Читать книгу Тулаайах оҕо - - Страница 2

Аан ийэ дойду араҥаччыта буолбут аҕыс сардаҥалаах аламай маҥан күн алаарыйа тахсан кэлбитэ, аан бастаан чурбука төбөтүн уонна онно, чөҥөчөк курдук, хамсаабакка үҥүүтүгэр өйөнөн олорор тайах саҕынн…ахтаах хоһууну сырдаппыта. Бэрбээкэйигэр диэри охсуллар уһун саҕынньаҕын сөрөнө тардынан, өрүүлээх хара астаах сыгынньах төбөтүн көнөтүк туттан, кыараҕас сытыы харахтарынан хоһуун кый ырааҕы одуулуура. Улук ууга унаарыйа туймаарбыт айылҕа барахсан, күн күлүмүрдэс күүһүттэн күүһүрэн, тырымнас тыыныттан тыыннанан, улам уһуктан испитэ. Киҥкиниир киэҥ халлаан кэтит киэлитэ кэҥээбитэ, киэркэйбитэ, унаар-тунаар орто дойду уһуурга, тэнийэргэ дылы буолбута.

Очуос таас хайа аннынан таба сулуктатыныы араастаан эриллэн-буруллан ааһар Өксүөннээх Өлөөн өрүс, өлгөм хаары өрүтэ көтүппүттүү, билигин даҕаны үрүҥ туманынан үллүнэн сытара. Өрүс бу тоҕойо сайыҥҥы саамал ардахтарга, күһүҥҥү сиппэрэҥ кэмнэргэ куруутун халыҥ туманынан, куобах суорҕаныныы, бүрүллэн турарын иһин Туманнаах Түбэ диэн ааттаабыттара.

Киэҥ налыы сыһыылаах төгүрүк түбэни эргийэн турар үрдүк таас дьайыҥнар итии тыыннааҕы эрэйдиир иэдээннээх хотугу тымныы тыаллартан хаххалыыллара. Тыал түспэт сылаас уулаах чычаас, чуумпу дьара кытылга балык тахсара, көтөр-сүүрэр мустара. Ол да иһин буоллаҕа, икки атах манна эмиэ былыр-былыргыттан бэркэ саараан, тохтоон ааһара, сөбүлээн олохсуйара.

Оо, баттаатар маталдьыйбат, үктээтэр өҕүллүбэт Орто Аан Ийэ дойду барахсан киэҥ-куоҥ, кэтит-дэлэй да буоллаҕыҥ эбээт!

Туманнаах Түбэттэн хоту ирбэт чэҥ-хаар сиксиктээх Муус Кудулу Далайга диэри уйаара-кэйээрэ биллибэт, устата-туората кэмнэммэт Улуу Маҥан Дуол нэлэһийэн сытара. Улуу Маҥан Дуол сайын, күөх торҕону тэнитэ тарпыттыы, чээл күөҕүнэн тэлгэнэрэ, күөх халлаан күндэлэс ньуурун тардан ылан күлүмүрдүү оонньуур үгүс күөллэригэр аата-ахсаана биллибэт көтөр-сүүрэр мустара. Кыһынын, маҥан хаарынан сабыллан, Улуу Маҥан Дуол букатын иччитэхсийэрэ, кини кэтит-киэҥ иэнинэн арай силлиэ-тыал улуйауһуура уһаты-туора сүүрэрэ. Онно, Улуу Маҥан Дуолга, Өксүөннээх Өлөөн төрдүгэр маҥан таба түүтэ ахсааннаах майаат омуктар бааллара. Кинилэртэн арҕаа, Анысханнаах Анаабыр өрүскэ, Кыыдааннаах Кыатаа өрүскэ уонна Баай Түбэҕэ ыт сүөһүлээх саамай, дьураак, мандаадыр омуктар олороллоро.

