Читать книгу Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ - Л. В. Иванова - Страница 11

Сир-дойду аатын хомуйар чинчийээччи, ытык кырдьаҕас М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ картотеката Арассыыйаҕа биир бөдөҥнөрө. Сибиир омуктарын тылын чинчийбит профессор А.П. Дульзон картотекатыныын араа-бараа диэн тэҥнииллэр. Оччоҕо Уралтан Чуумпу далайга диэри сир-дойду аатын иккиэйэх киһи ситэри-хотору хомуйбут буолан тахсар: А.П. Дульзон уонна М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ! Холбоотоххо биир мөлүйүөнтэн тахса өрүс, күөл, үрэх, сыһыы-толоон, дьон олоҕо, хайа уо.д.а. ааттара хайдах этиллэллэринэн табатык суруллан, хараллан тураллар. Санаа кыайан сиппэт сүдү үлэтэ. Төһөлөөх элбэх айан-сырыы түмүгэр ити үлэ толоруллубутун сэрэйиллэр эрэ.

Ол гынан баран, билиҥҥи кэмҥэ ити сүүнэ баайы хайдах туһаҕа таһаарар өй-санаа ситэ илик курдук. Ааптарга ханнык да көмө оҥоһуллубакка, бэйэтигэр сэлээннээһин курдук буолла. Оттон Михаил Спиридонович, сааһырбыт киһи да буоллар, бэйэтин холотунан «Картотекатын» өссө да ситэрэ, толоро олорор. Араас кинигэҕэ, ыстатыйаҕа тахсыбыты быыс көтүппэт, була-тала сылдьара хайҕаллаах. Онон бэйэлээх бэйэтин баайын боччуйар курдук өйдүөххэ сөп. Дьиҥэ да оннук.

Ханныгын да иһин, өрөспүүбүлүкэ ис да, тас да өттүгэр саха олоро сылдьыбыт сирдэрин аата-суола сурукка тиһиллибитэ судаарыстыбалыы сыһыаны эрэйэр. Багдарыын Сүлбэ төрөөбүт дойдутугар, норуотугар анаан мунньубут «Картотеката», ордук билиҥҥи быыһык кэмҥэ, билим таһымынан сыаналанан, туһаҕа тахсыахтаах. Оччоҕо ааптар сөбүлэҥинэн чинчийэр үлэ тиһигэ тэриллиэхтээх. Уонча сыллааҕыта итинник барылы ааптары кытта оҥорон, бэл, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар тиэрдэ сылдьыбыттаахпыт. «Картотека» түмүллүүтэ, наарданыыта, бэйэтэ үнүстүтүүт салаатын үлэтигэр тэҥнээҕин быһааран. Онно ханнык да харда этии киирбэтэҕэ. Дьолго, Багдарыын Сүлбэ олоҕун эрэллээх аргыһа Варвара Михайловна быыстала суох көмөлөһөр буолан, бу «Картотека» силигин ситэн турар.

Дьэ ити судаарыстыбалыы сыһыан диэн этиибин чиҥэтэрдии биир холобуру аҕалабын. Үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр Нью-Йорка АХШ биллиилээх музыковеда Оуэн Латтимор диэн киһини көрсүбүтүм. Кини Аан дойдуну кэрийэ сылдьан, норуоттар үҥкүүлэрин видеоҕа устубутун дьиэтигэр түмэн туруорар этэ. Ол саҕана кини ити баайын араҥаччылааччы, чинчийээччи быһыытынан тутан олороро. АХШ салалтата О. Латтимор ити кэллиэксийэтин икки аҥаар мөлүйүөн дуолларга атыылаһан ылбыт. Оттон бэйэтигэр көрөөччү-харайааччы быһыытынан хамнас анаабыттар.

Дьэ, тэҥнээн көрүҥ, Багдарыын Сүлбэ «Картотекатын» судаарыстыбаттан ханнык да көмөтө суох оҥорбута, хамнаһа-тойо суох. Ол эрээри судаарыстыбаҕа олус туһалааҕа, ордук чинчийэр үлэҕэ, көстөн турар. Хайа да өттүнэн табыгастаах буоларын туһугар «Картотеканы» судаарыстыба, О. Латтимор киэнин курдук, атыылаһан ылыахтаах уонна араас таһымнаах чинчийэр үлэни тигинэччи тэрийиэхтээх. Оччоҕо Багдарыын Сүлбэ бэйэтэ да астына, салгыы көмөлөһө олоруох этэ.

Оттон «Картотеканы» билиҥҥи ирдэбилинэн аҥаардас сааһылаан туруорарга 150-ча кв. миэтэрэ иэннээх дьиэ сөп буолуо. Онно эбии чинчийээччилэри (үс-түөрт киһини) олохтуурга эмиэ кэбиниэт наада. Оччоҕо бэйэтэ чөкө үнүстүтүүт курдук үлэлиир тэрилтэ буола түһүөх этэ.

