Читать книгу Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ - Л. В. Иванова - Страница 7

Михаил Спиридонович Иванову-Багдарыын Сүлбэни (08.10.1928 с.т.) дьон ытыктаан, сураҕырдан, аатырдан «саха саарына», «аныгы үйэ Өксөкүлээх Өлөксөйө», «народнай академик», «киһи киэнэ үс уһуктааҕа, аҕыс кырыылааҕа» диэн ааттыыр.

Багдарыын Сүлбэ «ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ». Үһүйээннэргэ олоҕурдахха, Михаил Спиридонович Түүлээх Дүҥүрдээх Түлүөн Ойуунтан тымыр-сыдьаан тардар. Ол архыып докумуоннарынан толору бигэргэнэр курдук.

Г.В. Ксенофонтов элбэх фольклорнай матырыйаалы хомуйан, ырытан нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ Бүлүүгэ (Ньурбаҕа) төрүт дойдуларыттан, Орто Ленаттан, бордоҥнор өбүгэлэрэ Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун бастакы кэлбит эбит диэн быһаарбыт.

Сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, Сиэллээх Өһүргүттэн Сүлэ Багдарыын, киниттэн Онуку, Онукуттан Быырта төрөөбүт дэнэр. 1782 с. ревизскэй сказкаҕа Быырта оҕолоро суруллубуттар. Быырта эһэтэ, Оноку аҕата, Сүлэ Багдарыын 1648 с. дьаһаах төлөөбүтүн туһунан суруйан турабыт. Ол аата кини 1620 с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Бука сааһын лаппа сиппит, баай-дуол олохтоох киһи буолан, 10 киис тириитин туттардаҕа. Үһүйээн быһыытынан, Өһүргүлээх кырдьа барыахтарыгар диэри оҕоломмокко олорбуттар. Дьокуускайтан сылдьар Хачыкаат Ойуун айыыһыт тардан икки уолламмыттар – Чокуур уонна Сүлэ. Дьаһааҕы хомуйбуту эридьиэстиир кинигэҕэ Чакур, Сюля Осюргуевтар бааллара итини бигэргэтэр. Онон сааһыран баран оҕоломмуттарыттан сэдиптээтэххэ, Өһүргү 1580 с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Оччотугар Түлүөн Ойуун ХVI үйэ бүтүүтүн диэки Ньурба сирин булбут буолуохтаах. Ньурба сээркээн сэһэнньитэ Иван Алексеевич Алексеев (1882 с.т.) Быырта биир уолун Муҥур Илии Буолкап диэн суруйтарбыта ити сабаҕалааһыны бигэргэтэр курдук.

Бу кэрчиги түмүктээн суруйдахха, Түлүөн Ойуун ити кэмнэргэ өлбүт быһыылаах, аата докумуоннарга ахтыллыбат, ол оннугар түөрт уолун, алта сиэнин аата суруллан үйэтитиллибит. М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ Одьулуун аҕатын ууһугар киирсэр. Бу аҕа ууһун төрүттээбит киһинэн Быырта иккис уола Белкани буолар. Кини ийэтэ кимэ биллибэт, сэһэҥҥэ Одьулуун ойоҕуттан уола диэн буолар, онон кини ыччаттарын Одьулуун аҕатын ууһа диэн ааттыыллар. Мантан аллара Багдарыын Сүлбэ түгэх өбүгэтин Быырта уола Белкани ыччаттарын эрэ эридьиэстиибит.

Белкани Быттин (1735 с.т.) сүрэхтэнэн Павел Алексеев диэн ааттаммыт. Кэргэнэ Өлүөхүмэттэн Андрей Чохин кинээстиир Наахара буолаһыттан Халжир Бархантуров кыыһа Үстээх-Ксения Антонова (1744 с.т.). Павеллаах биэс уоллаахтар: Барбах-Павел (1761–1841 сс.), Мундукан-Павел (1763–1840 сс.), Сенчура (1770–1785 сс.), Иван (1776–1841 сс.), Федот (1781 с.т.), кыргыттардаахтара биллибэт.

Иккис уол Мундукан-Павел кэргэнэ Хаарчаан-Марья (1776 с.т., Дьаархантан Мардыс Хачанов кыыһа), оҕолоро: Батаран-Павел (1792 с.т.), Павел (1799 с.т.), Марья (1800 с.т.), Оксана (1806 с.т.), Домна (1811 с.т.).

Сенчура эдэр сааһыгар өлбүт, киниттэн ыччат суох.