Туманнаах Түбэттэн тус соҕуруу сайыҥҥы күн оройун сирэйдэнэн бардахха, бараммат-хороммот Баай Хара тыа Киэҥ Кэллээмэ эбэ хотуҥҥа диэри тэниччи тардыллан сытара. Онно хоролор, тоҥ биистэр, тигиилээх сирэйдээх дьирикинэй омуктар бааллара. Өксүөннээх Өлөөн уонна Кэллээмэ эбэ хотун бастарынан арҕаа түстэххэ, аатаахса биллибэт үгүс күөллээх Күөл Сүүрүндэҕэ олохтоох, таба көлөлөөх, сиртэн сиргэ көһө сылдьар күндээгир, чаабыгыр, ньуолдьаҕар, хампаагыр диэн омуктарга тиийиэххэ сөбө. Илин бардахха, үөһээ халлаан, аллараа халлаан буолан соҕурууттан хоту устан долгуйа сытар, сахалар улуу өрүстэригэр киирэллэрэ. Ону туораатахха, Чачыгыр Таас Дьааҥыларга олохтоох үрүҥэй омуктар бааллара. Оттон улуу өрүһү өксөйдөххө, сир киэнэ сиэдэрэйигэр, дойду киэнэ туйгунугар – Улуу Туймаадаҕа, Киэҥ Эҥсиэлигэ, Эркээни эбэҕэ ууһаан тэнийэн олорор, саталлаах саха урааҥхайдарга тиийиллэрэ. Аллараа, хоту түстэххэ, муос хотуурдаах, муос сүгэлээх куодумалар, түннүгэ-үөлэһэ суох балаҕан дьиэлээх сартыаллар олороллоро.

Туматтар бу дойдуга бэрт өрдөөҕүтэ олохсуйбуттара. Кинилэр манна олохтоох тигиилээх сирэйдээх дьирикинэй омуктары кыайбыттара: сирдэрин ылан сир, дьахталларын ылан ойох, табаларын ылан көлө гыммыттара. Туматтар былыргы төрүт-уус үөскээбит-төрөөбүт түөлбэлэриттэн арахсыбыттара быданнаабыт быһыылааҕа: кинилэртэн хайалара да кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билбэтэ. Охсуһуулаах үйэ миҥэтин дьалхааннаах арҕаһыгар олордон, кинилэри ханна илдьэн иһэрин саныыр, өйдүүр да кыаҕа суох, күннээҕи кыһалҕаҕа кыпчыйтаран күн-дьыл аастар ааһан иһэрэ.

Кыайтаран-хотторон үүрүллүбүт дьирикинэй омуктар Харбахта төрдүгэр Хараҥа Тэҥкэҕэ саспыттара, онно кинилэр ылы-чып ньим бааччы олорбуттара. Ол оннугар Туманнаах Түбэ олохтоохторугар атын куттал суоһаабыта – ол маҥан таба түүтэ ахсааннаах майаат омуктар этилэр.

Майааттар бастаан Улуу Маҥан Дуолунан арҕааттан, саамайдар диэкиттэн кэлэн Өксүөннээх Өлөөҥҥө тохтообуттара. Бу бэрт кылгас өйдөөх, бардам, дохсун майгылаах дьон буолан биэрбиттэрэ. Бүгүн аһыырдаах буоллахтарына сарсыҥҥыларыгар кыһамматтара, өйүүҥҥүлэрин өйдөөн да көрбөттөрө. Тайаҕы, табаны дуулалаан оҕунан бултаан бараабыттара, дойдуну сытыппыттара. Кыһынын тоҥуулаан ол дойду кэмчи маһын бараабыттара. Хоргуйан өлүү суоһаабыта. Ол иһин туматтар диэки соҕуруу сыҕарыйар санааламмыттара.

Тайах саҕынньахтаах хоһуун төрөөбүт-үөскээбит уйатыгар – Туманнаах Түбэтигэр – туман быыһыттан уһуктаах төбөлөрө саҥа быган чочоруһан эрэр отут тордох кини дьонугар, туматтарга, чугаһынан туох да куттал суоһаабатын билэн, өрүс уҥуор ырыых-ыраах аччаан-кыччаан көстөр тииттэр төбөлөрүттэн өрө ойбут күн көхсүн сылытыыта, сөрөнөн олорор саҕынньаҕын эҥээрин арыый ыһыктан, төбөтүн хоҥкутан, сыыйа нуктаан барбыта, илиитигэр тутан олорор кылгас уктаах муос үҥүүтүн улам санньыттар-санньытан испитэ.

Таас чомчоҕой хоһуун көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа этэ. Маннык үрдүк таас чурбука түөһүттэн туох барыта бэрт ыраахха диэри ытыска уурбуттуу ырылыччы көстөрө, өстөөх санаалаах хара саҥнаахтар хантан да кэлэр күннээх буоллахтарына, кини маҥнай билэн дьонун сэрэтиэхтээҕэ.

Күн лаппа уоттаныыта хоһуун, тутан олорор үҥүүтүн тааска анньаат, ходьох гынан уһукта биэрбитэ.

