Читать книгу Kompendium BHP Tom 2 poradnik dla służby bhp i pracodawców + płyta CD z wzorami dokumentów - Praca zbiorowa - Страница 4

1.1. Prawa i obowiązki pracownika w zakresie bhp

Bezpieczne i higieniczne warunki pracy nigdy nie zostaną osiągnięte w żadnej firmie bez pełnej współpracy między pracodawcą a pracownikami. Jest to warunek, przy którym nawet najlepsze rozwiązania technologiczne nie będą miały większego znaczenia dla podwyższenia bezpieczeństwa procesów pracy. Konstruktywny dialog pracodawcy z pracownikami w zakresie bhp czyni możliwym stworzenie bezpiecznych warunków pracy, co każdej stronie przyniesie wymierne korzyści.

Pracownicy będą pracować w bezpieczniejszych warunkach, oszczędzając tym samym zdrowie, a nawet chroniąc życie. Pracodawca natomiast skorzysta na jakości wykonywanej pracy i rzadkiej absencji wśród załogi. Dlatego tak ważne jest zapewnienie pracownikom ich praw i egzekwowanie od nich wykonywania obowiązków w zakresie bhp.

Za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy odpowiada pracodawca (art. 207 § 1 Kodeksu pracy, dalej: kp). Nie może się on powoływać na to, że naruszenie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy nastąpiło bez jego winy lub winę za to ponosi osoba trzecia.

Oznacza to, że pracodawca nie uchyli się od odpowiedzialności, jeżeli na przykład pracownik złamie sobie nogę na skutek poślizgnięcia się na mokrej podłodze, którą wcześniej umył inny pracownik.

Na nic zdadzą się wysiłki pracodawcy, jeżeli sami pracownicy w trosce o własne zdrowie i życie nie będą stosowali przepisów oraz zasad bhp w swojej pracy. Wszak przestrzeganie takich przepisów i zasad należy do ich podstawowych obowiązków pracowniczych, określonych w art. 100 kp.

Prawa oraz obowiązki pracowników w zakresie bhp zostały uregulowane w Dziale dziesiątym Bezpieczeństwo i higiena pracy, Rozdziale II Prawa i obowiązki pracownika kp (art. 210–212 kp) oraz przepisach wykonawczych do niego.

Podstawowe prawa pracowników w zakresie bhp

Podstawowe prawa pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy to:

 prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

 prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy i prawo do oddalenia się z miejsca pracy,

 prawo do wynagrodzenia w związku z udziałem w konsultacjach w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Podstawa prawna w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Prawo pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach wynika bezpośrednio z art. 66 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i należy do grupy podstawowych praw gwarantowanych przez państwo.

Gwarant realizacji prawa pracownika

Gwarantem realizacji prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy są nałożone na pracodawcę obowiązki, które dotyczą:

1) zapewniania pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prowadzenia systematycznego ich szkolenia w zakresie bhp (art. 15 i 94 pkt 4 kp);

2) ochrony zdrowia i życia pracowników przez zapewnienie im właśnie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki oraz techniki, w szczególności przez wypełnianie obowiązków:

 organizowania pracy w sposób zapewniający jej bezpieczne i higieniczne warunki,

 zapewniania przestrzegania w firmie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawania poleceń usuwania uchybień w tym zakresie, a także kontrolowania wykonywania tych poleceń,

 reagowania na potrzeby w zakresie zapewniania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywania środków podejmowanych w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy,

 zapewniania rozwoju spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy oraz jej warunki, stosunki społeczne, a także wpływ czynników środowiska pracy,

 uwzględniania ochrony zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych,

 zapewniania wykonywania nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy (np. Państwową Inspekcję Pracy),

 zapewniania wykonywania zaleceń społecznego inspektora pracy

(207 § 2 pkt 1–7 kp).

Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy zostało określone w kp jako obowiązek o charakterze powszechnym i bezwzględnym. Oznacza to, że ciąży on na każdym pracodawcy w stosunku do wszystkich pracowników, bez względu na sposób wywiązywania się przez danego pracownika ze swoich zobowiązań.

Egzekwowanie od pracowników przestrzegania przepisów i zasad bhp

Z ogólnego obowiązku pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy pracownikom wynika również pośredni szczegółowy obowiązek egzekwowania od pracowników przestrzegania przepisów i zasad bhp.

Znajduje to swoje uzasadnienie w przypisaniu obowiązkowi przestrzegania przepisów i zasad bhp przez pracowników statusu podstawowego obowiązku pracowniczego (art. 100 § 2 pkt 3 kp).

Obowiązek pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie ma charakteru absolutnego. Istnieją bowiem prace, które ze swej istoty zakładają znaczny stopień niebezpieczeństwa, na przykład praca ratowników uczestniczących w akcjach ratowniczych. Tu prawo pracownika do bezpiecznych warunków pracy jest kształtowane przez ryzyko zawodowe, na które osoby wstępujące w szeregi na przykład ratowników godzą się.

Realizacja prawa pracownika

Prawo pracownika do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, jako obowiązek pracodawcy, polega na stworzeniu, przy wykorzystaniu nie tylko instrumentów prawnych, ale również technicznych, technologicznych oraz organizacyjnych, sytuacji, w której nie będzie zagrożone życie i zdrowie pracownika. Obowiązek pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, jako podniesiony do rangi podstawowej zasady prawa pracy, oznacza, że pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia pracownikowi faktycznego bezpieczeństwa, a nie tylko realizacji obowiązków wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów bhp (wyrok SN z 19 grudnia 1980 r., I PR 87/80, niepublikowany).

Prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy i oddalenia się z jej miejsca

Kolejnymi prawami pracownika w zakresie bhp są:

 prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy (art. 210 § 1 kp),

 prawo do oddalenia się z miejsca zagrożenia (art. 210 § 2 kp).

Prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy jest możliwe, gdy:

 pracodawca nie wywiązał się z obowiązku zapewnienia bezpiecznych warunków pracy i wykonywanie przez pracownika pracy w takich warunkach, nieodpowiadających przepisom bhp, stwarza zagrożenie jego życia oraz zdrowia,

 wykonywana przez pracownika praca grozi wspomnianym niebezpieczeństwem innym osobom.

Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa niebezpieczeństwa, pracownik może oddalić się z miejsca zagrożenia.

1. Pracownik wykonujący pracę w biurze zauważył, że gniazdko elektryczne, do którego podłączony jest jego komputer, zaczyna niebezpiecznie iskrzyć. W związku z tym, że to do pracodawcy należy zapewnienie bezpiecznych warunków pracy, pracownik po natychmiastowym poinformowaniu o tym pracodawcy odstąpił od wykonywania pracy.2. Pracownik wykonujący pracę, w której jest ostatnim ogniwem procesu produkcyjnego, jest zdenerwowany śmiercią najbliższego członka rodziny. Mając na względzie odpowiedzialność, jaka na nim ciąży (przerwanie procesu produkcyjnego grozi awarią systemu i jest zagrożeniem dla pracujących przy nim ludzi), odstąpił od wykonywania pracy – oczywiście po wcześniejszym poinformowaniu o tym swojego pracodawcy.

Osoby zatrudnione na stanowiskach związanych z ratowaniem życia i mienia

Prawo do powstrzymania się od wykonania pracy w niebezpiecznych warunkach nie przysługuje pracownikom, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia i mienia. Dla tej grupy osób wykonywanie pracy w sytuacjach ekstremalnych stanowi niejako ryzyko zawodowe, które akceptują w momencie podejmowania danej pracy. Mogą oni jednak odmówić wykonania poszczególnych czynności ratowniczych, które są z obiektywnego punktu widzenia niemożliwe do wykonania.

Ratownik może odmówić wejścia do palącego się budynku, aby ratować ludzi znajdujących się na 4 piętrze, gdy cała klatka schodowa jest już w ogniu.

Każdy pracownik może zostać zobowiązany przez pracodawcę do wzięcia udziału w akcji ratowniczej zarówno w godzinach pracy, jak i nadliczbowych (art. 151 § 1 pkt 1 kp). Jednak tylko osoby zatrudnione w celu ratowania życia lub mienia nie mogą odmówić uczestnictwa w takiej akcji. Pozostali pracownicy, na podstawie art. 210 § 5 kp, mogą odmówić wykonania takiego polecenia.

Personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (wyrok SN z 15 maja 2001 r., II UKN 395/00, OSNP 2003/3/70).

Okoliczności uzasadniające powstrzymanie się od pracy i oddalenie się z jej miejsca

Sytuacje, w których pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy, a nawet oddalić się z miejsca pracy, są sytuacjami alternatywnymi. Oznacza to, że zaistnienie choćby jednej nich upoważnia pracownika do skorzystania z tego prawa, czyli że wykonywana praca stwarza zagrożenie jego życia i zdrowia lub zagraża innym osobom.

Jednak powstrzymanie się od wykonywania pracy we wspomnianych okolicznościach można uznać za uzasadnione tylko wówczas, gdy warunki pracy stwarzają bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia. Nie chodzi tu zatem o jakieś niedostatki w organizowaniu warunków pracy, lecz takie, które stwarzają szczególne niebezpieczeństwo. Ponadto wyklucza to powstrzymanie się od wykonywania pracy w przypadku zagrożenia wyłącznie mienia pracownika.

1. Pracownik ma prawo powstrzymania się od wykonywania pracy we wskazanym przez pracodawcę pomieszczeniu tylko wówczas, jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie jego zdrowia lub życia (wyrok SN z 19 stycznia 2000 r., I PKN 488/99, OSNP 2001/11/375).2. Powstrzymanie się od wykonywania pracy zagrażającej zdrowiu pracownika może w konkretnych okolicznościach sprawy stanowić przedmiot pracowniczego obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (wyrok SN z 7 stycznia 1998 r., I PKN 405/97, OSNAPiUS 1998/22/651).

Co więcej, zagrożenie uzasadniające powstrzymanie się od wykonywania pracy nie może być zagrożeniem jedynie potencjalnym lub tym, które mogłoby jedynie pośrednio szkodzić zdrowiu pracownika. Uznaje się, że zagrożenie uzasadniające powstrzymanie się od wykonywania pracy to zagrożenie realne i obiektywnie sprawdzalne. Ma to ogromne znaczenie w przypadku ewentualnego sporu. W ocenie, czy pracownik miał prawo do zaprzestania pracy, wykazanie zgodności z prawem swego zachowania ciąży na pracowniku.

Konsekwencje błędnej oceny zagrożenia życia i zdrowia a niewykonywanie pracy

Błędna ocena pracownika co do bezpośredniego zagrożenia życia i zdrowia, skutkująca niewykonywaniem pracy, nie zawsze jednak powoduje jego odpowiedzialność za bezprawne zachowanie.

Warunkiem odpowiedzialności pracownika jest bowiem nie tylko bezprawność jego zachowania, ale również wina. Jednak, nawet w przypadku braku winy, błędna ocena pracownika co do faktu, że wykonywanie pracy w danych warunkach stwarza zagrożenie jego życia lub zdrowia, powoduje utratę prawa do wynagrodzenia za czas nieświadczenia pracy.

Poinformowanie przełożonego

O powstrzymaniu się od wykonywania pracy pracownik powinien niezwłocznie powiadomić przełożonego. Jeżeli powstrzymanie się od pracy nie usuwa zagrożenia życia i zdrowia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia w pracy – wówczas także powiadamia o tym przełożonego.

Prawa do oddalenia się z miejsca zagrożenia nie należy utożsamiać z prawem do opuszczenia pracy, pracownik powinien bowiem nadal pozostawać w dyspozycji pracodawcy.

Powstrzymywanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom bhp nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy tylko wtedy, gdy pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie przełożonego (wyrok SN z 9 maja 2000 r., I PKN 619/99, OSNAPiUS 2001/20/610).

Wynagrodzenie

Pracownik powstrzymujący się od pracy ze względu na związane z nią bezpośrednie zagrożenie zachowuje prawo do wynagrodzenia (art. 210 § 3 kp). Zachodzi wówczas przeszkoda w świadczeniu pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy (art. 81 § 1 kp).

Pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania, ale nie mógł tego uczynić z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, obliczonego zgodnie z rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy.

Powstrzymanie się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej

Pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej. Prawo to przysługuje mu tylko w razie jednoczesnego spełnienia 2 warunków, mianowicie:

1) gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy,

2) gdy jego stan psychofizyczny stwarza zagrożenie innych osób (zagrożenie to nie musi być zagrożeniem bezpośrednim).

