Читать книгу Сүдү киһи Багдарыын Сүлбэ - Л. В. Иванова - Страница 9

Саха тыллаахха Багдарыын Сүлбэ туһунан истибэтэх, билбэтэх киһи, арааһа, суох буолуо. Кини хас эмэ сүүһүнэн ыстатыйатын, уочаркатын, сүүрбэттэн тахса кинигэтин кытта билсибэтэх, аахпатах баар да буоллаҕына, ол суругу билбэт, оскуола паартатыгар олорботох эрэ дьон ортотугар көстүөн сөп.

Саха сирин нэһилиэгин барытын кэриэтин, урукку аатырбыт фольклористар Сэһэн Боло, Өндөрүүскэ Саабын курдук ытык кырдьаҕастары дьон-сэргэ сэһэнньиттэрин кытта атах тэпсэн олорон кэпсэппит-сэһэргэспит, сир-дойду, дьон ааттарын сурукка түһэрэн, 400-кэ тыһыынчаҕа тиийэр анал аат картотекатын тэрийбит атын иккис чинчийээччи да, учуонай да сахаҕа суох.

Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ 1928 сыл сэтинньи 8 күнүгэр Ньурба улууһун I Ньурба нэһилиэгэр, бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Эһэтиттэн саҕалаан, кини удьуордара бары тимир уустара эбиттэр: Бүөтүккэ Уус, Такынай Уус, Хаттаҥныыр Уус, Испирдиэн Уус диэннэр.

Уоннааҕар, биир сыл иһигэр ийэлээх аҕата утуу-субуу өлөннөр төгүрүк тулаайах хаалар. Убайа Сүөдэр (аҕатын маҥнайгы кэргэниттэн уола) иитэ ылан үөрэттэрбитэ.

1945 с. Бүлүүтээҕи педучилищены бүтэрэн Өлөөҥҥө учууталлыы барар. 5–7 кылааска история, география уруогун үөрэтэр. Үс сыл үлэлээн баран, 1948 с. Дьокуускайга кэлэн пединститукка история салаатыгар үөрэнэ киирэр. Даланныын бииргэ үөрэнэллэр, иккиэн Башарин куруһуогар сылдьаллар. Студеннааҕы кэмнэрин, Башарин дьыалатыгар балыллан хаайыллыыларын, түрмэ, холуонньа сылларынааҕы эрэйдэрин туһунан Далан «Дьылҕам миэнэ» эссе-романыгар сиһилии суруйан турар.

1954–56 сс. Василий Яковлев-Далан сирдээн, профүөрэхтээһин интэринээт-оскуолатыгар культмассовай үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан уонна история учууталынан оччотооҕу дириэктэр Болот Боотур Михаил Спиридоновиһы үлэҕэ ылар. Манна үлэлии сылдьан, 1955 с. пединституту кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэр, историк идэлээх учуутал буолар.

1956 с. Кэбээйи орто оскуолатыгар ананан тиийэр. Манна Варвара Михайловна Пермякованы кытта олохторун холбоон ыал буолаллар. Икки сыл үлэлээн баран, 1958 с. педучилище дириэктэринэн ананан Бүлүүгэ көһөллөр. Училищеҕа өр дириэктэрдээбит кэмигэр (1974 с. диэри) Михаил Спиридонович интэринээккэ ылыллар оҕо материальнай балаһыанньатын билэр сыалтан, хас биирдиилэрин кытта сирэй көрсөн кэпсэтэр идэлээх эбит. Хайа оройуонтан кэлбитин, ханнык нэһилиэгин, төрөөбүт сирэ ким диэн ааттааҕын бэлиэтэнэ олорон, биир дьикти түгэни бэлиэтии көрөр буолбут. Ханнык да бэйэлээх саха килбик кыыс оҕото: «Амма оройуонабын, Эмиспин» эбэтэр «Уус Алдантан сылдьабын, Түүлээхпин» диэн төрүттэрин-уустарын олох кыбыстыбакка кэпсииллэр эбит. Ону дьиибэргээн, тыл ис хоһоонун суолтата сүтэн анал аат буолан хааларын өйдөөбүт. Аны туран, сорох сир аата атын-атын оройуоҥҥа, нэһилиэккэ хатыланар түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суоҕун таба көрбүт. Холобур, Хаҥалас диэн аат Ньурбаҕа, Сунтаарга, Дьааҥыга, Орто Халымаҕа, Томпоҕо, Хатаска баар буоллаҕына, Үөдэй диэн ааттаах сирдэр Намҥа, Бүлүүгэ, Хаҥаласка, Тааттаҕа, Усуйаанаҕа, Сунтаарга баар буолан соһуталлар. Норуот олоҕун историята, кини сир-сир аайы тарҕанан олохсуйуутун былыргы үйэтээҕи аймааһыннаах дьылҕата хараҕар илэ-бодо арыллан кэлэргэ дылы буолар. Омугун дьиҥнээх историята сымыйа учебниктарга буолбакка, кини тылыгар баарын букатыннаахтык итэҕэйэр. Мантан сиэттэрэн топонимиканан дьарыктанар бигэ санаа киирэр. Онтон ыла үөрэтэр оҕолоругар сайыҥҥы каникулларын кэмигэр сирдэрин-дойдуларын аатын суруйан кэлэллэригэр сорудах биэртэлээн ыыталыыр ньыманы туттар. Оҕолор ону үөрүүнэн ылынан, сорохтор бүтүн тэтэрээти суруйан аҕалар буолбуттар. Ол курдук Михаил Спиридонович алта уонус сыллар саҥаларыттан ыла топонимиканан утумнаахтык дьарыктанан барар. Кини бу дьарыга улахан научнай суолталааҕын таба сыаналаан, академик Н.В. Черскэй Михаил Спиридоновиһы, башаринец буоларынан күүстээх утарсыы баарын үрдүнэн модьуйан туран, Тыл уонна литература институтугар үлэҕэ ылларар. Онтон ыла Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ төрөөбүт Сахатын сирин түөрт уонча сыл устата уһаты-туора сыыйан, үтүмэн үгүс норуот мындыр дьонун кытта көрсөн, 350-ча тыһыынча сир-дойду, 50-ча тыһыынча дьон сахалыы аатын хомуйан, бүтүн хос аҥаарын сабардыыр улахан картотека оҥорон туруорар. Бу картотека таҥыллыытыгар, хара үлэтин толоруутугар тугунан да кэмнэммэт өҥөлөөх киһинэн кэргэнэ Варвара Михайловна буолар. Мөлүйүөн аҥаарыгар чугаһыыр хас биирдии хаартысканы илиинэн суруйан устуох, сааһылыах диэтэххэ, төһөлөөх сыра, бириэмэ барбытын удумаҕалатан сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Варвара Михайловна төрөөбүт-үөскээбит сирэ – Чурапчы Мугудайа. 1952 с. Чурапчы педучилищетын бүтэрээт, Өймөкөөҥҥө начальнай оскуолаҕа түөрт сыл учууталлыыр. Онтон 1956 с. Кэбээйигэ кэлэн үлэлии сылдьан, Михаил Спиридоновиһы көрсөн кэргэннии буолаллар. Бүлүүгэ баазабай оскуолаҕа үлэлиир, училище интэринээтигэр баспытааталлыыр. Дьокуускайга көһөн кэлэн бастаан Лесной оскуолаҕа, онтон биэнсийэҕэ тахсыар диэри тыла суохтар оскуолаларыгар эмиэ баспытааталынан үлэлээбитэ.