Төрдүс уол Иван (1776–1841 сс.) дьоҥҥо биллэр аата «Ааттаах киһи Басхардыыр Уйбаан» диэн. Сэһэҥҥэ кини аҕата Уоһа суох Уоһурап – Быырта Одьулуун ойоҕуттан уола. Оччотугар Белкани (Мюлькяне)-Павел Алексеев биир аата – Уоһа суох Уоһурап диэн буолан таҕыста. Уоһа сирэҕэс («заячья губа») буолан итинник ааттаммыта үһү. Киниттэн Одьулуун аҕатын ууһа саҕаламмыт. Басхардыыр Уйбаан кэргэнэ Ирина (1782 с.т.) диэн ааттааҕа эрэ биллэр. Оҕолоро: Савва (1811 с.т.), Евсей (1816 с.т.), Евсей (1822 с.т.), Егор (1827 с.т.).

Басхардыыр иккис уолун Евсейин (1816–1891 сс.) кэргэнэ Екатерина (1815 с.т.), оҕолоро: Филипп (1844 с.т.), Федор (1845 с.т.), Константин (1849 с.т.), Петр (1856 с.т.), Дарья (1855 с.т.), Егор-Такынай Уус (1858–1936 сс.), Павел-Хаттаҥныыр Уус (1866 с.т.).

1917 с. биэрэпискэ Федор Евсеевы тимир ууһа диэн суруйбуттар. Кэргэнин сааһа 63-һэ, 12 саастаах ииттэр кыыстаахтара бэлиэтэммит. Бэйэлэриттэн оҕолоохторо биллибэт. Арай 1917 с. биэрэпискэ Ньурбачааҥҥа Евсеев Афанасий Федорович олороро ыйыллыбыт.

Иванов Петр Евсеевич-Бүөтүккэ уус, 1917 с. биэрэпискэ суруллубутунан, кэргэнэ киниттэн 30 сыл балыс, сэттэ, үс саастаах уолаттардааҕа, биэс саастаах кыыстааҕа бэлиэтэммит. 1897 с. биэрэпискэ суруллубутунан, Бүөтүккэ Уус кэргэнэ Ирина Дмитриева (1858 с.т.), кыргыттара Варвара (1881 с.т.), Мария (1897 с.т.). Иванов Егор Евсеевич-Такынай Уус маҥнайгы кэргэнин аатын сурукка киирбитин булбатыбыт. Иккис кэргэнин аата Матрена (1897 с.т.). Биллэринэн, икки уоллаах: Спиридон (1883–1936 сс.), Аким (1894–1938 сс.). Уус Испирдиэн кэргэнэ Варвара (1894 с.т.) оҕолоро: Дмитрий (1900–1945 сс.), Иван (1922 с.т.), Гавриил (1925 с.т.), Михаил (08.10.1928 с.т.), Федор, Акулина (1910 с.т.).

Миитэрэй-Тыалырбах 1943 с. фроҥҥа ыҥырыллан барбыт, 1945 с. сэрии толоонугар охтубут. Дмитрий Спиридонович идэтинэн учуутал эбит, РОНО инспекторынан үлэлээбит.

Иван Спиридонович – сэрии бэтэрээнэ, идэтинэн учуутал этэ. Сүлэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Кэргэнэ – Елена Андреевна – бэтэрээн учуутал, биэс оҕолоох: Люция, Борис, Раиса, Настя, Людмила, Андрей.

Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ – Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, биллиилээх топонимист, публицист. Кэргэнэ Варвара Михайловна Чурапчыттан төрүттээх. Үс уоллаах: Ньургун (филологическай наука кандидата, ГЧИ научнай үлэһитэ), Айдаар (урбаанньыт), Эллэй («Саха» НКИК режиссера).

Такынай Уус кыра уола Аким-Муран Уланскай Иркутскайынан, Москванан, Владивостогунан тиийэ үлэлээбит. «Дьоппуон үспүйүөнэ» аатыран, 1938 с. ытыллыбыт. Киниттэн ыччат суох.

Евсей Иванов-I кыра уола Павел-Хаттаҥныыр Уус 1917 с. биэрэпискэ чаһыны өрөмүөннүүрэ («часовой мастер») бэлиэтэммит. Чахчы да, Ивановтар бары удьуордаан туран уустар эбит. Үйэтигэр көрбөтөх чаһытын мындырдаһан өрөмүөннүүрэ киһини сөхтөрөр. Дэлэҕэ даҕаны дьоҥҥо-сэргэҕэ «Хаттаҥныыр Уус хатарбытын Такынай Уус таптайар, ону Испирдиэн Уус иһэрдэр» диэн уос номоҕо хааллаҕа. Ити – сүдү сыанабыл.

Түмүктээн суруйдахха, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ төрдө-ууһа маннык буолан таҕыста: Түлүөн Ойуун    Өһүргү    Сүлэ Багдарыын    Оноху    Быырта    Белкани    Басхардыыр Уйбаан    Евсей-Быар Кулубата    Дьөгүөссэ-Такынай Уус    Уус Испирдиэн    Багдарыын Сүлбэ.

Күрүлгэн. – 2014. – №3.