эһэ-бөрө, күндү түүлээх бултарын үрдүнэн киһи кэрэхсиир сөҕүмэр бултаах-астаах дойду диэн кэпсээн-ипсээн кэлэллэрэ.

«Бүтэй Бүлүүгэ бултуу тахса сылдьан Үс Көлүйэ диэн үтүө сиргэ хоно сыппыттааҕым. Булт эккирэтиһиитигэр ыкса түүҥҥэ диэри сылдьан хабыс-хараҥаҕа кэлэн икки адаар сыгынах хоонньугар уот оттон утуйбутум. Сарсыарда сырдаабытын кэннэ туран онтукаларбын көрбүтүм, икки аарыма буур тайахтар буолан хаалбыттара – харсыһан баран муос-муостарыттан хатыйсан, өлө сыталлар эбит этэ».

Эбэтэр: «Бүлүү эбэ хотуҥҥа тыалыы сылдьан биир синньигэс үрэх кэлбитигэр, этэрбэспин устуохпун сүрэҕэлдьээн, быһа кэһэн тахсыбытым, этэрбэһим айаҕар биир күөс холобурдаах күөнэх баһыллан тахсыбыта».

Биитэр: «Ыкса киэһэ, хараҥаҕа, кэлэн аппын титирик диэн өттөөбүтүм, арай, сарсыарда туран көрбүтүм, атым биир бэртээхэй диэн баҕайы туруйаны соһо сылдьара – куолахтаан олорор туруйа моонньугар, билбэккэ, титирик буоллаҕа диэн, баайбыппын».

Үскэм бултаах-астаах үтүө дойду баар Бүтэй Бүлүү, Сыа Бүлүү диэн бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэ-истиһэ, онно тиийэн дойдуланаары, олохсуйан көҥүл байаары-тайаары дьон мондоҕойдоохторо, түөрт кырыылаахтара, үс уһуктаахтара, дьулаакыр сулумах даҕаны, үгүс да буолан көһүтэлииллэр этэ. Халыҥ хаардар, уу суттар, уот курааннар буоллахтарына, саҥа сиргэ талаһааччы ахсаана ордук хойдоро. Көһөн кэлээччилэр бастаан күөллэр, маардар, үрэхтэр, бэстэр кытыыларынан хатырык, буор балаҕаннары туттан олохсуйан испиттэрэ. Сүдү күөллэр кытылларын ходуйан сүөһүлэригэр от оттууллара, бэйэлэрэ балыктаан, бултаан аһыыллара. Бүлүү төрүт олохтоохторо, атын сиртэн кэлбит дьону сөбүлээбэккэ, утарсаллара. Ити кыргыс, быһылаан кэмэ этэ.

Ити ойдуо кэмэ этэ. Бастаан сири булбут, ханнык эмэ сиргэ кэлбит киһи ойдуолуохтаах: үрдүк тумулга, эбэтэр тииккэ тахсан туран, кэлбитин биллэрэн хаһыытыахтаах этэ. Оччотооҕу киһи үөгүүтэ чуумпуга, киэһээҥҥи-сарсыардааҥҥы дьыбардарга тула үс көскө диэри иһиллэрэ. Кини иннинэ кэлбит киһи баар буоллаҕына, бэйэтин хайаатар да биллэриэхтээҕэ. Оттон ким да суох буоллаҕына, ойдуолаабыт киһи ол сиргэ тиити суоран бэлиэ – хойгуо туруоран олохсуйара. Кини кэнниттэн хойутаан кэлбит дьон оннук хойгуону көрдөхтөрүнэ, тохтообокко атын, ким да ылбатах иллэҥ сири көрдүү ааһа бараллара.

Тоҥ биистэр ыйан биэрбит сирдэригэр Туоҕа Баатырдаах икки хонон үһүс хонуктарыгар тиийбиттэрэ. Тыа саҕатын бүөлүү саба үүммүт хойуу талахтары силэйэн, эмискэ киэҥ алааска көтөн түспүттэрэ.

Күүкэй тоҥ биис сымыйалаабатах этэ: айанньыттар иннилэригэр кинилэр күүппүт, санааларын ырата гыммыт кэрэ көстүүлэрэ арыллан нэлэс гыммыта. Кип-киэҥ алаас ортотугар төп-төгүрүк бүлтэйбит олус улахан күөл киирэн эрэр күн уотуттан күлүмүрдүү сытара, күөл тула ыга үүммүт оттоох хонуу долгулдьуйа хамсыыра. Алаас тула араас мас, талах олус өлгөмнүк үмүрүччү үүнэн турара. Арҕаа диэки алааска киирэр үрэх тамаҕа эҥэлдьийэрэ. Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх дьиэ-уот туттан олохсуйбут быһыыта биллибэт этэ.