Od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej nie mogą powstrzymać się pracownicy, których obowiązki polegają na ratowaniu życia ludzkiego lub mienia (art. 210 § 5 kp).

Powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy jest dopuszczalne tylko po uprzednim zawiadomieniu o tym przełożonego (art. 210 § 4 kp).

Przepisy nie wymagają, aby zawiadomienie przełożonego przez pracownika o powstrzymaniu się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej musiało być dokonane w określony sposób. Może ono zostać dokonane na przykład na piśmie.

Do prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej należą:

1) obsługa suwnic sterowanych z kabiny i zdalnie sterowanych,

2) obsługa podnośników i platform hydraulicznych,

3) obsługa układnic magazynowych,

4) obsługa żurawi wieżowych i samojezdnych,

5) praca operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych,

6) praca przy obsłudze urządzeń mechanicznych, związanych z czynnościami wyburzeniowymi,

7) praca operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technologicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych,

8) praca przy obsłudze urządzeń walcowniczych przy wprowadzaniu pasm do wykrojów walcowniczych przy użyciu narzędzi ręcznych,

9) praca drużyn trakcyjnych oraz maszynistów – operatorów samojezdnych ciężkich maszyn torowych i kierowców drezyn motorowych,

10) praca nastawniczego, ustawiacza i manewrowego na kolei oraz zakładowych bocznicach kolejowych, a także dyżurnego ruchu na kolei,

11) praca kierowców autobusów, pojazdów przewożących materiały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 16 ton i długości powyżej 12 m, a także trolejbusów i motorniczych tramwajów,

12) praca przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych,

13) praca przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wysokich napięć,

14) obsługa urządzeń ciśnieniowych podlegających pełnemu dozorowi technicznemu,

15) obsługa instalacji chemicznych do produkcji gazów toksycznych lub tworzących mieszaniny wybuchowe z powietrzem,

16) praca przy materiałach łatwo palnych, środkach toksycznych i materiałach biologicznie zakaźnych,

17) praca przy wytwarzaniu, transportowaniu, wydawaniu i stosowaniu materiałów wybuchowych oraz samozapalnych,

18) prace badawcze, doświadczalne i technologiczne, związane bezpośrednio z eksploatacją oraz obsługą ruchu reaktorów jądrowych, akceleratorów, generatorów neutronów, komór do produkcji źródeł promieniotwórczych,

19) praca z otwartymi źródłami promieniotwórczymi w pracowniach klas I i II,

20) praca związana ze stosowaniem promieniowania jonizującego do celów diagnostycznych i terapeutycznych w zakładach opieki zdrowotnej, z wyjątkiem przypadków dotyczących ratowania życia ludzkiego,

21) prace doświadczalne z nowymi rodzajami uzbrojenia i amunicji,

22) prace remontowo-konserwacyjne przy amunicji i jej konfekcjonowaniu,

23) prace związane z oczyszczaniem terenu z przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych,

24) praca maszynisty maszyn wyciągowych, sygnalisty szybowego, operatora samojezdnych maszyn przodkowych, operatora pojazdów pozaprzodkowych i samojezdnych maszyn pomocniczych, maszynisty lokomotyw pod ziemią oraz rewidenta urządzeń wyciągowych – w podziemnych zakładach górniczych,

25) praca maszynisty wiertniczego i operatora maszyn podstawowych – w odkrywkowych zakładach górniczych,

26) praca mechanika i maszynisty wiertni oraz operatora i kierowcy agregatów cementacyjnych zasobników, a także urządzeń do intensyfikacji wydobycia ropy oraz gazu – w zakładach górniczych wydobywających kopaliny metodą otworów wiertniczych i zakładach wykonujących prace geologiczne,

27) praca pilota morskiego,

28) obsługa znaków nawigacyjnych na wodzie,

29) techniczna obsługa wodowania statków,

30) prace na wysokości na masztach i wieżach antenowych,

31) prace na wiaduktach i mostach,

32) praca pilota samolotowego, śmigłowcowego i szybowcowego oraz balonu wolnego, a także zawodowego skoczka spadochronowego,

33) praca nawigatora lotniczego i mechanika pokładowego w lotnictwie,

34) praca kontrolera ruchu lotniczego,

35) praca kaskadera filmowego,

36) praca treserów dzikich zwierząt i akrobatów cyrkowych

(załącznik Wykaz rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej do rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej – Dz.U. nr 62, poz. 287).

Niemożliwe jest ograniczanie wykazu prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej zawartego w załączniku Wykaz rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej do rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

Wszystkie prace tam wymienione są bezwarunkowo pracami wymagającymi szczególnej sprawności psychofizycznej.

Natomiast każdy pracodawca ma prawo wspomniany wykaz rozszerzyć o prace wymagające jego zdaniem szczególnej sprawności psychofizycznej, a występujące w jego firmie, na przykład przez dokonanie odpowiednich zapisów w:

 umowie o pracę z danym pracownikiem,

 regulaminie pracy,

 układzie zbiorowym pracy.

Pracodawca musi także zapewnić odpowiednie warunki przeprowadzania konsultacji zagadnień związanych z bhp w firmie i organizowanie ich w godzinach pracy oraz wypłacanie ich uczestnikom po stronie pracowniczej wynagrodzenia za czas nieprzepracowany ze względu na udział w takich konsultacjach (art. 23711a § 3 kp).

Kogo dotyczą obowiązki w zakresie bhp

Generalny obowiązek przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także składające się na niego powinności, odnosi się do wszystkich zatrudnionych – bez względu na podstawę nawiązania stosunku pracy.

Obowiązki te, w zakresie określonym przez pracodawcę, obciążają również osoby fizyczne wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w firmie lub miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, na przykład na podstawie umowy zlecenia czy umowy o dzieło (art. 3041 kp).

Sama treść przepisu art. 3041 kp może sugerować, że od decyzji pracodawcy zależy, czy i w jakim zakresie na osobie świadczącej pracę na innej podstawie niż stosunek pracy będą ciążyły obowiązki wskazane w art. 211 pkt 1–7 kp.

Jednak wykładnia przepisów przeczy takiemu stanowisku, podkreślając, że gdyby pracodawca mógł wyłączyć niektóre obowiązki w stosunku do osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, wówczas nie byłby w stanie wywiązać się z nałożonych na siebie obowiązków zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Dlatego też przepis art. 3041 kp może być rozumiany tylko i wyłącznie jako nałożenie na pracodawcę obowiązku skonkretyzowania w odniesieniu do tych osób obowiązków ciążących na pracownikach na podstawie art. 211 pkt 1–7 kp.

Osobie wykonującej pracę na innej podstawie niż umowa o pracę pracodawca musi zapewnić środki ochrony indywidualnej, jeżeli charakter wykonywania pracy taką potrzebę uzasadnia. Natomiast osoba ta ma obowiązek z tych środków korzystać zgodnie z ich przeznaczeniem.

Przestrzeganie przepisów i zasad bhp

Przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy należy do podstawowych obowiązków pracownika (art. 100 § 2 pkt 3 kp). Wskazuje to na wielką wagę, jaką ustawodawca przypisuje problematyce bezpieczeństwa i higieny pracy w firmach.

Rozwinięcie i uszczegółowienie treści tego obowiązku pracowniczego stanowi art. 211 pkt 1–7 kp, zgodnie z którym podstawowe obowiązki pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy to:

 znajomość przepisów i zasad bhp, udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawanie się wymaganym egzaminom sprawdzającym,

 wykonywanie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosowanie się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,

 dbanie o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,

 stosowanie środków ochrony zbiorowej, a także używanie przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,

 poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosowanie się do wskazań lekarskich,

 niezwłoczne zawiadamianie przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku lub zagrożeniu życia bądź zdrowia ludzkiego i ostrzeganie współpracowników oraz innych osób znajdujących się w rejonie zagrożenia o grożącym im niebezpieczeństwie,

 współdziałanie z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bhp.

Przytoczony katalog wymaganych zachowań nie jest zamknięty. Jest to jedynie przykładowe wyliczenie powinności składających się na pracowniczy obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bhp. Na pełną treść tego obowiązku składają się powinności określone w innych aktach normatywnych, uściślających zasady postępowania w zakresie bhp, którymi są regulacje wewnątrzzakładowe, takie jak regulamin pracy.

Znajomość przepisów i zasad bhp

Obowiązek przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy ma charakter bezwzględny. Wiąże on pracownika bez względu na to, czy pracodawca spełnia w sposób należyty swoje obowiązki wobec niego.

Ustawodawca, nakładając na pracowników obowiązek znajomości nie tylko przepisów, ale także zasad bhp, oczekuje od nich posiadania zasobu wiedzy uzyskanej z różnych, również pozaprawnych źródeł. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj doświadczenie życiowe i tzw. wiedza ogólna.

Przy wytyczaniu granic obowiązków pracowniczych, a w konsekwencji zakresu ich odpowiedzialności, niezbędne jest odwoływanie się do ogólnej wiedzy sanitarno-technicznej, a niekiedy nawet i zwyczaju.

Znajduje to swoje uzasadnienie w złożoności problemów związanych z ochroną zdrowia i życia pracowników w procesie pracy. Trudno jest bowiem sformułować katalog nakazów, które w pełni gwarantowałyby pracownikom bezpieczeństwo pracy w każdej sytuacji.

Specyfika pracy w różnych gałęziach gospodarki, dynamiczny rozwój infrastruktury produkcyjnej czy nowe procesy technologiczne stwarzają konieczność wprowadzania nowych sposobów ochrony zdrowia i życia ludzkiego. Stąd też ustawodawca, w drodze odesłania pozasystemowego, nałożył na pracowników obowiązki przestrzegania zasad bhp, na których treść składa się wiedza ogólna, techniczna i doświadczenie życiowe.

Udział w szkoleniu i instruktażu bhp oraz poddawanie się egzaminom

W związku z faktem, że eliminacja zagrożeń zdrowia i życia w procesie wykonywania pracy uwarunkowane jest w znacznym stopniu wiedzą o istnieniu tych zagrożeń oraz znajomością sposobów ich unikania, pracodawca jest zobowiązany do zapoznania pracowników z przepisami i zasadami bhp.

Odbywa się to w ramach szkolenia wstępnego bhp, w czasie którego należy pracownika zapoznać nie tylko z ogólnymi przepisami i zasadami bhp, ale także wskazać na konkretne zagrożenia występujące na stanowisku pracy, na którym będzie on wykonywał pracę.

Dokładne poinstruowanie pracownika o sposobach używania sprzętu ochronnego i przygotowanie go do obsługi maszyn oraz urządzeń technicznych jest zadaniem ważnym nie tylko ze względu na zabezpieczenie go przed zagrożeniem związanym z wykonywaną pracą, ale także z uwagi na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa współpracownikom i harmonijnego przebiegu pracy.

Szkolenie bhp ma zmierzać do wyjaśnienia źródeł i charakteru zagrożeń zawodowych oraz nauczenia metod pracy gwarantujących bezpieczeństwo. Uczestnictwo pracownika w takim szkoleniu jest obowiązkowe, a on sam powinien potwierdzić na piśmie zapoznanie się z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 2374 § 3 kp).

Znajomość przepisów i zasad bhp pracodawca powinien sprawdzić w sposób obiektywny, organizując po przeprowadzonym szkoleniu bhp egzamin sprawdzający. Obowiązek pracodawcy nie ogranicza się bowiem do zapoznania pracowników z przepisami i zasadami bhp. Należy sprawdzić, czy szkolenie bhp dało oczekiwane rezultaty. Co więcej, jeżeli wynik szkolenia jest niezadowalający, pracodawca musi przeszkolić pracownika dodatkowo.

Gdyby mimo dalszego szkolenia bhp pracownik wykazywał nadal niedostateczną znajomość przepisów i zasad bhp, pracodawca powinien odsunąć pracownika od wykonywanej dotąd przez niego pracy (wyrok SN z 18 stycznia 1965 r., II PR 685/64, OSN 1965/7–8/136).

Pracownik nie może odmówić udziału w szkoleniu bhp, instruktażu bhp czy egzaminie sprawdzającym.

Ponadto dla osób będących pracodawcami i kierujących pracownikami (kierownicy, mistrzowie, brygadziści), w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy, powinno zostać przeprowadzone szkolenie okresowe bhp (rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy – Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.).

Wykonywanie pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp

Obowiązek wykonywania pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosowania się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych jest wyraźnym odbiciem potrzeb wynikających z charakteru pracy skooperowanej.