Онно-манна быраҕыллыбыт маҥан куобах тириитинии быһытталаммыт туман-былыттар быыстарынан өрүс, үрүҥ көмүһү уулларан куппуттуу, кылабачыйбыта, күп-күөх халлаан, чээл күөх от-мас, Айгыр Силик Айылҕа эбэ хотун эҥин-эгэлгэ өҥүн-дьүһүнүн бэйэтигэр тыктаран ойуулуу-оһуордуу сыппыта.

Эмискэ хоһуун үрэх оломун көрө түспүтэ. Ол онно ыраах кимнээх эрэ олому туораан адаарыҥнаспыттара. Хоһуун, хараҕын сотто-сотто, чарапчыланан одуулаһа сатаабыта. Ол эрээри тахсан эрэр күн уотун чаҕыла ууга түһэн мэһэйдээн, кимин-тугун кини лаппа быһааран билбэтэҕэ. Кини көрдөҕүнэ бэрт үгүс муостаах кыыллар өрүһү туора харбаан адаарыҥнаһарга дылы этилэр.

– Куйархааттар муостара адаарыҥнаһаллар ээ, быһыыта, – диэн хоһуун саҥа аллайбыта. – Тордохторго киирэн биллэриэххэ дуу?

Ол эрээри кыыл табалар кыараҕас өрүһү төһө өр гынан туоруохтарай, хаһан дьон мустуохтарыгар диэри күүтэн туруохтара суоҕа диэн, кини ол санааттан төлөрүйбүтэ.

Куйархааттар адаарыҥнаспахтаан баран, кини сэрэйбитин курдук, бэрт сотору таас күлүгэр киирэн мэлис гыммыттара. Кураанахсыйбыт үрэх төрдө күн уотуттан дьирибинии сыппыта.

Хоһуун көхсүн күн уота угуттаан, этигэр-хааныгар итии нуһараҥ тарҕанан, эмиэ утуктуох курдук буолбута. Суох, кини утуктаабатаҕына сатанар, хоһуун санаатын күүһүн түмэн, хонос гына түспүтэ. Кини кэнники диэкинэн чурбукатыгар тахсан олордор эрэ наар утуктуур буолан хаалла. Бастаан утаа утуктаатаҕына, тутан олорор үҥүүтүн тааска тирии сыһан уһуктар буолара. Оттон билигин тирээн кэбиһэр, ол аата кыайтара утуктуур буолбут. Арааһа кинини саас баттаан эрэр дуу, хайдах дуу? Оттон ити билигин чахчы куйархааттары билбитэ дуо? Хараҕын уота эмиэ бэлиэр мөлтөөбүтэ буолуо дуо? Тоҕо киирэн дьонугар тыллаабата? Ол уҥуох-иҥиэх ыараабытын бэлиэтэ буолара дуу? Уонча сыллааҕыта эбитэ буоллар итиччэ булду кини быһа аһарыа суоҕа этэ.

Хоһуун таба олбоҕуттан ойон турбута, бэрбээкэйигэр тиийэр уһун тайах тириитэ саҕынньаҕын устан тиэрэ бырахпыта, көһүйбүт этин-сиинин көннөрө тыыллаҥнаталаабыта.

– Били баҕайы уол тоҕо кэлбэтий?! – диэн ас таһар уолун суохтаан обургутук иһиллэр гына саҥарбыта.

Хоһуун ол турдаҕына эмискэ тулатааҕы иһийэн турар сарсыардааҥҥы чуумпуга дапсылар тыастара лабырҕаспыттара, тула өттүттэн ох сыыгынас буола түспүтэ. Алаҥаалаах дьон кинини хайыы үйэҕэ төгүрүйбүттэр этэ уонна туох да харса суох ытыалаан кыырайдаан барбыттара. Хоһуун үҥүүтүнэн хаҥас өттүттэн кинини ытаары аҥаабыллаан эрэр уһун хара бэкир киһини быраҕан саайбыта, тиийэн киһи алаҥаатын кирсин лас гына быһа түспүтэ. Ол кэнниттэн, суптурута түһэр чупчурҕан охтортон аһартаан сиирэ-халты түһэртэрэ-түһэртэрэ, туох да сэп-сэбиргэл ылар кыаҕа суох, чурбука үрдүттэн аллара ыстаммыта, таас кэнниттэн быга түспүт кылгас маҥан таба сонноох киһини үрдүнэн ойбута. Киһи соһуйан хаптас гынаат, сыыһа тутан салгыны харбаан хаалбыта.