Михаил Спиридонович институкка үлэлээбитин маҥнайгы биэс сылыгар «Словарь местных географических терминов» диэн 38 бэчээтинэй лиистээх научнай үлэтигэр сир-дойду сахалыы аатын быһаарыылаах тылдьытын (үлэтигэр ирдииллэрин быһыытынан) нууччалыы суруйбута.

Иккис улахан үлэтин «Структурные типы – ареалы распространения топонимов Якутии» диэн харыс аҥаара халыҥнаах, сирдэр ааттарын сыһыарыыларынан наардаан, кинилэр араас сиргэ-дойдуга тарҕанан тэнийбит түбэлтэлэрин ырытан көрдөрөр улахан научнай чинчийиитин уонча сыл үлэлээн 1999 с. бүтэрбитэ.

Кэлиҥҥи сылларга дьон аатын хомуйуунан үлүһүйэн дьарыктанар. Элбэх дьону-сэргэни кытта суруйсар, эмиэ араас улууһунан, нэһилиэгинэн барар-кэлэр.

Михаил Спиридонович дьиҥнээх олох, история кырдьыга диэн тугун билэригэр-көрөрүгэр сүрүн төрүөт буолбут түгэннэри кытта сибээстээн, үс киһи аатын чопчу бэлиэтээн ахтар. Ол – училищеҕа үөрэнэр эдэр оҕо сааһын кэмигэр саха тылын уонна литературатын учуутала Андрей Ксенофонтович Сивцев. Кини олоххо олус критическэй сыһыаннаах, санаатын аһаҕастык этэр буолан, эдэр уол өйүн-санаатын тутарыгар бастакы кыымы сахпыт киһи эбит. Иккис сүрүн түгэн – Башарин уонна кини куруһуога. Кулаковскайдааҕы тилиннэриигэ хорсун туруулаһыытын иһин таҥара курдук көрөр этибит диир. Үсүһүнэн – сымыйа дьыаланан 1938 с. репрессияҕа түбэспит аҕатын инитэ Акыым дьылҕата буолбут.

Кэлин бэйэтэ хаайыллан, политическай буруйдаахтар ортолоругар араас омук бастыҥ дьонун, өркөн өйдөөхтөрүн кытта алтыһан, кэпсэтэн-ипсэтэн, кинилэр өйдөрүн-санааларын иҥэринэн, дойдуга-норуокка туох эрэ көдьүүстээҕи оҥорор, туһалаах киһи буолар туһугар сыал-сорук туруорунан, олох оскуолатын толору барбыт, өйүн-санаатын туппут киһи буолан төннөр. Ол дойдуга сылдьан кини биир суолу хара ааныттан ыарыылаахтык ылыммыт. Политическайдар – өйдөөх, култууралаах баҕайы дьон – туруору сэнээбэтэллэр даҕаны, бу сахалар нуучча сабыдыалыгар олус быһа бэриммиттэр, оннооҕор бэйэлэрин тылларынан аат булан ааттаммат омук эбит диэн аһаҕастык этэллэриттэн олус кыбыстар, сэнэнэ саныыр буолбут.