Бастаан суол тэлэйэн иһэр Туоҕа Баатырдаах тыа саҕатыгар, халдьаайы үрдүгэр аттарын тохтоппуттара уонна түспэккэ, кэлбит сирдэрин чинчийэн көрбүттэрэ.

– Үтүө сир буолла, – диэбитэ Лүксүрээни ойуун, чарапчыланан тула өттүн көрөн баран, бэркэ астыммыттыы. – Манна тохтуохха, манан бэт бүтэй төбөлөөх мастаах-оттоох, киһи кута-сүрэ тохтуур.

Миикээн ойуун салгыны тыастаахтык сытырҕалаан ылбыта, кыыраары гыммыттыы, сыҥааҕырдаан аппаҥнаабыта:

– Аам-аам! Хаан, хаан сыта кэлэр! Арах, арах да! – диэтэлээбитэ.

Туоҕа Баатыр Миикээн ойуун тылын букатын сөбүлээбэтэҕэ, кынчарыйан баран киэр хайыспыта.

– Мин да көрдөхпүнэ, үтүө сир, – кини тэмтэрийэ сыспыт атыттан сиргэ ыстанан түспүтэ. – Чэ, түһүҥ, манна тохтуубут. Бөтөстөр, сылгылары, ынахтары үрүйэҕэ үүрэн илдьэн аһатыҥ, алааска киллэримэҥ. Оту тэбистэримэҥ. Сотору киирэн оттообутунан барыахпыт, – ситэн кэлэн тула үмүөрүспүт дьонугар дьаһайбыта.

– Үрүйэҕэ барымньы күрүө тутуохпут, ону баҕас тулуппат дьоммут, – Тымпыалыкы Сүүрүк, уһун, сылаалаах айан бүтэрэ, дьэ, кэлэн, үөрбүт куолаһынан хардарбыта. – Чэйиҥ, бөтөстөр, барыаҕыҥ.

Сындалҕаннаах ыарахан айан түмүктэнэн, саҥа сиргэ кэлбит дьон быһыытынан, бары да өрө көтөҕүллэн күөдьаа буолбуттара. Оҕо-дьахтар саҥата-иҥэтэ, күлсүүтэүөрүүтэ, оҕус айаатааһына, ынах маҥырааһына – саҥа көс дьон айдаана толоон иһин толорбута.

– Эһиги баран чугастааҕы сирдэри көрүтэлээҥ уонна ойдуолааҥ, көҥдөй аҥылыны охсуҥ! – Туоҕа Баатыр Дагдаҕарга уонна Чогдоон Бөҕөҕө соруйбута. – Дьон баар сибикитин биллэргит эрэ кэлэн биллэрэ охсооруҥ. Биһиги сыһыыга киирэн сир көрөн тахсыахпыт. Оттон атын уолаттар-кыргыттар маста мастааҥ, уотта оттуҥ, отуута тутуҥ.

Ити курдук дьаһайан баран Туоҕа Баатыр, ойууннарын илдьэ, сыһыыга киирбитэ. Кинилэр алаас ортотугар баар күөл диэки барбыттара. Күөл кытыытыттан ыла дириҥ, өтөрүнэн уолар-быстар чинчитэ суох толору уулаах этэ, киниэхэ сүүрдэр үрэхтээх буолан суту-курааны уйуох быһыылааҕа. Киэһээҥҥи чуумпуга уу килбэйэн турар ньуурун быыстала суох балык сэмсиирэ – баайынан да баай бадахтааҕа. Күүкэй тоҥ биис эппитин курдук, түнэ этэрбэстэрэ, соннорун тэллэҕэ от уутуттан күп-күөх буолбутун бэркиһии да, үөрэ да көрбүттэрэ. Инньэ гынан, кинилэр олус сөбүлээн, астынан, манна олохсуйуохха үтүө сир эбит диэн быһаарынан, дьонноругар тахсыбыттара.

Ити кэмҥэ халдьаайы тыа диэкиттэн Дагдаҕар Баатырдаах, тыа баһа сатарыйыар диэри көҥдөй тиити охсон хобурҕата-хобурҕата, хаһыытыыр саҥалара иһиллибитэ:

– Ойдуо! Ойдуо! Ойдуо!

Кинилэр харда күүтэн чочумча иһиллээн тохтуу түһэллэрэ, онтон эмиэ хаһыытаан, көҥдөй тиити кырбаан хобурҕатан бараллара.

– Ойдуо! Ойдуо! Биһиги кэллибит! Ким баарый! Хаһыытааҥ! Ойдуо! Ойдуо! Бу сири биһиги ыллыбыт! Ойдуо! Ойдуо! Дьон баар буоллаххытына хардарыҥ! Ким да суох буоллаҕына биһиги олохсуйабыт! Ойдуо! Ойдуо!