Үгүстүк киирэ-тахса үөрэммит сиринэн аллараа сарыы тордохторго киирэн кини дьонун сэрэтэр санаалааҕа. Ол эрээри өстөөхтөр кыргыһыыга үөрүйэх быһыылаахтара, кини суолун ол өттүн хайыы үйэҕэ быспыт этилэр. Ол иһин кини чурбука нөҥүө өттүнэн эрэ аһаҕас сир баарынан аллара түһэн, суордуу кылана-кылана, өрүс кытылынан сүүрбүтэ. Хоһуун кэнниттэн кылгас маҥан таба мэкчэкэлээх уонна уһун хара бэкир киһи тилэх баттаһа эккирэтэн тэбиммиттэрэ. Эккирэтэн иһээччилэр кыырт мохсоҕоллуу саҥаран чаҥырҕаһаллара, уҥа-хаҥас диэки бургуйар кыах биэрбэккэ, өрүһү таҥнартаран түһэ турбуттара…

Тугу да билбэккэ, сэрэммэккэ олорбут тордохтор кыайан утарыласпатахтара, саба түһээччилэр тулуппатахтара…

Ыкса киэһэ, барыта бүппүтүн кэннэ, соҕотох хаалбыт тиһэх тордоххо маҥан таба таҥастаах уонна хара бэкир киһи көтөн түспүттэрэ. Аан икки чанчыгар бэриһэн туран аастыйбыт баттахтаах кырдьаҕас оҕонньорго туһаайан:

– Оҕонньоор, бу сиргэ кэлэммит улаханнык бултуйдубут, улуу хоройкоону охтордубут, – диэбитэ маҥан таба таҥастааҕа туматтардыы бэрт ылбаҕайдык. – Үрүйэни үрдүнэн ойон эрдэҕинэ борбуйун иҥиирин быһа ытан боҕутуннардыбыт. Онон бу эһэбитигэр, кыра да буоллар, кэһиилээхпит.

Инньэ диэн баран киһи оҕонньор иннигэр этэрбэстээх даҕынньаны бырахпыта.

Оҕонньор, ол ынырык кэһиини көрөн, өр саҥата суох таалан олорбохтообута, онтон аргыый ыган таһаарбыта:

– Оо, ол иһин оҕом эрэйдээҕи маннык кэбилээбиккитин сүрэҕим сэрэйээхтээбитэ. Маҥан таба түүтэ ахсааннаах майаат омуктар тутайан өлөр улуу сут дьылларыгар оҕом отут ураһа киһини биир оҕунан иитэн кыстаппыта. Ол онно силиитэ быстан эһиэхэ ситтэрдэҕэ.

– Кырдьаҕаспыт, кэпсээ эрэ, Үрэн хоһуун ыччата-төрүөҕэ төһө баарый? – диэбитэ бастакы киһи.

– Туох оҕолоох-уруулаах буолуой, ойоҕо маангаан дьахтар, – оҕонньор төбөтүн санньытан олорон хоруйдаабыта.

Маҥан таҥастаах киһи, көхсүн этитэн күөмэйин оҥостон баран, умнубаттык өйүгэр хатаатын диэбиттии бытааннык, дьэбирдик саҥарбыта:

– Дьэ, оччоҕо, оҕонньоор, тыыннааҕыҥ тухары кэпсээн биэрэ олор: Үрэн хоһуун иһин хаан өһү иэстэһээччи баар буоллаҕына, үөһээ тумулга бэлиэ хааллардыбыт, куттамматаҕына, дьулайбатаҕына онон көрөн биһигини, биһиги суолбутун батыстын. Ким ааттаах киһи өлөрөн-өһөрөн, кыайан-хотон барда диэтэргин, тоҥ биистэр хоһууннара ааттаах Маҥан Мэкчэ диэммин.

Онуоха оҕонньор:

– Эһиги уһун суолгутун суоллуур кимим кэлиэй, онон көҥүлгүтүнэн көччүйэн бардаххыт, – диэбитэ уонна уота өссө да өһө илик харахтарынан тордох дьиэлэ аһыллыбытын курдук тыаһа суох сабыллыбытын эрэ көрөн хаалбыта.

Дьэ ити курдук тоҥ биистэр хоһууннара Маҥан Мэкчэ обургу тумат омуктар хоһууннарын Үрэни өлөрөн, албан аатын ылан бардаҕа…

Өс-саас хааннаах аартыга аһылыннаҕа.