Саха буоларын дакаастыыр биир бигэ санааны ылынан, оҕолорун, онтон сиэннэрин барыларын сахалыы ааттаталыыр, сахалыы үөрэтэр. Маҥнайгы уолун Ньургун диэн ааттаабытыгар бүлүүлэр соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуттар. Өссө элэк-хаадьы курдук, дьэ баҕар Крикун да диэтин диэн сүөргүлүүр кэриэтэ этэр-саҥарар эбиттэр. Онуоха киһилэрэ өр-өтөр кэтэһиннэрбэккэ, баҕаларын хоту, иккис уолун Айдаар диэн ааттыыр. Онон Багдарыын Сүлбэ норуотугар сахалыы ааты иҥэриигэ биир бастакы пропагандист буолар. Үһүс уола Эллэй, оттон сиэннэрин ааттара Күннэй, Айыына, Сардаана, Кэскил, Сайыына, Саргылаана, Айталыына, Айдын диэннэр. Чахчы саханы саха дэтэр хайдахтаах курдук ааттарый? Биир дьиэ кэргэн олоҕор умсугутуулаах, инникигэ угуйар үтүө холобур буолбатах дуо? Аҥаардас бу да иһин Михаил Спиридоновичка уонна Варвара Михайловнаҕа Саха ыалын Саарыннара диэн булгуччулаах ааты иҥэриэххэ сөп этэ.

Багдарыын Сүлбэ – ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ. Бу туһунан «Нөрүөн нөргүй буолуохтун!» диэн кинигэтигэр (Бичик, 1995 с.) маннык этэр:

«Ньурба Сүлэтин ытык кырдьаҕаһа, 1882 с. сэтинньи 2 күнүгэр төрөөбүт, саха фольклористарыгар, инньэ Г.В. Ксенофонтов саҕаттан, үтүө сүбэһит, көмөлөһөөччү буолбут И.А. Алексеев – Уйбаан Өлөксүөйэп оҕонньор 1961 сыл сайын Бүлүүгэ кэлэ сырыттаҕына, Акыым төрдүн-ууһун (ол аата бэйэтин киэнин – Акыым уонна Испирдиэн бииргэ төрөөбүт ини-биилэр. Т.) ыйыталаһан суруйбутум. Оҕонньор: «Билбэлэһэбин», – диэбитэ. Ааҕыы буолта. Онтубут Акыымтан төттөрү аахтахха, 11 көлүөнэ киһи буолан тахсыбыта…

Акыымнаах төрүттэрин Уйбаан оҕонньор: «Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун бултаан, балыктаан олорбут, Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт», – диэбитэ. Дьэ буот! Көлүөнэ олоҕун устата 25 сыл диэни төрүт гынар буоллахпытына, Түлүөн Ойуун Бүлүү сиригэр, быһа холуйан ыллахха, ХVII үйэ ортотун эргин тиийбит буоларыгар тахсар. Ити кэм сахалар Бүлүүгэ маассабайдык көһөн тиийиилэрэ хаһан буолбутун туһунан история докумуоннара кэрэһилииллэригэр уот харахха сөп түбэһэр! Кэрэхсэбиллээх. Итэҕэтиилээх. Норуот кэпсээннэрэ Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойууну Бүлүү Бордоҥнорун төрүттэрэ дииллэр. Бүлүүгэ тиийиэн иннинэ кини урут Дьокуускай эргин олорбут («в Якутском крае», «первый переселенец на Вилюй»). Түлүөн ойууну өссө сорохтор Тыгын күтүөтэ эбитэ үһү эмиэ дииллэр.

ХVII үйэҕэ саха дьоно ханан-ханан тарҕанан олорбуттарын анаан чинчийэн, дьоһуннаах үлэни суруйбут Б.О. Долгих ити үйэ бүтүүтүгэр бордоҥнор бука барылара Бүлүүгэ көһөн тиийбиттэрэ («целиком переселились на Вилюй») диир. Бордоҥнор төрүттэрэ – Хаҥалас аҕатын ууһа (подразделение кангалассов) уонна Бүлүүгэ көһүөхтэрин иннинэ, Хаҥалас сиригэр Сиинэ төрдүнэн олорбуттар».

Онон Багдарыын Сүлбэ төрдө-ууһа маннык буолар:

Түүлээх Түҥүрдээх Түлүөн Ойуун

Хантаҕар Быгый

Сиэллээх Өһүргү

Сүлэ Багдарыын

Оноку

Быырта

Уоһа Суох Уоһарап

Баскардыыр Уйбаан

Уйбаныап Дьэпсэй

Уус Дьөгүөссэ – Такынай Уус

Испирдиэн Уус Акыым

Багдарыын Сүлбэ

Михаил Спиридонович – олоххо, ыччаты иитиигэ ураты активнай позициялаах киһи. Кини, кыргыһыы хонуутугар бэйэлэрин хорсуннук көрдөрбүт буойуннар тустарынан суруйуулар, ахтыылар эдэр көлүөнэни иитэр суолталара улаханын эрдэттэн өйдөөбүтэ. Ону туоһулуур чахчылары «Хоту дойду хонноҕуттан» айымньытыттан көрүөҕүҥ:

«1966 сыллааҕы муус устарга аны, баҕар, эппиэт кэлээрэй, албан аатырбыт биир дойдулаахпыт уҥуоҕа көстөөрөй даҕаны диэммин Венгрияҕа сурук ыыппытым. Бүдүмүккэ. Сурукпун, көмүллүбүт станциятын Нэмэшкэрэстур аатын ыйан туран, аны хас да оскуолалаах сир буолуо диэммин, 1-кы нүөмэрдээх оскуола дириэктэригэр диэн аадырыстаабытым. Дьиҥэр, таах олоруохтааҕар кэриэтэ суруйбутум, эппиэт кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым. Онтум баара, хата, кимнээҕэр сотору бэрт эйэҕэс, ситэри харда тигинээн тиийэн кэлбитэ». Сурук сылын өйдөөн көрүҥ эрэ, А.А. Мироновка Герой аатын 1990 с. биэрбит эбит буоллахтарына, Михаил Спиридонович, кини албан аатырыа өссө отут сыл иннинэ өтө көрбүт курдук, суруйсан уҥуоҕун булан, сибээһи олохтоон, нөҥүө сылыгар Марк Михайлов диэн училище преподавателин кытта иккиэ буолан Венгрияҕа айанныыллар. Омук дьоно барахсаттар, үрдүк култууралаах буолан, уһуну-киэҥи санаан, биһиги саллааппытыгар мыраамар пааматынньык туппуттар. Сылын аайы онно оскуола оҕолоро муус устар 4 уонна сэтинньи 7 күнүгэр сибэкки уураллар, көрөллөр-харайаллар эбит.

«Биһиги киһибит пааматынньыга кылабыыһа бэтэрээ кырыытыгар, таҥара дьиэтин адьас аттыгар турар.

Кыра миитин оҥордубут. Биһиги ким-ханнык буоларбытын, тоҕо кэлэ сылдьарбытын өссө төгүл кэпсээтибит. Онтон чорооҥҥо илдьибит Өлөксөйбүт төрөөбүт буорун, Бүлүүтүн буорун, пааматынньык иннигэр чобуччу туруоран кэбистибит. Чороон диэн тугун, төрөөбүт буору саха аймах олус күндүтүк тутарын быһаардыбыт». Кэлин Бүлүү ол чороонноох буоругар оскуола оҕолоро сыл аайы сибэкки үүннэрэр буолбуттар.

Хайдахтаах курдук махталлаах, үтүө дьыаланый?! Михаил Спиридонович ким да ыйыыта-кэрдиитэ, көмөтө-өйөбүлэ суох, бэйэтин үтүө санаатынан, баҕатынан салайтаран, бүтүн республика суолталаах миссияны, А.А. Мироновка герой үрдүк аатын иҥэриэхтэрэ отут үс сыл иннинэ тиийэн толорон кэлбитин оччотооҕу да, бүгүҥҥү да үрдүк салалта билэрэ дуу, суоҕа дуу. Кини ордук хомойоро баар, А.А. Миронов герой буолбутун кэннэ Бүлүү улууһун салалтата геройу чиэстиир сыаллаах Венгрияҕа иккистээн анал делегация тэрийэн ыыппатаҕыттан.

Айаҕалыы сатаан, ол санаатын кинигэтигэр маннык суруйар: «Билиҥҥи кэмҥэ омукка тахса сылдьыы, күүлэйдээһин улахан уустуга суох буолла. Венгрия – суол-иис өттүнэн олус сайдыылаах дойду. Нэмэшкэрэстурга хантан баҕарар дөбөҥнүк тиийиэххэ сөп. Онон Венгрияҕа сылдьар саха дьоно, Өлөксөйбүт уҥуоҕар сүгүрүйэн, Миклоштаахха уонна оннооҕу пионердарга махтанан ааһар буоллаллар диэн баҕатыйабын. Ол көрөөччүлэргэ-харайааччыларга да өйөбүл курдук сыаналаныах этэ. Иккис өттүнэн ылар эбит буоллахха, кэриэстэбиллээх өссө ордук кичэллэн хараллыахтаах. Үтүөттэн үтүгэн буора төрүүр».

Дьэ, итигирдик. Салалтабыт, республикабыт болҕомтоҕо ылбатах дьыалатын, баҕар, ол дойдуга туристыы, сынньана тиийэр биир эмэ үтүө санаалаах киһи ылынан, албан ааттаах геройбут уҥуоҕар сүгүрүйэн, олохтоохторго махталын биллэрэн, Михаил Спиридонович баҕатын толоруо буолаарай диэн бу кыбытык тылбын тиэрдэбин.

«Бүлүүгэ баар эрдэхпинэ Нэмэшкэрэстур дэриэбинэ начальнай оскуолатын дириэктэрэ Дь. Миклош дьиэ кэргэттэрин кытта суруйсан сибээһи тута олорбутум. 1974 сыллаахха райком бюротун уурааҕынан үлэбиттэн устубуттарын кэннэ манна Дьокуускайга кэлэн хааламмын, онтон ыла сибээспит быстыбыта», – диэн Михаил Спиридонович хом санаатын этэр.

Райком бюротун уурааҕынан Бүлүү педучилищетын дириэктэрин дуоһунаһыттан Михаил Спиридоновиһы хайдах, тоҕо устубуттарын туһунан кыратык быһааран биэрдэххэ сөп буолсу. Эмиэ да хомолтолоох-кыһыылаах, эмиэ да көрүдьүөстээхтик үчүгэй өттүнэн түмүктэммит, чахчы бэртээхэй трагикомедия сюжета буолар олох оонньуутун сценатыттан түспүт сэдэх түбэлтэ буолан биэрдэ.