«Картотека» судаарыстыба бас билиитэ буоллаҕына, туох ханнык иннинэ, билигин өрөспүүбүлүкэ былаһын тухары түҥ-таҥ, тиэрэ-маары суруллубут сирдэр сахалыы ааттарын чөлүгэр түһэрэр үлэ саҕаланыахтаах. Ол сааһыланнаҕына, сурукка-бичиккэ сир-дойду дьиҥнээх аата-суола чуолкайданан, үйэ-саас тухары олоҕун, туойун булуох этэ. Оччоҕо эрэ кэлэр көлүөнэ саха дьоно биһигини үтүө тылынан ахтыаҕын өйдүөх кэриҥнээхпит. Биир уһулуччу суолталаах хайысха – сир-дойду сахалыы аатын хаартаҕа, аатыласка сөпкө суруйуу үлэтэ. Биллэрин курдук, тылга толоос сыһыан бүрүүкээбит кэмигэр (ХХ үйэ ортото) хаартаҕа суруллар «сир аатын атын омук (холобур нуучча) киһитин тыла өҕүллэр гына бэриллиэхтээх» диэн бириинсибинэн салайтаран Чурапчыны – Чурапча, Кэбээйини – Кобяй, Намы – Намцы, Сылгы Ыытары – Сылгы Ытар, Кэбэргэнэни – Куберганя, Таҥнарыны – Тангнары, Бэрдьигэстээҕи – Бердигестях, Суоланы – Сола уо.д.а. диэн хаартаҕа, аатыласка бэлиэтээбиттэрэ билигин көммөт гына Аан дойду устун тарҕанна. Ону көннөрөр дэбигис кыаллыбата да буолуо. Барыта суутунан-сокуонунан күрүөһүлэнэн турар. Сир аатын биир эмэ исхиэмэҕэ да көннөрөөрү гыннаххына, хас эмэ күрүөлээх көҥүллэтиини ситистэххинэ эрэ ситиһэҕин. Олус уустук.

Ол иһин, Саха сиригэр саха дьонун наадатын, кыһалҕатын, үлэтин-хамнаһын, билиитин-көрүүтүн кытта быһаччы ситимнээх сахалыы тылынан оҥоһуллубут аатыластары, хаарталары оҥорор сорук туруохтаах. Арассыыйа тылга сокуонун, хаарта, аатылас оҥорор сокуоннарын тутуһар, өрөспүүбүлүкэ наадыйыытыттан үөскүүр үлэ-хамнас тэрилиннэҕинэ ураты суолталаах уонна үйэлээх, кэскиллээх дьыала олоҕун тойун булуох этэ. Ураты суолталааҕа, үөһэ бэлиэтээбитим курдук, сир-дойду сахалыы аата сокуоннайдык олохсуйара бүттүүн норуот интэриэһэ буоларын туруулаһыы. Аҥаардас билим үлэһиттэрэ эрэ буолбакка, киэҥ эйгэҕэ сыһыаннаах дьон бары быһаччы кыттан үлэлэстэхтэринэ эрэ ситиһиллэр, толоруллар кыахтааҕын өйдөнүллүөхтээх.

Хайдах тэриниэххэ сөбүй? Эппитим курдук, «Картотеканы» өрөспүүбүлүкэ атыылаһан ыллаҕына, салгыы үлэлиир (матырыйаалы туһаҕа таһаарыы) билим соруктарын торумнаан, быраактыкаҕа (олоххо) сыһыаннааҕын быһааран, тэтимнээх үлэни иилиэххэ-саҕалыахха наада. Элбэх соруктартан, чуолаан, «Аатылас» оҥоруутун ылыахха. Бүттүүн өрөспүүбүлүкэ сахалыы аатылаһын оҥоруу – ылбычча туола охсубат эрээри, кэскиллээх былаан. Ону толорорго утум-ситим соруктары туруоруллар. Туох-ханнык иннинэ улуустар аатыластарын оҥорууттан сыыйа саҕалыахха сөп. Холобур, Бүлүү улууһун сирин-уотун сахалыы аатылаһын оҥорууга кыттааччылары быһаарыыттан саҕалаан, үбүн-харчытын тыыран, эбийиэктэри улаатыннарыллыбыт мастаабтаах хаарталарга чопчулаан, онно барытыгар Багдарыын Сүлбэни сыһыаран, атын топонимист дьону эмиэ түмэн, Гипрозем үнүстүүтүн былааныгар киллэрэн, «Аатылас» оҥоруутун саҕалыахха сөп.

«Аатылас» ис тутула нэһилиэктэр сирдэрин сахалыы аатын бүтүннүүтүн көрдөрөр аналлаах. Урукку нууччатыллыбытын көннөрөн, Багдарыын Сүлбэ «Картотекатыгар» хайдах суруллубутун тутуһан. Оччоҕо бары нэһилиэктэр хаарталарыгар сир-дойду төрүкү аата хаһан да уларыйбаттык оннун буллаҕына, ол түөлбэҕэ олохтоох дьон-сэргэ балыктыыр күөллэрин, оттуур ходуһаларын, бултуур ыырдарын өбүгэлэрэ хайдах ааттаабытынан көлүөнэҕэ салгыы тиэрдэ, үөрэтэ-такайа сылдьыахтара.

Биир улууска итинник үлэ силигин ситэн оҥоһулуннаҕына, атын улуустарга тэриллэригэр эмиэ төрүөт буолуоҕа. Онтон бары улуустарга «Аатылас» утум-ситим бэчээттэннэҕинэ, бүттүүн өрөспүүбүлүкэ сирин-дойдутун сахалыы «Аатылаһа» чөмчөтүллүөҕэ. Оччоҕо эрэ, тыл бэлиитикэтэ диэн өйдөбүл саха норуотун олоҕор үтүө сабыдыаллааҕа көстөн, салгыы чэчириир суола тобуллуоҕа.