Bez pełnej współpracy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy między pracodawcą a pracownikiem nie jest możliwa skuteczna ochrona zdrowia oraz życia tego ostatniego.

Dlatego też po stronie pracodawcy został postawiony obowiązek wydawania instrukcji i wskazówek dotyczących bhp na poszczególnych stanowiskach pracy, a po stronie pracownika – obowiązek ich przestrzegania.

Instrukcje i wskazówki pracodawcy dotyczące bhp spełniają ważną rolę w zabezpieczaniu pracownika przed niebezpieczeństwami związanymi z wykonywaną pracą. Z jednej strony pozwalają zobrazować zagrożenia, z drugiej – konkretyzują obowiązki pracownika mieszczące się w zakresie obowiązku przestrzegania przepisów oraz zasad bhp.

Obowiązek wydania przez pracodawcę szczegółowych instrukcji i wskazówek w zakresie bhp dotyczy wszystkich stanowisk pracy, również tych, które nie wiążą się z wykonywaniem pracy w jednym i tym samym miejscu (wyrok NSA z 17 lutego 1999 r., II SA/Wr 935/98.).

Stosowanie przydzielonych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego

Pracodawca musi dostarczyć pracownikowi środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze. Pracownik ma natomiast obowiązek stosowania przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem, jak również wskazówkami pracodawcy.

Poddawanie się badaniom lekarskim

Obowiązek poddawania się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosowania się do wskazań lekarskich został ustanowiony w trosce o zapewnienie bezpieczeństwa w procesie pracy. Jest on wyrazem dbałości o każdego pracownika z osobna.

Wstępnym badaniom lekarskim podlegają wszystkie osoby nowo przyjmowane do pracy.Wyjątkiem są osoby przyjmowane:ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Dodatkowo obowiązek skierowania na wstępne badania lekarskie istnieje w stosunku do pracowników młodocianych przenoszonych na inne stanowiska pracy i innych pracowników przenoszonych na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Ponadto dla wszystkich pracowników przeprowadza się badania okresowe w zakresie i częstotliwościach określonych w rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r., poz. 2067 ze zm.).

Natomiast kontrolnym badaniom lekarskim podlegają pracownicy w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni.

Obowiązek pracodawcy skierowania na badania kontrolne po wyczerpaniu zasiłku chorobowego dotyczy pracownika, który po upływie tego okresu stawił się do pracy i zgłosił gotowość jej wykonywania (wyrok SN z 21 września 2001 r., I PKN 639/00, OSNP 2003/17/415).

Obowiązek poddania się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim wynika bezpośrednio z art. 211 pkt 5 kp. Ponadto nie uchyla obowiązku przeprowadzenia badań lekarskich przedstawienie przez pracownika wyników badań przeprowadzonych do innych celów niż podjęcie pracy (wyrok NSA z 2 lutego 1999 r., II SA/Wr 975/99).

Stosowanie się do wskazań lekarskich

Stosowanie się do wskazań lekarskich należy do obowiązków pracownika, których zlekceważenie może skutkować nie tylko pogorszeniem stanu zdrowia samego pracownika, ale również poniesieniem określonych strat przez pracodawcę.

Podkreślił to Sąd Najwyższy, wskazując, że podjęcie przez pracownika niezdolnego do pracy wskutek choroby czynności zarobkowych sprzecznych ze wskazaniami lekarskimi nie jest wykonywaniem obowiązku troski o dobro zakładu pracy nawet wtedy, gdy pracodawca, bez swojej wiedzy i zgody, uzyskał przy okazji korzyść majątkową.

Przejawem troski pracownika niezdolnego do pracy wskutek choroby o dobro zakładu pracy jest stosowanie się do wskazań lekarskich i powstrzymywanie się od wykonywania czynności mogących przedłużyć jego nieobecność w pracy – art. 100 § 2 pkt 3 kp w związku z art. 211 pkt 5 kp (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I PKN 44/00, OSNAPiUS 2002/10/239).

Obowiązki ochrony grupy pracowników

Obowiązki polegające na:

 niezwłocznym zawiadamianiu przełożonego o zauważonym w firmie wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego,

 współdziałaniu z pracodawcą oraz przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy,

 dbaniu o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz porządek i ład w miejscu pracy

– stanowią wyraźne odbicie potrzeb wynikających z charakteru pracy grupowej.

Mają one charakter obowiązków ukierunkowanych na ochronę grupy pracowników, a nie jak w przypadku pozostałych obowiązków – ukierunkowanych na ochronę osobistą.

Współdziałanie wszystkich pracowników w zakładzie pracy zarówno z pracodawcą, jak i we własnych relacjach, zwiększa poziom bezpieczeństwa w firmie.

Naruszenie przez pracownika obowiązków w zakresie bhp

Naruszenie przez pracownika generalnego obowiązku przestrzegania przepisów i zasad bhp oraz składających się na niego powinności może mieć różnorodny charakter – od naruszenia przepisów o charakterze porządkowym do sytuacji stwarzających zagrożenia życia i zdrowia.

1. Naruszeniem przepisów o charakterze porządkowym w zakresie bezpieczeństwa i higieny jest nieuczestniczenie z winy pracownika w badaniach okresowych, na które skierował go pracodawca.2. Naruszeniem przepisów w zakresie bezpieczeństwa i higieny, które stwarzają sytuację zagrożenia życia oraz zdrowia, jest palenie papierosów w miejscu produkcji chemikaliów.

Kary i odpowiedzialność

Analiza wszystkich okoliczności i zachowanie się pracownika stanowią zasadnicze wyznaczniki wyboru kary za naruszenie obowiązków w zakresie bhp.

Niemniej jednak ustawodawca przywiązuje szczególną wagę do realizowania konsekwentnej polityki ochrony zdrowia i życia pracowników w procesie pracy. Przejawem tej tendencji jest między innymi możliwość nałożenia na pracownika nie tylko kary upomnienia czy nagany, lecz również kary pieniężnej.

Poważne naruszenia przepisów i zasad bhp mogą być zakwalifikowane jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych oraz uzasadniać rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 § 1 pkt 1 kp). Stanowi to najsurowszą karę przewidzianą w kp.

Możliwe jest również pociągnięcie pracownika do odpowiedzialności wynikającej z przepisów zawartych w innych gałęziach prawa.

Odpowiedzialność osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy

Odpowiedzialność osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy regulują inne przepisy niż dotyczące odpowiedzialności porządkowej pracowników, które zostały określone w art. 108–113 kp.

Zgodnie z Kodeksem pracy, jak i Kodeksem cywilnym, osoby zatrudnione na podstawie umowy cywilnoprawnej ponoszą odpowiedzialność za naruszenie przepisów oraz zasad bhp na podstawie przepisów prawa cywilnego.

Zatem nie można w stosunku do nich zastosować kar porządkowych, określonych w art. 108 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 kp, gdyż mają one zastosowanie jedynie do pracowników.

Podstawa prawna:

 ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.),

 rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.),

 rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r., poz. 2067 ze zm.).

1.2. Przestępstwo narażenia pracownika na utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu

Na co dzień mamy do czynienia z przepisami prawa pracy, a w szczególności bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednak z punktu widzenia prawa zagadnienia ochrony pracy dotykają również takich dziedzin jak prawo wykroczeń i prawo karne. Prawo karne jest najbardziej represyjną dziedziną prawa. Naruszanie go powoduje najdotkliwsze skutki dla każdego z nas.

Przestępstwo narażenia pracownika na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest określone w art. 220 Kodeksu karnego, dalej: kk. Mianowicie:

 kto, będąc odpowiedzialny za bhp, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 220 § 1 kk),

 jeżeli sprawca powyższego działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności bądź pozbawienia wolności do roku (art. 220 § 2 kk),

 nie podlega karze sprawca powyższego, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo (art. 220 § 3 kk).

Kiedy przestępstwo zostaje popełnione

Przestępstwo narażenia pracownika na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, dalej: przestępstwo z art. 220 kk, zostaje popełnione, gdy pracownik zostaje narażony na niebezpieczeństwo bezpośrednie. Oznacza to, że przestępstwo to popełnione jest już wtedy, gdy pracownik wskutek niedopełnienia przez właściwą osobę obowiązków w zakresie bhp może utracić życie lub doznać ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (jest bezpośrednio zagrożony), chociaż do utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jeszcze nie doszło.

Przykład 1

Kierownik zmiany nakazuje pracownikowi produkcji zdjąć osłonę chroniącą tzw. strefę niebezpieczną maszyny (np. osłonę chroniącą przed możliwością urazu dłoni wskutek zmiażdżenia tłokiem), aby pracownik mógł szybciej wykonywać swoje czynności i wypracować dla firmy większy zysk. Pracownik z obawy przed utratą pracy wykonuje polecenie i w efekcie pracuje w warunkach narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Tak więc aby można było mówić o popełnieniu przestępstwa z art. 220 kk, konieczne jest, by niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu było bezpośrednie, czyli grożące natychmiastowym ziszczeniem się w postaci opisanego w przepisie uszczerbku lub śmierci (nie jest bezpośrednim narażenie przyszłe, niepewne, hipotetyczne).

Wracając do przytoczonego przykładu, jeżeli jednak kierownik zmiany zdejmie osłonę w środę, a pracownik rozpocznie pracę w warunkach bezpośredniego narażenia w czwartek, przestępstwo z art. 220 kk zostaje popełnione.

Ponadto przestępstwo z art. 220 kk zostaje popełnione wyłącznie w sytuacji, gdy grożące bezpośrednie niebezpieczeństwo dotyczy utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Narażenie, nawet bezpośrednie, na lżejsze skutki nie stanowi tego przestępstwa, może jednak stanowić wykroczenie z art. 283 § 1 Kodeksu pracy, dalej: kp.

Śmierć jest pojęciem pozaprawnym i na pytanie, kiedy następuje, odpowiadają nauki medyczne. Natomiast ciężki uszczerbek na zdrowiu został zdefiniowany w art. 156 § 1 kk. Zachodzi on w razie:

 pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

 innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej nieuleczalnej lub długotrwałej choroby, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej bądź znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie albo trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.

Niedopełnienie obowiązku przez osobę odpowiedzialną za bhp

Wreszcie, aby zaistniała odpowiedzialność karna z art. 220 kk, narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu musi nastąpić na skutek niedopełnienia obowiązku przez osobę odpowiedzialną za bezpieczeństwo i higienę pracy. Nie zawsze więc narażenie pracownika na takie niebezpieczeństwo stanowić będzie przestępstwo.

Przykład 2

Pracownik wykonuje pracę w pobliżu urządzenia przemysłowego, które eksploduje. Części urządzenia przelatują ze znaczną siłą w pobliżu ciała pracownika, jednak szczęśliwie żaden odłamek go nie uderza. Późniejsze badanie okoliczności zdarzenia wykazują, że wszystkie obowiązki z zakresu bhp zostały wypełnione, a do eksplozji doszło wskutek ukrytej wady materiałowej elementu urządzenia, niemożliwej do wykrycia.

Pracownik został narażony na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jednak przestępstwo z art. 220 kk nie zostało popełnione, gdyż do eksplozji nie doszło wskutek niedopełnienia obowiązków z zakresu bhp.

Nieumyślne narażenie

Przestępstwo narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu może zostać popełnione również nieumyślnie (art. 220 § 2 kk).

W takiej sytuacji sprawcy grozi niższa kara (grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do roku).

Przestępstwo popełnione jest nieumyślnie, gdy sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia je jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość jego popełnienia przewidywał lub mógł przewidzieć (art. 9 § 2 kk).

W razie nieumyślnego popełnienia przestępstwa sąd oprócz kar może dodatkowo orzec tzw. środki karne, na przykład zakaz:

 zajmowania określonego stanowiska,

 wykonywania określonego zawodu,

 prowadzenia określonej działalności gospodarczej.

Czynny żal

Nie podlega karze sprawca przestępstwa, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo, czyli wyraził tzw. czynny żal (art. 220 § 3 kk).

Mamy tu do czynienia z sytuacją, w której osoba odpowiedzialna za bhp nie dopełniła wynikającego stąd obowiązku i przez to naraziła pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a następnie swoim zachowaniem doprowadziła do uchylenia grożącego niebezpieczeństwa.