Михаил Спиридонович оччоттон да баран-кэлэн, ол быыһыгар Венгрияҕа тиийэ, Москваҕа училищелар дириэктэрдэрин семинардарыгар кыттан, сүгүн сылдьыа баара дуо, тыл-өс этэн, өй-санаа атастаһан, уопуттаах дириэктэр быһыытынан Россия үөрэҕин чиновниктарыгар бэйэтин туһунан үтүө өйдөбүлү хаалларар.

«Биир сыптарыҥнаах ынах хотон сүөһүтүн бүтүннүү сутуйар» диэн өс хоһооно баар. Ол кэриэтэ, арыгыга умньаммыт биир төттөрү кэмэлдьилээх киһи, Михаил Спиридонович уоппускаҕа барбытын кэннэ, үҥсүү тэриллибитин саба тутарын оннугар күөдьүтэн биэрбит, төһө эмэ дириэктэриттэн өйөппүт-убаппыт, партияҕа ылларбыт киһитэ түһэн биэрэн, тэриллибит дьыала саллайан, райком, обком, Москва таһымынан быһаарыллар айдааҥҥа кубулуйар. Обкомтан икки төгүл комиссия кэлэн бэрэбиэркэлээн, Михаил Спиридонович туһатыгар түмүктүүр. Ол үрдүнэн, оччотооҕу сиэринэн, обкомтан «түүлээх илии» дуксуурунан, райком бюротун уурааҕа тахсар. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, Москва сабыдыалынан, Михаил Спиридонович Дьокуускайга кэлэн, нөҥүө сылыгар Чирээйэптэн бэйэтиттэн дьиэ ылар.

«Сылаас ваннаҕа киирэн сытаммын, бу бүлүүлэр абыраатахтарын диэн ырыа ыллыыбын. Антах икки биэрэстэлээх сиргэ баанньыктанар этим. Бүлүүгэ кырдьыахпар диэри дириэктэрдээн хаайтаран олорбутум буоллар, республикабын бүтүннүү кэрийэн, сирин-дойдутун аатын хомуйан, норуоппар туһалаах үлэни оҥоруом этэ дуо, хас эмэ сүүһүнэн ыстатыйаны, очерканы, суоллааҕы бэлиэтээһиннэри, сүүрбэттэн тахса кинигэни суруйуом этэ дуо?! Оттон, бу иккис мааны дьиэбэр үөһэ-аллара төттөрү-таары лиибинэн хатааһылыы сылдьан: «Туймаада дьогдьойор саалыгар, дьоһун-мааны дьиэтигэр олоробун! Бу, бүлүүлэр абыраатахтарын», – диэн ыллыыбын. Ону кэргэним: «Аргыый, аны дьон истиэ, сэккэ-сэлээҥҥэ этиэ», – диэн харыстаан мөхпүтэ буолар», – Михаил Спиридонович бэйэтин кэпсээниттэн бэйэтэ астынан ыраастык дуоһуйа күлэр.

Дьэ кырдьык, Дьылҕа хаан ыйааҕа кыһыл соһо кыраасканан суорба таас сирэйигэр эрдэттэн суруллан турар дииллэрэ оруннаах курдук буолан тахсар.

Багдарыын Сүлбэ норуотун туһугар тугунан да кэмнэммэт сүдү научнай суолталаах тыл, история, география салааларын холбуу түмэр топонимика фондатын 40-ча сыл устата хомуйан мунньуон быатыгар, оччолорго күннээн-хааннаан олорбут партократтар, кинини «самнарбыттар» эбит. Бу иһин норуот кинилэргэ махтаныан эрэ сөп курдук. Специалистар сыанабылларынан, Багдарыын Сүлбэ картотеката Сибииргэ уонна Дальнай Востокка кээмэйинэн иккис миэстэни ылар үһү. Маҥнайгы миэстэлээх Томскай институтугар дуу, университетыгар дуу баар картотека, сэрэйдэххэ, бүтүн тэрилтэ күүһүнэн мунньуллубут буоллаҕына, биһиги киһибит соҕотоҕун сыралаһан мустаҕа. Мунньуо эрэ дуо, онтун норуотугар быһааран, сэһэргээн, уонтан тахса кинигэ оҥорон, хас да сүүһүнэн ыстатыйа суруйан тарҕатта. Кини айымньыларын, суруйууларын норуот бүттүүнэ ааҕар, элбэх сэҥээрээччи суруйсар, өй-санаа атастаһан көмөлөһөр дьон баар. Бу дьон аата анал картотекаҕа тиһиллэн иһэр, ахсааннара 800-кэ тиийдэ диир. Бачча элбэх суруйсар, көмөлөһөр киһилээх (ааҕааччытын киллэрбэккэ туран) учуонай да, суруйааччы да, бука, Россия үрдүнэн суоҕа буолуо. Хас кинигэ, сурунаал, хаһыат ыстатыйата долбуурга ууруллан, паапкаҕа тиһиллэн, анал миэстэлэригэр сааһыланан турар. Наадыйдыҥ да, ханнык баҕарар матырыйаалы аҕыйах мүнүүтэнэн булан биэрэр. Маннык бэрээдэктээх, ситэри тэрээһиннээх, чуолкай режимнээх, ураты сүрэхтээх-бэлэстээх дьүккүөр үлэһит киһи сахаҕа баарынан киэн туттуох санаам кэлэр. Билбитэ-көрбүтэ, аахпыта элбэҕинэн, үлэһитинэн Даланныын тэҥ баайыылаах дьон. Өйдөрө-санаалара, олоҕу көрүүлэрэ биирэ, биир дьылҕаҕа эриллэн репрессиялана сылдьыбыттара барыта мээнэҕэ буолбатах. Дьылҕа хаан иккиэннэрин тэҥ өлүүлээн, дьон-сэргэ туһугар үлэлииргэ-хамныырга анаан айбыт дьоно буолаллар. Ол да иһин норуоттарыгар элбэҕи оҥордохторо, айдахтара. Уратылара диэн, Далан үлэтэ, айымньылара кэмигэр таба көрүллэн, сөптөөх билиниини, сыанабылы ылбыт буоллаҕына, ол өттүнэн Багдарыын Сүлбэ, туох да диэбит иһин, көйгөтүллүбүтэ мэлдьэһиллиэн сатаммат. Онуоха буруйа диэн, бүтүн олоҕунан, өйүнэн-санаатынан, үлэтинэн-хамнаһынан коммунистическай системаны утары үрүҥү үрүҥ, хараны хара диэн кырдьыгы баарынан сирэйгэ этэринэн, суруйарынан оччотооҕу да, билиҥҥи да салалтаҕа сээн дэппэтэҕэ буолар. Билиҥҥи салалта эстибит система дьайыытыттан босхолонор кэмэ уолдьаста. Атын сиргэ-дойдуга эбитэ буоллар, Багдарыын Сүлбэ үлэтэ толору сыанабылы ылбыта, доктор, академик буолбута ырааппыт буолуо этэ. Биһиэнэ кэм төттөрү өттүнэн буолааччы, дьоҥҥо-сэргэҕэ төрүт биллибэтэх, суруйбут үлэлэрин ким да аахпатах аата-ахсаана суох элбэх доктор, академик бөҕөлөөхпүт.

