Читать книгу Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ - Л. В. Иванова - Страница 3

«Багдарыын» диэн тыл суолтата сырдык, ыраас, оттон «Сүлбэ» – сүүрүк, сүүрүгүрдэр. Ол аата Михаил Спиридонович Уйбаныап бэйэтигэр «Сырдык Сүүрээн» диэн ытык өбүгэлэрин ааттарыттан талан, таҥан ааттаммыт дириҥ суолталаах аатын тыыннааҕын тухары дьоһуннаахтык бигэргэппит. Кэнчээри көлүөнэ сахаларга сырдык сүүрээн буолан өйдөрүн-сүрэхтэрин ыраастыы, саха аата сыдьаайа сырдыыр суола, билиигэ-көрүүгэ утаппыты ханнарар, илгэлээх сүмэһин буолан, төрүт Ийэ сири иччилиир ситим сүүрүгүн тобулар анала дьыл-хонук аастаҕын аайы улам күүһүрэн иһэр.

Багдарыын Сүлбэ олоҕун тыыннаах туоһулара бу кинигэҕэ мунньустан кини Саха омук дьылҕатыгар тобулбут, туруорсубут сырдык сүүрээннэрин холбоон баараҕай тардыылаах, улуу эҥсилгэннээх Өй-Сүрэх сахаҕа үөскүүр туоһутунан Багдарыыны – саха дойдутун тыынын, саха тылын, олоҕун майгытын, айар айылгытын, дьоһун ыччатын үөрэтэр, иитэр уратытын, дьылҕатын анаарар үйэлээҕи арааран көрүүтүн, көҥүлгэ, эйэҕэ тардыһыытын, күннээҕигэ кэскиллээҕи тутуһарын – кыраҕы таптыыр сүрэхтэр этитиилэринэн Багдарыын Сүлбэ Айыы тыынын тилиннэрдэ. Аны кини тыыннаахтар кэккэлэригэр өрүү баар буолуо.

Бу кинигэҕэ саха төрүт интэлигиэнин, Багдарыын Сүлбэни, ытыктыыр, кини төлөннөөх сүрэҕиттэн уот сахпыт, киниэхэ күүһүгэр күүс эппит, тирэх, түөрэх, тирээбил буолбут, дьулуһууларын салгыы сайыннарбыт, сиппэтэҕин ситиспит биир санаалаахтара ураты сырдык эйгэ буолан иилии эргийэллэр.

Кинигэ тутула эриэккэс. Аан бастаан хайдах «Саха буоларга» Багдарыын Сүлбэ ыал аҕата, учуутал, директор, чинчийээччи быһыытынан такайбыта араас өттүттэн сырдатыллар. «Уолаттарын сарсыарда сыллаан туруортуур амарах аҕа», «Ханна да тиий, Михаил Спиридонович Иванов тапталлаах, махталлаах үөрэнээччилэрэ Саха сирин хайа баҕарар муннугар элбэхпит», «1600-тан тахса дипломҥа «М. Уйбаныап» диэн илии баттаан туттарбыта». Маны сэргэ кини сир-сир аайы билсэр-көрсөр сир түннүгэ дьоннордоох буолан, республика сирин-уотун, олохтоохторун кытта ыкса ситимнээх этэ. Сунтаарга кэлбитигэр тэрийээччи «Испииһэги туттаран кэбистэ. Багдарыыҥҥа уонча киһи уочараттаабыт, дьиэлэригэр илдьэн хоннороору, ыалдьыттатаары».

Уларыта тутуу кэмигэр, Саха Республикатын тэрийии, саха көҥүлүн туһугар киирсии былдьаһыктаах кэмнэригэр кырдьыгы өрө туппут Багдарыын Сүлбэ, саха омукка күүстээхтик дьайар биллиилээх учуутал, чинчийээччи буолан, Саханы Саха дэтэр уһуктуу хамсааһыннарын төлөннөөх Тыл иччитэ буолбута. Биир санаалаахтары учуутал быһыытынан түмэр дьоҕура сүҥкэнник туһалаабыта. Дьиҥнээх Учуутал – олоҕун устата өрүү учуутал. Ону, холобур, Ньурба эмиэ биир сытыы ньургуна, ленинец Е.Е. Алексеевы кытта биир санаанан, сахабыт туһа диэн бииргэ буолбуттарын Егор Егорович бэлэхтээбит автографтара бигэргэтэллэр. Эмиэ биир оннук туспа суоллаах, булгуруйбат дьулуурдаах М.П. Алексеев-Дапсыны кытта күүстэрин холбообуттара быһаарыылаах суолталаммыта: «Багдарыын туһунан 1980-с сыллар саҥаларыгар «Бастакы топонимист» диэн «Эдэр коммунист» хаһыакка ыстатыйа суруйбутум. Ол өссө бэйэбит сирэй билсэ иликпитинэ суруйбут буолуохтаахпын. Кинини бэйэтин хойут көрсүбүтүм. Мин норуоппар туох эмэ куһаҕан буолаары гыннаҕына тыас биэриэхтээхпин, мантан сэрэниҥ диэн. Ол иһин Дапсы диэн ааты ылыммытым».

Багдарыын Сүлбэ хотугу тиит курдук эриллэн-мускуллан баараҕай, сүҥкэн күүс буолан ыспыт үнүгэстэриттэн тэҥкэ тыа үүнэн таҕыста – «Багдарыынабыстар» кэккэлэрэ. Кинилэргэ туһаайан кинигэ бүтэһик салаатыттан Михаил Спиридонович чиҥ, чуо-бааччы куолаһа субу баардыы иһиллэр: «Элбэх үөрэнээччилэрдээхпинэн, көмөлөһүннэрээччилэрдээхпинэн киэн туттабын, үөрэбин», «Убаизмтан аккаастаныахтаахпыт!», «Хайаан да киһи буолуохтаахпын, олохпун тэриниэхтээхпин диир өй тиийбэт буолан хаалла», «Саха түҥ былыргы баай историялаах омук. Колониальнай империяҕа олорор кэмҥэ аҕыйах ахсааннаах кыра омук историята хаһан да киһилии үөрэтиллибэт», «Промышленноска, баайбытыгар, ыллыбыт да, күн сарсын хаһаайын буолар кыахпыт суох. Итини биһиги өр сыллаах дьаныардаах, дьулуурдаах охсуһуунан, бэйэни бэйэ ииттиниитинэн, үрдүк, араас өрүттээх уустук үөрэҕи баһылаан эрэ ситиһиэхпит. Ити уустуктан уустук соругу ситиһэр туһугар саха норуота өр сыллаах, кэскиллээх былааны ылынара, биир бигэ санааланара наада. Норуот тыын интэриэһин таба тутар, үрдүк сайдыылаах омук буоларын хааччыйар тутаах идеяны булуохтаах уонна ону ситиһэргэ сомоҕолоһуохтаах, бастатан туран, ыччатын иитиэхтээх».

Чахчы чоруун-хатан Багдарыын Сүлбэ курдук дьон баар буолан саха омук кэскилэ кэтит. Саханы Саха дэппит Багдарыын Сүлбэ олоҕун үөрэтиҥ! Киэн туттуҥ!

Итинник дьон үөскээн-төрөөн тахсан истиннэр!