Przykład 3

Właściciel prywatnej firmy otrzymuje od zatrudnionego przez siebie kierowcy informację telefoniczną, że samochód, który prowadzi, ma niesprawne hamulce. Mimo to nakazuje pracownikowi kontynuować jazdę samochodem, co ten czyni – tym samym już popełnia przestępstwo. Po pewnym czasie jednak zmienia zdanie, dzwoni do pracownika i nakazuje mu natychmiast przerwać jazdę – tym samym wyraża tzw. czynny żal, oczywiście jeżeli w międzyczasie nie doszło do wypadku.

Jednak aby osoba kierująca pracownikami mimo narażenia pracownika nie podlegała karze, konieczne jest spełnienie dwóch warunków, mianowicie uchylenie grożącego niebezpieczeństwa musi być:

1) dobrowolne (a więc niewymuszone, na przykład doniesieniem o przestępstwie złożonym przez pracownika),

2) skuteczne (nie wystarczy, aby sprawca jedynie starał się uchylić zagrożenie).

Pracodawca jako osoba odpowiedzialna za bhp w firmie

Pracodawca to jednostka organizacyjna, choćby niemająca osobowości prawnej, lub osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników (art. 3 kp).

Często w praktyce uważa się, że pracodawcą jest na przykład dyrektor szpitala czy prezes zarządu spółki z o.o. Tymczasem pracodawcą w takich przypadkach jest jednostka organizacyjna – odpowiednio szpital i spółka. W imieniu tych jednostek muszą jednak działać określone osoby.

Czynności w sprawach z zakresu prawa pracy

Jak się okazuje, oparcie się wyłącznie na przywołanym przepisie nie pozwala na pełne wyjaśnienie pojęcia pracodawcy, gdyż nie rozstrzyga on niezwykle ważnej kwestii – zdolności pracodawcy do dokonywania czynności w sprawach z zakresu prawa pracy. Dlatego też:

 za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką bądź inna wyznaczona do tego osoba,

 powyższe stosuje się odpowiednio do pracodawcy będącego osobą fizyczną, jeżeli nie dokonuje on osobiście wspomnianych czynności

(art. 31 § 1 i 2 kp).

Kodeks pracy nie wprowadził wymogu, aby czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonywała osoba zatrudniona przez danego pracodawcę w ramach stosunku pracy. Wystarczy, że jest to osoba „zarządzająca” lub „wyznaczona” i jednocześnie działająca „za pracodawcę” (inaczej mówiąc, osoba podejmująca się pełnienia określonej funkcji lub zajmowania okreś­-

lonego stanowiska, np. na podstawie określonej ustawy może to być syndyk, likwidator, jak również osoba działająca na podstawie pełnomocnictwa cywilnoprawnego, umowy zlecenia).

Wykonywanie czynności w sprawach bezpieczeństwa i higieny pracy należy do czynności w sprawach prawa pracy.

Jak wynika z powyższych rozważań, w polskim prawie pracy pojęcie pracodawcy jest wysoce skomplikowane i z pewnością niejednokrotnie rodzi to problemy w praktycznym stosowaniu przepisów art. 3 kp i art. 31 kp.

Odpowiedzialność za stan bhp w firmie

Ważne

Bez wątpienia odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w każdej firmie ponosi pracodawca (art. 207 § 1 kp).

Pracodawca może osobiście wykonywać czynności w sprawach z zakresu prawa pracy, w tym czynności w sprawach z zakresu bhp, ale może je również wykonywać za pracodawcę inna osoba „zarządzająca” lub do dokonywania takich działań „wyznaczona” (art. 31 kp).

Sytuacje, kiedy w praktyce narażenie pracownika nastąpi na skutek niedopełnienia obowiązków przez kilka osób, są częste. Na uchybienia w zakresie stanu bezpieczeństwa i higieny pracy mogą wszak wpływać zachowania kierowników zmian, brygadzistów, dyrektorów zakładów itp. Będzie to miało miejsce w szczególności w przypadku pracodawców posiadających złożoną strukturę organizacyjno-personalną.

Charakterystyka obowiązków w zakresie bhp a odpowiedzialność za przestępstwo

Obowiązki w zakresie bhp można podzielić na obowiązki o charakterze:

 majątkowym (konieczność ponoszenia określonych nakładów w celu zapewnienia odpowiednich warunków bhp, na przykład zakup środków ochrony indywidualnej),

 organizacyjnym (element finansowy nie odgrywa w tym wypadku większej roli, na przykład egzekwowanie przestrzegania przepisów bhp, informowanie pracownika o ryzyku zawodowym występującym na zajmowanym stanowisku pracy),

 majątkowo-organizacyjnym (wymagają zarówno podjęcia wysiłku organizacyjnego, jak i poniesienia pewnych, czasami znacznych, nakładów finansowych, na przykład organizowanie szkolenia bhp, modernizacja linii produkcyjnej).

W konkretnym przypadku może się na przykład okazać, że odpowiedzialność z art. 220 kk powinna ponieść główna księgowa, która odmówiła przekazania określonych kwot pozostających do jej dyspozycji w ramach jej obowiązków pracowniczych.

Charakter obowiązków pracodawcy w zakresie bhp decyduje, kto ponosi odpowiedzialność za przestępstwo z art. 220 kk w sytuacji kilku sprawców. W przypadku bowiem obowiązków o charakterze majątkowym (majątkowo-organizacyjnym) za stan bhp ponosi odpowiedzialność nie tylko osoba kierująca pracownikami, ale także pracodawca, którzy decydują o przyznaniu lub nie środków finansowych na realizację obowiązków w zakresie bhp.

Z drugiej strony odpowiedzialność za przestępstwo z art. 220 kk zawsze poniesie osoba kierująca pracownikami, nawet jeżeli składała ona bezskutecznie wnioski o zapewnienie środków finansowych na realizację obowiązków w zakresie bhp.

Jest tak, ponieważ to osoba kierująca pracownikami w sytuacji, gdy stan bhp stwarza zagrożenie zdrowia lub życia pracowników, zawsze ma obowiązek przerwać prace wykonywane przez podległych jej pracowników i polecić podjąć je ponownie wyłącznie w sytuacji, gdy wspomniane zagrożenie zostanie usunięte (wniosek taki płynie z treści art. 212 kp).

Organizacja firmy a odpowiedzialność za przestępstwo

1. Struktura pionowa

W pionowej strukturze organizacyjnej danego pracodawcy sprawcy (sprawców) przestępstwa z art. 220 kk należy szukać „od dołu”, a nie jak mogłoby się wydawać – „od góry”.

Odpowiedzialność za narażenie pracownika poniesie zawsze osoba nim kierująca, ale idąc w górę struktury organizacyjnej danego pracodawcy, mogą ją ponieść dodatkowo inne osoby.

2. Pracodawca będący osobą fizyczną

W przypadku najprostszej struktury organizacyjnej, czyli gdy pracodawcą jest osoba fizyczna osobiście nadzorująca pracę zatrudnianych osób, jest ona jednocześnie osobą kierującą pracownikami (a więc osobą nadzorującą i organizującą) oraz jednocześnie zobowiązaną do finansowania zadań w zakresie bhp.

3. Struktura pozioma

Natomiast w poziomej strukturze organizacyjnej danej firmy możemy się spotkać z przypadkami współsprawstwa i tzw. sprawstwa równoległego osób zajmujących analogiczne lub bardzo zbliżone stanowiska.

Kierownicy różnych zmian nie dopełniają w identycznym zakresie obowiązku naprawienia wadliwego urządzenia. Jeżeli działają w porozumieniu, są współsprawcami, jeżeli niezależnie od siebie – tzw. sprawcami równoległymi.

Odpowiedzialność karna służby bhp

Służba bhp pełni wyłącznie funkcje doradcze oraz kontrolne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 23711 § 1 kp). Wyposażenie jej aktem wykonawczym w uprawnienia władcze – chodzi tu o § 3 pkt 5, 6 i 7 rozporządzenia Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 109, poz. 704 ze zm.) – wykracza poza ramy delegacji ustawowej i jako takie nie powinno być uwzględniane.

Władcze uprawnienia służby bhp polegają na niezwłocznym:

 wstrzymaniu pracy maszyny lub innego urządzenia technicznego w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia życia bądź zdrowia pracownika albo innych osób,

 odsunięciu od pracy pracownika zatrudnionego przy pracy wzbronionej,

  odsunięciu od pracy pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezpośrednie zagrożenie życia bądź zdrowia własnego albo innych osób

(§ 3 pkt 5, 6 i 7 wspomnianego rozporządzenia).

Oznacza to, że Rada Ministrów przekroczyła swoje uprawnienia i mimo nadania służbie bhp praw władczych (kierowania pracownikami, na przykład przez odsunięcie ich od pracy) z formalnego punktu widzenia nie powinny być one stosowane.

Z tego względu pracownicy służby bhp nie ponoszą odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, a tym samym nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 220 kk.

Pracownik, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp

W przypadku pracownika zatrudnionego przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp, może się zdarzyć, że będzie on jednocześnie na przykład osobą kierującą pracownikami.

Może on wówczas ponieść odpowiedzialność z art. 220 kk, ale nie z tytułu wykonywania zadań służby bhp, lecz z tytułu wykonywania obowiązków osoby kierującej pracownikami (analogicznie jest w przypadku pracownika służby bhp będącego osobą kierującą pracownikami, na przykład kierownika wieloosobowej komórki bhp).

Ważne

Pracownicy służby bhp odpowiadają za jakość swego doradztwa i kontroli na podstawie przepisów prawa pracy lub prawa cywilnego (specjaliści ds. bhp spoza struktury danego pracodawcy). Ponadto gdy pracownik służby bhp swoim zachowaniem narazi jakąkolwiek inną osobę na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, może ponieść z tego tytułu odpowiedzialność karną na zasadach ogólnych (na podstawie art. 160 kk).

Podstawa prawna:

 ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.),

 ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 ze zm.),

 rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 109, poz. 704 ze zm.).

1.3. Właściwe opracowanie i udostępnianie instrukcji bhp

Każdego dnia pracownik spotyka się w swojej pracy z wieloma przepisami regulującymi jego postępowanie w zakładzie pracy. Są to zarówno informacje ogólne, które kształtują codzienną pracę, nakazy postępowania, jak i zakazy, których należy bezwzględnie przestrzegać. Takie reguły, zawarte w instrukcjach bhp, służą przede wszystkim zapewnieniu bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego. Zanim jednak pracownik otrzyma gotową instrukcję bhp i zapozna się z jej zapisami, trzeba ją najpierw przygotować.

Przepisy zobowiązujące pracodawcę do opracowania instrukcji stanowiskowych z zakresu bhp nie ingerują szczegółowo w organizację pracy w danym zakładzie. Jedynym aktem normatywnym dotyczącym osób biorących udział w procesie tworzenia instrukcji bhp jest rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z którym pracownik służby bhp ma obowiązek do ich opiniowania. Wyłącznie od pracodawcy zależy zatem, komu powierzy opracowanie takiej instrukcji. Nie ma też przepisów, które określają wymagania kwalifikacyjne osób, które przygotowują instrukcje bhp. Pracownicy służby bezpieczeństwa i higieny pracy, a także pracownicy nadzoru (kierownicy, brygadziści, majstrowie) oraz sami pracownicy obsługujący maszyny i urządzenia techniczne to osoby, które mają niezbędną wiedzę na temat użytkowanych maszyn, i to oni właśnie tworzą zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, czyli w praktyce warunki niezbędne do wykonywania pracy w bezpieczny sposób.

Instrukcje bhp powinny być zatem sporządzane przez pracowników nadzoru (kierowników, brygadzistów, majstrów oraz przez inne osoby kierujące pracownikami) przy współpracy z pracownikami obsługującymi dane urządzenia. Jak już wcześniej była mowa, w aktualnie obowiązujących przepisach nie ma zapisu, który bezpośrednio nakazywałby osobom kierującym pracownikami sporządzanie instrukcji bhp. Obowiązek ten jedynie pośrednio wynika z przepisów, osoba kierująca pracownikami jest bowiem obowiązana:

1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,

2) organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy.

Przed opracowaniem instrukcji bhp należy dokładnie zbadać konkretne stanowisko pracy oraz wziąć pod uwagę podpowiedzi zatrudnionych na nim pracowników. Praktyczne wiadomości o danym stanowisku pracy można zbierać też od pracowników m.in. podczas szkoleń bhp.

Przykład 1

Pracuję na stanowisku pielęgniarki. Zostałam zobligowana do napisania instrukcji stanowiskowej obsługi butli z tlenem medycznym. Co należy w niej uwzględnić? Czy mam do tego uprawnienia?