«Уларыта тутуу норуоту уһугуннарда. М.Е. Николаев уон сыл иһигэр олус элбэҕи оҥордо. Саха норуотун Сэбиэскэй былаас тухары таҥнары мииммит, национализмҥа буруйдуур үс уурааҕын көтүрдэ. Ельцини кытта таба сибээһи олохтоон, хаста да аҕалан хотоҥҥо, чуумҥа сырытыннаран, олохпут-дьаһахпыт ыараханын көрдөрөн, сөптөөх өйөбүлү, дьаһалы оҥортордо. Атыны да оҥорбута элбэх буоллаҕа, ааҕан сиппэккин. Ону урукку кыдьыкпытын бытархайдаһан, хасыһан, араастаан холуннарабыт, тыл-өс тарҕатабыт. Уруккуга төннүүгэ дьиксинии баар. Үгэспитинэн аҕа уустаһабыт, улуустаһабыт. Диктатураттан демократияҕа киириини сыыһа өйдөөһүн тахса сырытта. Туох да хонтуруола суох бас-баттах барыы, быһыы-майгы сатарыйыыта, арыгыга охтуу. Ол эрээри, саха чиҥ омук, өйдүөҕэ», – Багдарыын Сүлбэ билиҥҥи олох туһунан санаалара итинник.

Уруккуга төннүүгэ дьиксинии баар диэн саамай сөпкө этэр. Быйыл Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сыла туолар үбүлүөйүнэн сибээстээн, Президент Штыров быйылгы дьылы Ойуунускай сылынан биллэрбитэ. Ону бырачыастаан, Скрипин диэн «бөлүһүөк» «Московский комсомолец в Якутии» хаһыакка муус устар 9 күнүнээҕи нүөмэригэр Ойуунускай аатын хараардар улахан ыстатыйатын таһаарбыта. Ол иннинэ, Орджоникидзе болуоссатын Ойуунускай аатынан уларытан ааттыыры утаран эмиэ суруйбута.

Оттон биһиги, Багдарыын Сүлбэ «Ааспат-арахпат сырҕан баас» диэн кинигэтиттэн «П.А. Ойуунускайы саҥалыы ааҕыҥ» диэн ыстатыйатыгар этэр санааларын кытта бэрт кылгастык билсиһэ түһэрбит сиэрдээх. Тоҕотун эттэххэ, бу мөккүөрдээх ыстатыйаҕа Багдарыын Сүлбэ кимэ-туга, өйө-санаата хайдаҕа ордук дьэҥкэтик, ырылхайдык көстөр. Кини мөккүһэр дьонун кытта туох да кубулҕата суох кыларыйар кырдьыгынан, кинилэр өйдөрүн-санааларын, кимнэрин-туохтарын бэйэлэрин тылларыттан-өстөрүттэн таһааран холобурдаан туран итэҕэтиилээхтик быһаарарынан уратылаах. Онон ыччат, эдэр көлүөнэ сымыйаны-кырдьыгы сатаан араарарыгар, таба өйдүүрүгэр улахан туһалаах көмөнү оҥорор. «…Дьон саастаах өттүн үксэ, Лениннэрин-Сталиннарын ыга кууспутунан халдьаайыларыгар тахсаллара биллэр буолла. Бэчээт суруйуулара Государственнай Думаҕа быыбар түмүгэ арылхайдык көрдөрөллөр… Онон мин ыччакка анаан суруйабын. Ыччаты көнө суолга киллэриэххэ наада. Бу суруйуум киниэхэ ананар», – диэн быһаччы этэр.