Przepisy nie określają wymagań kwalifikacyjnych osób sporządzających instrukcje, nie precyzują także kręgu osób, które mogą sporządzać instrukcje stanowiskowe. Zobowiązują jedynie służbę bezpieczeństwa i higieny pracy do opiniowania szczegółowych instrukcji bhp na poszczególnych stanowiskach pracy (§ 2 ust. 1 pkt 10 rozporządzenia Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy; Dz.U. nr 109, poz. 704 ze zm.).

Instrukcje stanowiskowe powinny w sposób zwięzły i zrozumiały dla pracowników informować o procedurach związanych z wykonywaniem pracy na danym stanowisku pracy, w szczególności zawierać:

 informacje pozwalające na ocenę spełnienia podstawowych warunków bezpiecznej pracy na danym stanowisku pracy, w tym wymogi dopuszczenia do pracy na danym stanowisku pracy (dodatkowe kwalifikacje, przeciwwskazania, szkolenia, wyposażenia),

 czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem pracy na danym stanowisku pracy,

 czynności związane z uruchomieniem i obsługą urządzenia w warunkach normalnej eksploatacji,

 zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy,

 czynności związane z zatrzymaniem urządzenia w warunkach normalnej eksploatacji,

 czynności zabronione,

 zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników oraz

 czynności do wykonania po zakończeniu pracy,

 zasady postępowania w razie wypadku.

Z praktyki wynika, że to pracownicy służby bhp najczęściej opracowują i sporządzają instrukcje bhp w porozumieniu i po zaopiniowaniu przez pracodawcę, pracowników kierowniczych i wreszcie samych pracowników, których instrukcje dotyczą.

Gdzie szukać informacji

Podczas tworzenia instrukcji bhp warto zapoznać się przede wszystkim z:

 przepisami prawnymi, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu określonych prac,

 dokumentacją techniczno-eksploatacyjną urządzeń,

 oceną ryzyka zawodowego na danym stanowisku pracy (ocena taka zawiera identyfikację zagrożeń oraz dobór do nich odpowiednich środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko do poziomu dopuszczalnego),

 przyjętymi w zakładzie metodami pracy ukształtowanymi w wyniku długoletniej praktyki,

 kartami charakterystyki substancji/preparatów niebezpiecznych,

 informacjami przekazywanymi przez pracowników obsługujących urządzenia.

Z czego składa się instrukcja

Praktyczna instrukcja bhp (w zależności od potrzeb) powinna składać się z następujących elementów:

1) informacje ogólne (np. wyjaśnienie definicji pojęć użytych w treści instrukcji, kto jest upoważniony do obsługi urządzenia, informacje dotyczące badań profilaktycznych, szkoleń bhp lub kwalifikacji zawodowych, uwagi dotyczące odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej),

2) podstawowe warunki bezpiecznej pracy (informacje dotyczące organizacji stanowiska pracy z punktu widzenia bezpieczeństwa, np. w zakresie wyznaczania i utrzymania dróg transportowych, zabezpieczenia urządzeń ciśnieniowych przed gromadzeniem się ładunków elektrostatycznych itp.),

3) czynności przed rozpoczęciem pracy (np. w zakresie kontroli stanu technicznego urządzenia),

4) czynności podczas pracy (te, których wykonywanie czy przestrzeganie zapewnia faktyczne bezpieczeństwo pracy, np. używanie sprawnych technicznie narzędzi pracy),

5) czynności zabronione (np. przy eksploatacji wózków jezdniowych podnośnikowych zabrania się operatorowi podnoszenia innych osób na widłach wózka),

6) czynności po zakończeniu pracy (np. informacje o uporządkowaniu stanowiska pracy sposób przekazania stanowiska następcy przy pracy zmianowej),

7) uwagi końcowe, postępowanie w sytuacjach awaryjnych (np. jakie postępowanie obowiązuje, jeśli nastąpi wypadek na stanowisku pracy).

Główną treścią instrukcji są zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in.:

 nieokreślone przez żaden przepis prawny, ale aprobowane przez pracodawcę i osoby kierujące pracą reguły i procedury bezpiecznego postępowania wynikające z doświadczenia życiowego i przesłanek naukowo-technicznych (np. zawarte w poradnikach, podręcznikach, dokumentacji technicznej, normach),

 nieunormowane prawem reguły wynikające z doświadczenia życiowego, rozwoju techniki i logicznego rozumowania, których przestrzeganie zapewnia faktyczne bezpieczeństwo pracy,

 pozaprawne normy postępowania, które są akceptowane przez kierownictwo zakładu pracy, a szczególności przez pracowników nadzoru (np. mistrzów, brygadzistów, kierowników).

ważne

Treść instrukcji bhp powinna zatem wynikać nie tylko z przepisów, ale także ze sprawdzonych i przyjętych powszechnie metod pracy, ukształtowanych na przestrzeni wielu lat. Ponadto o wielu szczegółowych sprawach, a w szczególności o zasadach bezpiecznej pracy można się dowiedzieć od samych pracowników obsługujących poszczególne urządzenia w zakładzie pracy. Przydatne informacje z pewnością uzyskasz także od tych pracowników, którzy mają wieloletni staż pracy i bogate doświadczenie zawodowe.

Rys. 1. Wstęp do instrukcji bhp z wyjaśnieniem pojęć

Czy treść przepisów prawnych potrzebna jest w instrukcji bhp

Przygotowując instrukcję bhp, należy unikać przytaczania sformułowań zawartych w przepisach lub samych przepisów prawnych. Jeżeli jednak jest to z pewnych względów niezbędne, należy zamieścić je w uwagach ogólnych np.:

Instrukcja BHP

przy obsłudze szlifierki

Uwagi ogólne

(...) Osobom młodocianym zezwala się na wykonywanie pracy przy obsłudze urządzenia na zasadach określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r., poz. 1509).

Pisząc o natężeniu oświetlenia, dopuszczalnych wartościach hałasu lub zapyleniu powietrza, można też się powoływać się na Polskie Normy lub właściwe przepisy (np. rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. poz. 1286 ze zm.).

Instrukcja BHP

przy wykonywaniu prac administracyjno-biurowych

Opis stanowiska pracy

(…) Oświetlenie na stanowisku pracy zgodne z Polską Normą PN-EN 12464-1:2004 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.

Brak podstaw prawnych w instrukcji bhp nie jest żadnym błędem. Co więcej, ich podawanie wydłuża treść instrukcji, a samemu pracownikowi mówią niewiele.

Jaki jest zakres czynności wykonywanych na stanowisku pracy

W kontekście bezpieczeństwa pracy jednym z najważniejszych elementów instrukcji jest moduł czynności wykonywanych na danym stanowisku pracy (przed rozpoczęciem pracy, w czasie jej trwania oraz po jej zakończeniu). Nie wolno mylić czynności podczas pracy wynikających z procesu pracy (technologicznego) z czynnościami, które chcemy zawrzeć w instrukcji, a które dotyczą bezpiecznego wykonywania tych czynności.

Przykład 2

Zwykłe czynności, które wykonujemy np. przy obsłudze urządzenia, określone są w instrukcji obsługi, która przewiduje właściwą kolejność tych czynności od momentu wyjęcia urządzenia z opakowania, poprzez jego montaż, podłączenie do sieci, aż do momentu uzyskania końcowego efektu (produktu). Instrukcja bhp natomiast wskazuje, jak bezpiecznie należy wykonywać te czynności, aby nie doprowadzić do uszkodzenia urządzenia oraz aby nie nastąpiło uszkodzenie ciała, utrata zdrowia lub życia pracownika.

Rys. 2. Fragment instrukcji dotyczący czynności przed rozpoczęciem pracy

Rys. 3. Fragment instrukcji dotyczący czynności do wykonania po zakończeniu pracy

Wykaz czynności zabronionych

Do wymienionych czynności warto dopisać wykaz czynności zabronionych, które uzupełniają zazwyczaj wykaz czynności wykonywanych podczas pracy. Najlepiej podać je przed wykazem czynności wykonywanych po zakończeniu pracy.

Zasady bezpiecznej i higienicznej pracy będące główną treścią instrukcji bhp mogą i powinny wynikać przede wszystkim z instrukcji technologicznych, eksploatacyjnych oraz instrukcji obsługi opracowanych przez producenta dla konkretnego urządzenia. Zatem określając czynności zabronione, trzeba uwzględniać:

 instrukcje bezpiecznej obsługi opracowane przez producentów danego urządzenia;

 dokumentacje techniczno-eksploatacyjną urządzeń – opracowaną przez producenta, zawierającą m.in. opisy techniczne, rysunki, wyniki prób i pomiarów, dokumenty dotyczące przeglądów, konserwacji i remontów, a także instrukcję obsługi danego urządzenia.

Rys. 4. Fragment instrukcji dotyczący czynności zabronionych na stanowisku pracy

Warto korzystać z dokumentacji techniczno-eksploatacyjnych maszyn. Bardzo często można w nich znaleźć wyodrębnione lub przedstawione w treści gotowe zapisy dotyczące bhp przy obsłudze całego urządzenia lub jego poszczególnych elementów. Podobnie jest w instrukcjach obsługi urządzeń – producent zwraca uwagę użytkownika na elementy niebezpieczne stanowiące zagrożenie dla pracowników. Niekiedy też przedstawia gotową treść instrukcji bhp. Taki gotowiec nie jest oczywiście wystarczający. Zazwyczaj brakuje całego układu treści obowiązującego dla instrukcji bhp.

Główne cechy instrukcji bhp

Przygotowana instrukcja bhp powinna być czytana przez pracowników. Ale żeby tak się stało, a co więcej, aby instrukcja bhp była przestrzegana przez pracowników, musi spełniać kilka warunków. Instrukcja bhp powinna być więc:

 krótka,

 rzeczowa,

 czytelna (np. pisana wyraźną czcionką, zawierająca potrzebną ilość informacji, zrozumiała dla pracowników),

 ujmująca wszystkie czynności, które mają wpływ na bezpieczeństwo pracy,

 zauważalna przez pracowników (uwagę pracownika może zwrócić tło, na jakim jest napisana instrukcja, np. żółte, w treści mogą być rysunki, odpowiednie miejsce wyeksponowania).

Objętość instrukcji bhp

Treść instrukcji bhp powinna się mieścić na 1–2 stronach A4. Wtedy jest krótka i czytelna. Oczywiście to nie warunek. W przypadku skomplikowanych procesów pracy można szerzej opisać główne elementy. Trzeba jednak mieć na uwadze, że im więcej stron instrukcji bhp, tym trudniej rozwiesić ją w zakładzie pracy.

Przykład 3

Pracodawca w firmie produkcyjnej życzy sobie, aby instrukcja bhp dla maszyn zawierała dokładny opis stanowiska pracy, zdjęcie maszyny, zdjęcia, na których pokazane są kolejne etapy montażu, pracy, instrukcje obsługi. Kwestie dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w tej obszernej instrukcji mają być tylko oznaczone innym kolorem. Czy polecenie pracodawcy jest w ogóle zgodne z przepisami? Czy instrukcja dotycząca bezpieczeństwa pracy przy danej maszynie powinna mieć charakter zwięzły, czytelny i posiadać wyłącznie informacje dotyczące bezpieczeństwa pracy przy jej obsłudze?

Osoba pytająca ma rację – instrukcja bhp powinna być zwięzła (1–2 strony, maks. 4), łatwa w odbiorze treści i napisana prostym językiem. Natomiast instrukcja w formie zaproponowanej przez pracodawcę jest typowym przykładem instrukcji producentów sprzętu domowego czy samochodów – czyli instrukcji dla osób nieobjętych instruktażem stanowiskowym, niemających wykształcenia technicznego, nieznających urządzenia itp.

Opracowując instrukcję, można postąpić w dwojaki sposób:

1. Rozdzielić technikę, technologię od bezpieczeństwa i higieny pracy i opracowywać dwie instrukcje dotyczące tych samych czynności, jedną ściśle merytoryczną w zakresie technologii wykonywania pracy, a drugą tylko dotyczącą bezpieczeństwa pracy.

2. Opracować jedną instrukcję zawierającą w sobie wszystkie elementy dotyczące techniki, technologii, obsługi razem ze wszystkimi aspektami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Który sposób jest lepszy, trudno jednoznacznie stwierdzić. Zależy to od wielu czynników, a nawet od tradycji w zakładzie. W praktyce spotyka się oba opisane sposoby opracowywania instrukcji stosowane w zależności od zakresu i technologii prac oraz występujących zagrożeń.