Улуу дьоммутун барыларын биир халыыпка уган, история биир кэрдиис кэминэн, биир событие кэрчигинэн эрэ кинилэр өйдөрүн-санааларын быһаарар, сыана быһар тутах өйдөбүл буолара биллэр. Бу өттүнэн, Багдарыын Сүлбэ Аммосовтаах Ойуунускай өйдөрө-санаалара уларыйыытын Ойуунускай айымньыларыгар олоҕуран, олус сөпкө быһаарар.

«Аммосовтаах, Ойуунускайдаах партияҕа бэрт эдэрдэригэр киирбиттэрэ уонна революционнай охсуһууга, уларыта тутууга актыыбынайдык кыттыбыттара. Тоҕо?

Итини ситэри өйдүүр наадатыгар, хал буолбут пропагандистскай дойҕохтору туора ууран баран, П.А. Ойуунускай бэйэтин суруйууларын, кини ахтыыларын, айымньыларын сэттис томуттан ылан, болҕомтолоохтук ааҕыахха наада. Ойуунускайдаах революцияҕа актыыбынайдык кыттыылара диэн, туох-ханнык иннинэ, кинилэр революцияны национальнай босхолонуулаах хамсааһын курдук көрбүттэриттэн эбит. Кинилэр улуу патриоттар этилэр».

Саамай сөптөөх сыанабыл. Салгыы ааҕыаҕыҥ:

«Дьэ онтон хаан утахтаах, ииригириилээх, 1928 сыл адаҕыйан тиийэн кэлбитэ. Республика салалтата омугумсуйууга буруйданар, үүрүллэр-түрүллэр. М.К. Аммосовы Саха сиригэр уон сыл устата кэлиэ суохтаах диэн киин былаас уурар.

Аммосовтаах, Ойуунускайдаах харахтара ити кэнниттэн букатыннаахтык арыллыбыта. Онон, сити кэмҥэ, 1929 сыллаахха, Платон Ойуунускай биир улуу айымньытын «Улуу Кудаҥсаны» суруйбута».

Итинник этэн туран, ыстатыйа автора П.А. Ойуунускай «Александр Македонскай», «Улуу Кудаҥса», «Бассабыык» диэн 1927 сыл кэнниттэн суруллубут айымньыларын ырытан, бэйэтин көрүүлэрин ылыннарыылаахтык дакаастыыр.

Бу көрүүлэрин Багдарыын Сүлбэ «Уһуктабыт дуу, уһуктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар салгыы бигэргэтэр:

«Күндү ааҕааччы! Сорохтор П.А. Ойуунускайы, эдэр оҕо сылдьан, революционнай хамсааһыҥҥа актыыбынайдык кыттыбытын уонна революционнай тыыннаах айымньылары суруйбутун эрэ ахтааччылар уонна куоһур туттааччылар. Ол – судургутутуу. Улуу киһибит олорбут олоҕун, айбыт айымньыларын 1927 сыл иннинээҕи уонна 1927 сыл кэнниттэн диэн арааран, ырытан өйдүүрбүт сиэрдээх буолуохтаах. Оннук да буолан, суруйааччы Бассабыык Баһылайа, табах тарда-тарда хаама сылдьан, маннык диир: «Оҕо киһи билбэтин-көрбөтүн олох бэйэтэ биллэрэн-көрдөрөн иһэр. Бу аата буоллаҕа дии – олоҕу билбэккэ эрэ батыһан иһии диэн! Төһө да үлэлээбит, төһө да сүрүннэспит курдук иһин, хараҕа суох киһи суолу батыһан иһэрин курдук испит эбиппит».

«Ама, өйдөммөт дуо, доҕоттор. Ити – буруйу билинии, ити – кэмсинии», – диэн халбаҥнаппат бүтэһиктээх түмүктээһинин оҥорор.

Багдарыын Сүлбэ репрессия тематыгар аналлаах айымньылара барыта докумуоҥҥа олоҕуран суруллубут буоланнар – кырдьыктаахтар, түмүктээһиннэрэ итэҕэтиилээхтэр, хорсуннар. Ол иһин коммунистическай идеологияҕа бэриммит, саҥа олоҕу көһүүннүк ылынар, уһукта илик кырдьаҕастар киниэхэ сыһыаннара ураты, сороҕор икки өрүттээх. Ону «Уһуктабыт дуу, уһуктубаппыт дуу» диэн ыстатыйатыгар дьэҥкэтик көрөбүт. Бу урукку олох уонна аныгы олох мөккүөрдэрин чаҕылхай холобурун хайаан да, ирдэһэн даҕаны туран, ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Үгүһү өйдүөххүт. Холобур, быһыытынан биир лоскуйу ылан көрүөҕүҥ:

«Коммунист киин былааһа биһиги дьоммутун, салайааччы диэн ааттаан олордор этэ гынан баран, киһи диир этэ дуо? Эчикийэ суох! 1986 сыл «геройа» Ю.Н. Прокопьев, ааһар ааспытын кэннэ, ытаабытын-соҥообутун аны ааҕыҥ. Кини «Молодежь Якутии» хаһыакка (07.12.1996) «Начистоту так начистоту» диэн улахан ыстатыйаны бэчээттэппитэ. Онтон күһүөрү (28.08.1996) эмиэ ити хаһыакка «Дело остается с человеком» диэн улахан интервьюну биэрбитэ. Онто «Десять лет Юрий Прокопьев стоял у руля республики» диэн хос быһаарыылаах этэ. Ити! Ю. Прокопьев уон сыл уруулу туппут үһү. Күндү ааҕааччы, уон сыл олорорун устатыгар Ю.Н. Прокопьев киин былааска төһө улахан авторитетынан туһанар буолбутай? Кини тылын төһө ыйааһынныыр этилэрий? 1986 сылга Киин Комитекка туох буолтай? Ю.Н. Прокопьев бэйэтэ ону туох диэбитэй? «Вопрос был поставлен на Секретариате. Слово «беспринципность» в мой адрес было не самым грубым. В общем, там смешали меня с грязью», – диэбитэ дии» («Молодежь Якутии», 28.08.1996).

Коммунист партиятын киин салалтата диэн, саха дьоно өйдүүрүнэн, туох этэй? Итиннэ быһаччы уонна ситэри быһаарыыны Президеммит М.Е. Николаев биэрбитэ: «Саха учуонайдарын, литературатын уонна искусствотын деятеллэрин эҥин араас аньыыларга, бастатан туран, национализмҥа буруйдааһын, кэпсээҥҥэ киирбит КК диэн идеологическай уонна политическай монстр тиһэх тыына тахсыар диэри, адьаһын 1986 сылга диэри, салҕанан барбыта».

Итинник, доҕоттор. Монстр диэн тылы нуучча тылын быһаарыылаах тылдьытыгар «урод, чудовище» диэн быһаарбыттар.

Дьэ маннык олоҕу, политиканы баарынан кырдьыктаахтык ырытар дьоммут Багдарыын Сүлбэттэн ураты билиҥҥитэ, биэс тарбах эрэ иһинэн ааҕыллар бадахтаах. Ол да иһин дьоммут-сэргэбит аанньа уһуктубат быһыылаах.

Багдарыын Сүлбэ – ааҕааччыта, көмөлөһөөччүтэ, сүбэһитэ элбэҕинэн тэҥнээҕэ суох дьоллоох киһи. Саха сиринэн эрэ муҥурдаммакка, ыаллыы республикаларынан, уобаластарынан, кыраайдарынан сылдьыталаан, сирэй көрсөн кэпсэппит, сурукка тиспит, суруйсар дьонун ахсаана 800 – икки холбука туһунан картотека буолан турар. Туһалааҕы, наадалааҕы норуоппар өссө оҥордорбун диэн, былаана, баҕата баһаам.

Күн-дьыл ааһар, олох хаамыыта, быһыы-майгы уларыйыыта кэнники уонча сыл иһигэр киһи өйдөөн-төйдөөн дьүүллээбэтинэн түргэнник ааһар кэмигэр олоробут. Олох соторутааҥҥа диэри этэ дии, уларыта тутуу сылларын чэбдик салгынынан сайа тыыммыт кэммит. Оччолорго интеллигенцияларбыт бас-көс дьоно иллээх да этилэр. КГБ пресс-киинин тойоно Мунтян лекциятыттан саҕалаан, 1986 с. түбэлтэ уонна кини дуораанын утары туруулаһыыга Саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов баһылыктаах интэлигиэнсийэ чулуу дьоно биир түмсүүлээх күүстээх харданы оҥорон, урукку былаас тиһэх төгүлүн биһиги норуоппутугар национализмы соҥнообут балыырдаах политикатын киэр илгибиттэрэ. Оччотооҕу тыҥааһыннаах кэми Далан «Дьылҕам миэнэ» романыгар маннык суруйбута:

«Ити барыта норуот, бар дьон истибэтинэн кини кэтэҕинэн барбыта, нэһилиэнньэ билбэккэ хаалбыта. Ол иһин билигин туох барыта ол мүччүргэннээх сахтарга бэйэтин чиэһин, достоинствотын, интеллектуальнай потенциалын көмүскээбит чулуу уолаттарын ааттарын билиэх уонна кинилэргэ махтаныах тустаах: тус бэйэлэрин олохторун толук уурартан куттаммакка туран турууласпыт дьоннорунан Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов, талааннаах учуонайдар Егор Егорович Алексеев, Василий Николаевич Иванов, Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ буолаллар».

Багдарыын Сүлбэ, быйыл төһө да 75 сааһын туоллар, өйүн-санаатын муудараһын өрөгөйүгэр сылдьар. Үлэлиирэ, суруйара баһаам. «Киин куорат» хаһыакка нүөмэри көтүппэккэ ыстатыйалара тахса тураллар. «Эн суруйууларыҥ хаһыаппытын киэргэтэллэр», – диэн этэллэр.

Сэдэх да буоллар, бэйэлэригэр маннык дириҥ ирдэбиллээх, ураты дьиссипилиинэлээх, сүрэхтээх, дьүккүөр үлэһит дьонноох буоламмыт, норуот быһыытынан эстэн-быстан хаалбакка, баччаҕа тиийэн кэллэхпит. Кинилэр уопуттарын, дьоҕурдарын, кыахтарын общество, государство олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар ситэри туһаныаҕыҥ!

Эдэр көлүөнэ дьоно кинилэр холобурдарын батыһалларыгар, үөрэнэллэригэр эрэл толору баар.

Чолбон. – 2003. – №10.