Można powiedzieć, że instrukcje dotyczące maszyn, urządzeń rozbudowanych, o skomplikowanej obsłudze powinny być pisane według pierwszego sposobu, a instrukcje dotyczące obsługi mało skomplikowanych maszyn (np. szlifierka czy wiertarka stołowa, drukarka komputerowa) czy narzędzi ręcznych z napędem mechanicznym mogą być pisane wg sposobu drugiego.

Jeżeli połączenie tematyki technologicznej ze szczegółową tematyką bezpieczeństwa i higieny pracy utrudni korzystanie z instrukcji, pod kątem jej zasadniczej roli (bezpieczeństwa pracy) albo spowoduje, że instrukcja będzie zbyt obszerna – to wówczas taka instrukcja nie powinna funkcjonować w zakładzie. Mało kto będzie w stanie się z nią zapoznać (przeczytać) i znaleźć istotne w danym momencie zagadnienia, tak dotyczące zagadnień bhp, jak i zagadnień technicznych.

Polecenie pracodawcy opisane w pytaniu jest zgodne z przepisami, niemniej jednak nie można zapominać o zdolnościach percepcyjnych osób, które z instrukcji będą korzystały. Dlatego w wielu zakładach stosowany jest wymóg, aby oprócz opiniowania instrukcji przez służbę bhp była ona, przed zatwierdzeniem przez pracodawcę, opiniowana również przez przedstawiciela pracowników, których dotyczy (albo społecznego inspektora pracy).

Kiedy aktualizować instrukcje bhp

Instrukcje bhp nie są niezmienne i wieczne. Wraz z rozwojem techniki i nauki, zmianami technologii oraz warunków pracy, wreszcie w związku ze wzbogaceniem doświadczenia pracowniczego i życiowego treść instrukcji bhp powinna być uzupełniana i dostosowywana do nowych warunków lub okoliczności, jakie niesie ze sobą praktyka.

Każda zmiana wprowadzona do instrukcji bhp wymaga zapoznania z nią pracownika obsługującego maszynę czy urządzenie techniczne. Ze względów bezpieczeństwa wszystkie zmiany muszą być sygnalizowane pracownikowi, gdyż mogą uchronić go od wypadku.

Czy istnieje wymóg podpisania instrukcji

Pracodawca nie ma obowiązku podpisywania instrukcji stanowiskowej, jednak od strony praktycznej warto, aby to zrobił. Podpisana instrukcja stanowi dokument traktowany na równi z innymi uregulowaniami wewnętrznymi zakładu pracy, przyjętymi do obowiązkowego przestrzegania. Warto, żeby instrukcję bhp podpisał pracodawca, jednak jeżeli zrobi to upoważniona przez niego osoba kierująca pracownikami, nie będzie to błędem. W przypadku podpisania instrukcji przez kierownika trzeba pamiętać, aby treść instrukcji dotyczyła stanowiska znajdującego się wyłącznie w obrębie działu podlegającego temu kierownikowi.

Podpis pod instrukcją bhp oznacza, że jest ona:

 zakończona i sprawdzona (uzgodniona),

 obowiązująca,

 przyjęta przez kierownictwo,

 gotowa do wdrożenia w życie.

Rys. 5. Fragment instrukcji z miejscem na podpis uprawnionych osób

Podpis pracodawcy lub osoby przez niego do tego upoważnionej wiąże daną instrukcję z konkretnym zakładem pracy. Złożenie podpisu przez pracodawcę lub osobę do tego przez niego upoważnioną zobowiązuje także do przekazania treści instrukcji podległym pracownikom i ponoszenia odpowiedzialności za przestrzeganie jej postanowień.

Kiedy zapoznać pracownika z instrukcjami bhp

Zapoznanie pracownika z instrukcjami bhp powinno odbywać się podczas szkolenia bhp. Instrukcja powinna być wręczona pracownikowi w formie pisemnej albo wyświetlona na ekranie rzutnika. Następnie instrukcje należy omówić. Trzeba wyjaśnić wszystkie wątpliwości, jakie mają pracownicy, oraz podkreślić, jak ważne jest przestrzeganie zasad w niej wskazanych. Należy więc zwrócić uwagę pracowników na czynności, jakie powinni wykonać zarówno przed przystąpieniem do pracy, jak i w jej trakcie. Ważne jest także wskazanie pracownikom czynności zabronionych podczas wykonywania pracy, w kontekście jej bezpiecznego wykonywania.

Przykład 4

Jak zapoznać pracowników z instrukcją bezpieczeństwa pożarowego? Czy wystarczy przekazanie informacji z takiej instrukcji na szkoleniu wstępnym ogólnym?

Przepis rozporządzenia w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów nie określa szczegółowo sposobu zapoznania użytkowników obiektu, w tym zatrudnionych pracowników, z treścią instrukcji bezpieczeństwa pożarowego (IBP). Natomiast przepis powyższego rozporządzenia wymaga od wdrażającego IBP przedstawienia sposobu zapoznania użytkowników obiektu, w tym pracowników, z treścią przedmiotowej instrukcji. Zapoznanie z IBP może być przeprowadzone np.:

 w czasie szkolenia wstępnego bhp, jeżeli w programie szkolenia uwzględniono punkt dotyczący zapoznania pracowników z IBP,

 podczas zapoznawania pracowników z przepisami ochrony przeciwpożarowej,

 poprzez przekazanie pracownikowi opracowanej IBP do zapoznania się z jej treścią,

 poprzez przesłanie pracownikowi w formie elektronicznej opracowanej IBP do zapoznania się z jej treścią.

Po zapoznaniu się z treścią instrukcji pracownicy podpisują dokument (oświadczenie o zapoznaniu się z IBP) lub listy zbiorczej, których wzory stanowią załączniki w IBP.

Należy zaznaczyć, że każda IBP dotyczy konkretnego budynku i zatrudnionych w nim pracowników.

Przykład 5

Podczas szkolenia pracowników administracyjno-biurowych przy przedstawianiu instrukcji bhp przy obsłudze niszczarki biurowej należy zwrócić uwagę pracowników, aby przed umieszczeniem papieru w niszczarce usunęli spinacze oraz zszywki biurowe, a wkładając kartki papieru do niszczarki uważali, aby nie dotknąć wałka tnącego. Należy wyraźnie zaznaczyć pracownikom użytkującym niszczarkę, że może ona pochwycić ich części garderoby (np. krawat, apaszkę) lub włosy, w przypadku gdy nie zachowają należytej odległości od wałka tnącego.

Jakie są sposoby udostępniania instrukcji bhp

Pracodawca ma obowiązek udostępnić pracownikom, do stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące:

1) stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami zdrowia pracowników;

2) obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych;

3) postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi;

4) udzielania pierwszej pomocy.

Przykład 6

Mam wątpliwości, jak prawidłowo rozmieścić instrukcje bhp. Czy mogą one znajdować się w jednym miejscu na hali, czy też przy każdej maszynie?

Sposób zapewnienia instrukcji określa pracodawca. Musi być stały i nie może zależeć od dostępności do dokumentów przechowywanych na nośnikach elektronicznych, co może być zawodne. Pracownicy, których dotyczą instrukcje, powinni zostać poinformowani, gdzie są one dostępne i jak z nich korzystać.

W myśl § 41 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom, do stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy. Sposób ich udostępnienia i rozmieszczenia będzie różny – zależy od tego, jakiej grupy pracowników dotyczy i od tego, jaki sposób zapewnienia pracownikom instrukcji ustali pracodawca. Pracodawca ma kilka możliwości, np.:

 instrukcje stanowiskowe dla pracowników – umieszczone bezpośrednio w miejscach wykonywania pracy przez tych pracowników;

 instrukcje dla osób nadzoru w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nich swoich obowiązków związanych z właściwą organizacją pracy – przechowywane np. przez osoby nadzoru;

 instrukcje bhp i pełne dokumentacje techniczne przekazane pracownikom działu utrzymania ruchu – przechowywane np. w dziale utrzymania ruchu.

Instrukcje bhp muszą być dostępne dla pracowników w każdym momencie i w każdej sytuacji. Poza omówieniem treści instrukcji w trakcie szkolenia bhp udostępnienie może polegać również na:

 wywieszeniu instrukcji bhp na tablicy informacyjnej,

 wywieszeniu przy urządzeniu, którego dana instrukcja dotyczy,

 zdeponowaniu instrukcji u kierownika działu (komórki organizacyjnej),

 przechowywaniu jednego kompletu przez pracownika służby bhp.

W niektórych zakładach pracy, szczególnie pracy biurowej (np. bankach), w których wszyscy pracownicy posługują się pocztą elektroniczną, instrukcje stanowiskowe są przesyłane do pracowników wyłącznie tą drogą. W takich przypadkach brak instrukcji przy urządzeniu biurowym wcale nie oznacza, że jej treść nie została przekazana do wiadomości pracowników.

Kiedy pracownik potwierdza zapoznanie się z instrukcją bhp

W przypadku gdy instrukcja reguluje najistotniejsze z punktu widzenia bezpieczeństwa pracy zagadnienia (procedury, czynności) oraz sytuacje, kiedy przy ich wykonywaniu mają miejsce zdarzenia urazowe (wypadki), zapoznanie z przepisami i zasadami bhp w niej zawartymi pracownik powinien potwierdzić własnoręcznym podpisem. Przykładem takiej instrukcji może być np. instrukcja bhp postępowania z substancjami niebezpiecznymi. W praktyce potwierdzenie pracownika może stanowić krótkie oświadczenie, które może być załącznikiem do instrukcji bhp, z która pracownik się zapoznał.

Wzór. Oświadczenie pracownika o zapoznaniu się z instrukcją

Warszawa, 3 lutego 2020 r.Jan Kowalskizatrudniony na stanowisku:operator wózka widłowego o napędzie silnikowymOświadczenie pracownika o zapoznaniu się z treścią instrukcji bhpNiniejszym oświadczam, że 3 lutego 2020 r. zapoznałem się treścią instrukcji bhp organizacji transportu wózkami z napędem silnikowym i zasad ruchu na drogach wewnątrzzakładowych...................................Podpis pracownika

Złożenie podpisu wymusza na pracowniku ponoszenie odpowiedzialności i zachowanie większej ostrożności, tym bardziej że taka wielostronicowa instrukcja zazwyczaj nie będzie wywieszona na stanowisku pracy.

Uwaga

Warto jeszcze zaznaczyć, że instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy (zbiory takich instrukcji w danej firmie) warto przechowywać w punktach informacyjnych w zakładzie lub na stanowiskach wyznaczonych dla osób kierujących pracownikami (np. u kierownika działu) oraz w dziale bhp. Zapewni to możliwie jak najszerszy dostęp do nich wszystkim pracownikom firmy i uchroni przed utratą lub zagubieniem.

Co grozi za nieprzestrzeganie zapisów instrukcji bhp

Obowiązkiem pracowników jest przestrzeganie przepisów i zasad bhp. Podpisana instrukcja bhp jest dokumentem równym rangą z innymi przepisami wewnątrzzakładowymi (np. regulaminem pracy, zarządzeniem wewnętrznym), który musi być bezwzględnie przestrzegany przez wszystkich pracowników. Często nieprzestrzeganie postanowień instrukcji stanowiskowych powoduje poważne konsekwencje dla życia i zdrowia pracowników.

Za nieprzestrzeganie postanowień instrukcji bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawca może nakładać na pracowników kary porządkowe określone w art. 108 § 1 i 2 Kodeksu pracy. Jeżeli pracownik nie przestrzega ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, w tym przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, może zostać ukarany przez pracodawcę:� karą upomnienia,� karą nagany,� karą pieniężną.

Kara pieniężna za jedno przekroczenie nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać dziesiątej części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty.

Podstawa prawna:

 rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 109, poz. 704 ze zm.),

 rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.),

 rozporządzenie ministra gospodarki z 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz.U. nr 199, poz. 1228 ze zm.),

 rozporządzenie ministra gospodarki z 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U. nr 191, poz. 1596 ze zm.),

 rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),

 rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. poz. 1286 ze zm.)

 ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019r. poz. 1040 ze zm.).

1.4. Wzrost temperatury za oknem to dodatkowe obowiązki dla pracodawcy

Najważniejsze do spełnienia latem wymogi bhp na wszystkich rodzajach stanowisk pracy dotyczą zapewnienia pracownikom:

1. odpowiedniej temperatury i wilgotności w pomieszczeniach,

2. właściwej wentylacji oraz klimatyzacji pomieszczeń pracy,

3. wody zdatnej do picia lub napojów,

4. ochrony przed silnym nasłonecznieniem wewnątrz i w czasie wykonywania pracy na zewnątrz pomieszczeń.

Praca może być wykonywana w pomieszczeniach lub poza nimi. Pracodawcy powinni tak sytuować i organizować stanowiska pracy znajdujące się na zewnątrz pomieszczeń, aby pracownicy byli chronieni przed zagrożeniami związanymi w szczególności z takimi warunkami atmosferycznymi, jak:

 opady,

 niska lub wysoka temperatura,

 silny wiatr.

Temperatura i wilgotność w pomieszczeniach pracy

Przepisy określające warunki bhp dla pomieszczeń pracy odnoszą się do wszystkich pór roku i powinny być przestrzegane niezależnie od aury pogodowej.

Warunki bhp dla pracy w pomieszczeniach

Należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonania).

Według § 30 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; dalej: ropbhp, nie może być ona niższa niż 14°C (287 K). Wyjątek mogą stanowić pomieszczenia pracy, w których względy technologiczne nie pozwalają na taką temperaturę.

Temperatura w pomieszczeniu, w którym przechowywane są produkty spożywcze pochodzenia zwierzęcego, musi być utrzymywana poniżej 14°C.

Tam, gdzie jest wykonywana lekka praca fizyczna oraz w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C (291 K).

Przepisy określające wymogi prawne w zakresie bhp nie precyzują maksymalnych temperatur, powyżej których praca nie może być wykonywana.

Temperatura określona przez rozporządzenie to temperatura minimalna – niektóre osoby mogą odczuwać przy niej uczucie chłodu. Badania odczuć pracowników prowadzone na stanowisku pracy z komputerem dowodzą, że najlepsze samopoczucie pracownika zapewnione jest latem przy temperaturze od 22°C do 24°C (patrz rys. 1).

Średnia zalecana temperatura zależy między innymi od:

 wieku,

 płci,

 rodzaju ubrania,

 innych parametrów.

Temperatura jest jednym z czynników komfortu cieplnego na stanowisku pracy. Pozostałe to m.in.:

 wilgotność powietrza,

 ruch powietrza w bezpośrednim otoczeniu pracownika (związany m.in. z wentylacją).

Wszystkie te trzy czynniki są ze sobą związane i wzajemnie na siebie wpływają. Wysoka temperatura w pomieszczeniu może powodować osuszanie powietrza i zmniejszenie wilgotności. Intensywny ruch powietrza (przeciągi) w pomieszczeniu może z kolei powodować uczucie chłodu. Wysoka temperatura i wilgotność powietrza mogą powodować uczucie znużenia i ociężałości w wykonywaniu obowiązków służbowych, a tym samym zmniejszyć efektywność pracy pracowników (patrz rys. 1).

Najwyższą efektywność pracy latem w pomieszczeniu np. biurowym można osiągnąć w temperaturze 22°C.

Temperatura pomieszczenia (°C)

Rysunek 1. Efektywność pracy człowieka w pomieszczeniu w zależności od temperatury (na podstawie badań Davida Wyon’a: Statens Institut för Byggnadsforskning, Sweden)

W pomieszczeniach pracy, w których występuje wysoka temperatura, powinny być zastosowane rozwiązania techniczne uniemożliwiające rozprzestrzenianie się gorącego powietrza do innych pomieszczeń oraz do pomieszczeń higienicznosanitarnych (§ 15 ust. 2 ropbhp). Mogą to być np. miejscowe wyciągi lub izolacje termiczne z materiałów nieprzewodzących ciepła.

Miejsca wypoczynku

W sytuacji gdy wymaga tego bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, w szczególności jeżeli praca wykonywana jest w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30°C (303 K), obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie łatwo dostępnego pomieszczenia przeznaczonego do wypoczynku pracowników (§ 37 ust. 1 pkt 3 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp).

Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku powinny być wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciami, spełniające wymagania ergonomii.

Liczba miejsc siedzących nie powinna być mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Natomiast odległość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia przeznaczonego do wypoczynku nie powinna przekraczać 75 m (§ 37 ust. 2 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp).

Pomieszczeniami przeznaczonymi do wypoczynku mogą być jadalnie, muszą one jednak spełniać wymagania dla takich pomieszczeń (§ 37 ust. 4 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp).

Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku dla pracowników wykonujących prace w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30oC (303 K), powinny być klimatyzowane. Wymóg ten jednak nie dotyczy pomieszczeń przeznaczonych do wypoczynku dla pracowników zatrudnionych w podziemnych zakładach górniczych (§ 38 ust. 2 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp).

Pracownikom zatrudnionym w takich warunkach, gdzie m.in. temperatura w pomieszczeniu pracy przekracza 30°C, trzeba stworzyć również możliwość umycia ciała, szczególnie w ciepłej porze roku. Co oznacza, że w pobliżu pomieszczeń pracy należy zorganizować pomieszczenie z natryskami ręcznymi na giętkich przewodach, z doprowadzeniem zimnej i ciepłej wody (§ 37 ust. 3 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp).

Nawilżanie powietrza

Najlepszym sposobem nawilżania powietrza jest nawilżanie przez odparowanie z różnego typu nawilżaczy dostępnych w sklepach z artykułami gospodarstwa domowego (np. pojemniki na wodę wieszane na grzejnikach).

Nie zaleca się stosowania nawilżaczy mechanicznie rozbijających kropelki wody, ponieważ powstające w taki sposób kropelki nie zamieniają się w parę wodną. Nawilżacze takie wytwarzają jedynie mgłę, która w postaci maleńkich kropelek wody osiada na meblach i urządzeniach i po pewnym czasie powoduje powstawanie na nich warstwy białego nalotu pozostającego po wyparowaniu wody.

Dobrym rozwiązaniem problemu nawilżania powietrza jest ustawienie w pomieszczeniu pracy kwiatów, które należy podlewać, gdyż podlewanie powoduje wzrost wilgotności powietrza, a kwiaty poprawiają estetykę wnętrza.

Wentylacja i klimatyzacja

Zadaniem wentylacji i klimatyzacji jest utrzymanie powietrza w pomieszczeniu w takim stanie, aby jego czystość, temperatura, wilgotność i ruch pozostawały w określonych granicach.

Celem tych działań jest dostosowanie stanu i składu powietrza oraz jego wymiany do potrzeb organizmu człowieka lub procesu pracy.

Różnice między wentylacją a klimatyzacją

Wentylacja to wymiana powietrza w pomieszczeniu lub jego części, natomiast klimatyzacja to wentylacja mechaniczna powodująca wymianę powietrza, ale też nadająca powietrzu określone wielkości parametrów wymagane warunkami przebywania ludzi w pomieszczeniach. Pozwala ona zachować w miarę stałe parametry temperatury, wilgotności i ruchu powietrza, czyli zapewnia określony mikroklimat, który można zaprogramować i nadzorować.

Szczegółowe wymagania

Klimatyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzewania pomieszczeń pracy. Nie dotyczy to tylko wentylacji awaryjnej (§ 35 ust. 2 ropbhp).

Zgodnie z § 32 ust. 1 ropbhp w pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona wymiana powietrza wynikająca z:

 potrzeb użytkowych i funkcji tych pomieszczeń,

 bilansu ciepła i wilgotności,

 zanieczyszczeń stałych i gazowych.

Wentylacja pomieszczeń jest niezbędna, ponieważ w związku z przebywaniem w nich ludzi następuje stałe zużycie powietrza związane z procesem oddychania. Konieczne jest również doprowadzanie powietrza w celu schładzania nagrzewających się w procesie pracy urządzeń biurowych. Wymiana powietrza jest także niezbędna w związku z jego zanieczyszczaniem (również w pomieszczeniach biurowych).

Strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentylacji nawiewnej nie powinien być skierowany bezpośrednio na stanowisko pracy (§ 35 ust. 3 ropbhp).

Przewietrzanie pomieszczeń może być realizowane poprzez otwieranie okien. Nowoczesne okna mogą być hermetyczne, dlatego też pracownicy powinni zostać pouczeni o sposobie rozszczelniania takich okien.

Natomiast okna i świetliki przeznaczone do wietrzenia pomieszczeń należy wyposażyć w urządzenia pozwalające na ich otwieranie w sposób łatwy i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych w pożądanym położeniu (§ 29 ust. 4 ropbhp).

Zasady wietrzenia

Należy pamiętać o następujących zasadach (§ 35 ropbhp oraz normy dotyczące wentylacji):

 jednostronne wietrzenie pomieszczeń ma zastosowanie wówczas, gdy głębokość pomieszczenia nie jest większa niż 8,4 m (wtedy wietrzenie jest wystarczające),

 okna powinny być wyposażone w lufciki w górnej jego części lub w jednym z jego dolnych rogów (niekorzystne jest umiejscowienie lufcików w środku okna, bo zimne powietrze wlatuje wtedy bezpośrednio do pomieszczenia), powietrze potrzebne jest nie tylko pracownikom, lecz także maszynom i urządzeniom do ich właściwej pracy oraz do rozrzedzania nagromadzonych substancji szkodliwych dla człowieka,

 przy sporadycznym wietrzeniu powinno się szczególnie uważać, aby nie powstały żadne lokalne przeciągi i by odpływ powietrza był właściwy,

 świeże powietrze doprowadzane do stanowisk pracy przez system wentylacji powinno być zasysane z miejsc, w których powietrze nie jest zanieczyszczone.

Problemy związane z klimatyzacją i wentylacją

Niedezynfekowane i nieczyszczone przewody wentylacyjne przestają spełniać swoją rolę i stają się zagrożeniem dla zdrowia ludzi.

Zbyt wysoka temperatura i wilgotność sprzyjają rozwojowi mikroorganizmów, szczególnie zarodników grzybów pleśniowych. Głównym powodem złych warunków fizycznych w pomieszczeniu jest zła jego wentylacja, zbyt szczelne okna i brak naturalnej mikrowentylacji.

Tymczasem naturalna mikrowentylacja jest niezmiernie ważna. Przyczynia się do ciąg­łej wymiany powietrza między budynkiem a środowiskiem zewnętrznym (zalecana ilość świeżego powietrza wynosi 0,6 m3/min × osoba). Na złą wentylację powietrza wpływ ma również niesprawny lub źle zaprojektowany system wentylacji.

Choroba zakaźna legionelloza

W kanałach nawiewnych klimatyzacji mogą również powstać warunki sprzyjające rozwojowi bakterii Legionella. Są to bakterie powodujące możliwość zachorowania na chorobę zakaźną zwaną legionellozą. A zatem koniecznie trzeba pamiętać o okresowym czyszczeniu i wymianie filtrów klimatyzacji (szczególnie przed sezonem jej wzmożonego używania latem).

Obowiązek ten dotyczy także okresowego czyszczenia i dezynfekowania kanałów wentylacyjnych, których czyszczenie należy przeprowadzać w terminach zgodnych z zaleceniami producenta urządzeń i z użyciem środków przez niego zalecanych.

Syndrom chorego budynku

Drugą znacznie mniej poważną w skutkach zdrowotnych, lecz bardzo uciążliwą i często występującą chorobą jest tzw. syndrom chorego budynku (SBS – ang. Sick Build­ing Syndrome). Charakteryzuje się on zespołem objawów właściwych kilku różnym schorzeniom.

Jak wiadomo, w pomieszczeniach zamkniętych średnia optymalna temperatura to 21–22°C, a wilgotność względna powietrza powinna wynosić około 55–60%. Tymczasem w „chorych budynkach” wartości te są znacznie podwyższone, a klimatyzacja nie działa właściwie (około 24°C i ponad 75% wilgotności względnej powietrza). W następstwie tego pojawiają się:

 bóle głowy,

 podrażnienie błon śluzowych,

 wysuszenie skóry,

 choroby gardła.

Człowiek czuje się zmęczony i rozkojarzony, ma poczucie, że mu duszno. Należy pamiętać, że długotrwałe niedotlenienie może mieć bardzo negatywne skutki zdrowotne.

W czasie zmiany aranżacji wnętrza klimatyzowanego pomieszczenia przestawienie biurka pracownika w inne miejsce może powodować sytuację, że stanowisko pracy znajdzie się bezpośrednio pod kanałem wentylacyjnym, co powoduje przeciągi i jest niezgodne z przepisami. Naraża się wtedy pracownika na możliwość przeziębienia.

Klimatyzacja może powodować osuszanie powietrza, trzeba, więc pamiętać o okresowych pomiarach wilgotności względnej powietrza. Jeśli wilgotność powietrza jest niższa niż 40%, należy zapewnić jego nawilżanie.

Woda i napoje chłodzące

Ilość, rodzaj i temperatura napojów powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i potrzeb fizjologicznych pracowników (§ 112 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.; dalej: ropbhp).

Jednym z obowiązków pracodawcy jest zapewnienie wszystkim pracownikom wody zdatnej do picia lub innych napojów. Natomiast pracownikom zatrudnionym stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych pracodawca powinien zapewnić, oprócz wody, jeszcze inne napoje (§ 112 ropbhp).

Trzeba zauważyć, że miejsca czerpania wody zdatnej do picia powinny znajdować się nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy (§ 113 ust. 1 ropbhp).

Zbiorniki, przewody i miejsca czerpania wody powinny być zabezpieczone przed zanieczyszczeniem lub zakażeniem. Zbiorniki wodne należy wyposażyć w zawory do czerpania z nich wody (§ 113 ust. 2 ropbhp).

Miejsca czerpania wody nienadającej się do picia powinny być oznakowane zgodnie z odpowiednią Polską Normą – patrz rys. 2 (§ 113 ust. 3 ropbhp).

Rysunek 2. Znak informujący o zakazie picia wody (woda niezdatna do picia).

Zasady zaopatrzenia pracowników w napoje

Szczegółowe zasady zaopatrzenia w napoje pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych określa rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. nr 60 poz. 279 ze zm.; dalej: rozporządzenie o posiłkach i napojach).

Stanowiska pracy, na których pracownikom należą się napoje, powinny być określone w regulaminie pracy wraz z zasadami ich wydawania.

O tym, którym pracownikom należą się napoje, decyduje pracodawca w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi. W ten sam sposób pracodawca ustala szczegółowe zasady ich wydawania. Jeżeli natomiast w danej firmie nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca ustala to sam, po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników (§ 5 rozporządzenia o posiłkach i napojach).

Zgodnie z § 4 rozporządzenia o posiłkach i napojach pracodawca musi zapewnić napoje pracownikom zatrudnionym na wszystkich stanowiskach pracy, na których:� praca wykonywana jest na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia powyżej 25oC,� temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28oC,� praca związana jest z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet.

W przypadku wykonywania pracy w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25oC, napoje muszą być wzbogacone w sole mineralne i witaminy (§ 4 rozporządzenia o posiłkach i napojach).

Dla pracowników wykonujących prace na otwartym powietrzu

W praktyce dostarczenie pracownikom napojów i zapewnienie, aby były one zimne, nie zawsze jest łatwe. Dotyczy to stanowisk pracy poza stałymi pomieszczeniami lub terenem siedziby zakładu pracy.

W przypadku wykonywania przez pracowników prac poza zakładem pracy wskazane jest wyposażenie ich w pojemniki lub przenośne lodówki do przechowywania schłodzonych napojów. Możliwe jest również wyposażenie pojazdu, którym przewożeni są pracownicy do miejsca wykonywania pracy, w lodówkę przenośną, zasilaną z akumulatora samochodu. Niestety w większości przypadków taki sposób jest sporadycznie stosowany przez pracodawców, choć zasady dobrej praktyki wskazują na takie postępowanie.

Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za napoje (§ 8 rozporządzenia o posiłkach i napojach).

Ochrona przed silnym nasłonecznieniem

Silne nasłonecznienie latem powoduje wzrost temperatury wewnątrz pomieszczeń w budynkach.

Redukcja bezpośredniego promieniowania słonecznego w takim wypadku możliwa jest np. przez zamontowanie:

 lekkich, stałych żaluzji przeciwsłonecznych, montowanych na konstrukcji zewnętrznej budynku – chronią one przed niepożądanym wzrostem temperatury wewnątrz budynku,

 systemu zewnętrznych lameli zacieniających o nachyleniu stałym lub zmiennym,

 żaluzji lub rolet w oknach pomieszczeń znajdujących się od nasłonecznionej strony.

Innym środkiem jest naklejanie bezpośrednio na szybę folii redukującej promieniowanie UV. Przy stosowaniu takich folii warto upewnić się, czy nie zmienia się barwa światła dziennego. Zmiana barwy światła dziennego może niekorzystnie wpływać na samopoczucie pracowników i stanowić czynnik uciążliwy środowiska pracy.

Zabezpieczenie przy pracy na zewnątrz

W przypadku wykonywania przez pracowników pracy na zewnątrz pomieszczeń, w miejscach o silnym nasłonecznieniu (rolnicy, pracownicy branży budowlanej), należy koniecznie zabezpieczyć takich pracowników przed negatywnym wpływem promieniowania UV.

W sytuacji gdy pracownicy wykonują pracę w miejscach z bezpośrednim oddziaływaniem promieni słonecznych, powinni być wyposażeni w nakrycie głowy i je nosić.

Na takim stanowisku pracy, pracownik powinien również korzystać z odzieży roboczej, która musi być w miarę możliwości przewiewna i lekka.

W sytuacji gdy na stanowisku pracy (na zewnątrz pomieszczeń, przy wysokich temperaturach powietrza) zachodzi konieczności stosowania specjalistycznej odzieży ochronnej, zabezpieczającej pracownika przed czynnikami szkodliwymi (np. biologicznymi) trzeba, jak dowodzą badania prowadzone w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy, skracać czas pracy w takiej odzieży.

W miejscach i na stanowiskach pracy nasłonecznionych można również ustawiać namioty, ewentualnie montować „markizy” lub daszki chroniące pracownika przed promieniami słonecznymi.

Przykład 1

Pracodawca postawił nad wykopem, w którym pracują robotnicy, namiot ogrodowy zacieniający pracujących w wykopie.

Dobre praktyki wskazują także, aby zapewniać możliwości obmycia całego ciała po wykonaniu prac fizycznych wszystkim grupom pracowników, nie tylko tym wskazanym przez przepisy. Pracodawcy coraz częściej zapewniają tę możliwość swoim pracownikom.

Podstawa prawna:

 rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

1.5. Bhp zimą

Obowiązki jakie musi pełnić pracodawca, aby zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki w pracy w okresie zimowym, wynikają z przepisów Kodeksu pracy, rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz niektórych przepisów dotyczących bhp dla poszczególnych grup zawodowych czy miejsc wykonywania prac.

Jest rzeczą istotną, aby o bezpieczeństwo pracy dbali nie tylko pracodawcy i osoby nadzoru, ale również sami pracownicy. Pracownik powinien przestrzegać swoich obowiązków zapisanych w Kodeksie pracy i regulaminie zakładowym, ale również ma prawo wymagać (domagać się) zapewnienia mu bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Ma prawo również (poprzez swoich przedstawicieli) wpływać na działania pracodawcy w celu zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie.

Zima to okres, w którym powinny być w szczególności wykorzystane uprawnienia pracowników do konsultacji z pracodawcą wszystkich działań związanych z bhp od przygotowawczych do doraźnych, wynikających chociażby z nagłych zmian pogody czy pojawiania się warunków ekstremalnych mających bezpośredni czy pośredni wpływ na warunki pracy.

Zima, a w zasadzie jesień, to również okres do przeanalizowania oceny ryzyka zawodowego dotyczącego tych zagrożeń, które wynikają z zupełnie innych warunków pracy, w szczególności w miejscach na otwartej przestrzeni, ale także z dodatkowych zadań dla niektórych pracowników, chociażby tych, którzy zaangażowani będą w odśnieżanie czy usuwanie skutków awarii powodowanych, np. silnymi mrozami, burzami śnieżnymi czy okresowymi roztopami.

Do zimy powinni być zatem przygotowani pracodawcy, specjaliści bhp, pracownicy.Żadna z tych osób nie powinna lekceważyć swoich obowiązków, ale także i zagrożeń, jakie niesie ze sobą praca w okresie zimowym.

Obowiązki pracodawców związane z zapewnieniem bezpieczeństwa w okresie zimowym

Obiekty budowlane zakładu pracy

W zakresie obiektów budowlanych, w których znajdują się pomieszczenia pracy, a także terenów i urządzeń z nimi związanych, pracodawca ma obowiązek zapewnić, aby spełniały one wymagania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy przez cały czas ich użytkowania (art. 213 i 214 kp).

Aby spełnić powyższe wymagania, a szczególnie przez okres zimowy, należy dokonać sprawdzenia, przeglądu wszystkich budynków, budowli i instalacji, czy faktycznie będą one zapewniały bezpieczeństwo pracownikom nawet w najcięższych warunkach zimowych.

Przegląd techniczny

Szczegółowym spraw­dzeniem należy objąć stan techniczny:

 warstw fakturowych i elementów ścian zewnętrznych (attyki, filary, gzymsy) oraz balustrad, loggii i balkonów,

 urządzeń zamocowanych do ścian i dachu obiektu (rynny i rury spustowe, instalacja piorunochronna, anteny, opierzenia, kominy, ławy kominiarskie, włazy i drabiny na dach, parapety zaokienne itp.),

 ociepleń i izolacji,

 przejść przyłączy instalacyjnych przez ściany obiektu,

 okien, świetlików, drzwi, bram,

 pokryć dachowych,

 ramp rozładowczych,

 elementów odwodnienia i obróbek blacharskich,

 przewodów kominowych dymowych oraz grawitacyjnych przewodów spalinowych i wentylacyjnych,

 kominów przemysłowych, kominów wolnostojących oraz kominów i przewodów kominowych, w których ciąg kominowy jest wymuszony pracą urządzeń mechanicznych,

 instalacji centralnego ogrzewania i ciepłej wody użytkowej,

 instalacji gazowych,

 instalacji elektrycznych,

 instalacji wodnej i kanalizacyjnej odprowadzającej ście­ki z obiektu,

 oświetlenie klatek schodowych, korytarzy i holi,

 oświetlenia zewnętrznego obiektu,

 otoczenia budynków, w szczególności drogi, chodniki, dojścia, przejścia, place składowe i manewrowe, parkingi, w tym ich odwodnienie i oświetlenie,

 urządzeń stanowiących zabezpieczenie przeciwpożarowe obiektu wraz z możliwościami dojazdu służb ratowniczych, a w szczególności straży pożarnej.

Rzetelnie dokonany przegląd, potwierdzony protokołem pokontrolnym, będzie podstawą do usunięcia nieprawidłowości jeszcze przed zimą i zabezpieczy przed koniecznością wykonywania wielu prac w okresie do tego najmniej stosownym, a także znacznie zmniejszy prawdopodobieństwo wystąpienia awarii typowych dla okresu zimowego. Usunięcie nieprawidłowości poprawi komfort pracy i ograniczy zagrożenia, a wreszcie uchroni przed niespodziewanymi kłopotami i wydatkami.

Stanowiska pracy wewnątrz budynków

Należy zapewnić:

 Temperaturę nie niższa niż 14°C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwalają, natomiast w pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C (291 K). Temperatura ta powinna być odpowiednia do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonania) w pomieszczeniach pracy.

Odstąpienie przez pracodawcę od wykonania obowiązku zapewnienia pracownikom odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach pracy może być usprawiedliwione względami technologicznymi, a nie jego sytuacją ekonomiczną.Wyrok NSA z 20 września 2001 r., SA/Bk 75/01

 Odpowiednie oświetlenie dzienne i sztuczne (umycie okien i świetlików, uzupełnienie lamp) – zima to okres mniejszego i krótszego nasłonecznienia.

 Odpowiednią odzież roboczą, obuwie robocze, rękawice.

W sytuacji gdy pomieszczenie pracy ogrzewane jest przez:

 systemy nawiewu ciepłego powietrza,

 klimatyzacji

– pamiętać należy, iż doprowadzane powietrze musi być oczyszczone z pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia. Klimatyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzewania pomieszczeń pracy. Strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentylacji nawiewnej nie powinien być skierowany bezpośrednio na stanowisko pracy, a jego maksymalna temperatura nie powinna przekraczać 70°C (343 K) przy nawiewie powietrza na wysokości nie mniejszej niż 3,5 m od poziomu podłogi stanowiska pracy i 45°C (318 K) – w pozostałych przypadkach.

W celu zapewnienia prawidłowej wymiany powietrza niedopuszczalne jest zatykanie otworów wentylacji odciągowej mechanicznej czy naturalnej (nawet otwory w dolnych częściach drzwi). W szczególności dotyczy to pomieszczeń, w których mogą występować pyły, gazy czy pary szkodliwe dla zdrowia, łatwopalne i/lub wybuchowe.Bezpieczniej jest pracować w pomieszczeniu chłodnym niż w ciepłym, ale z niebezpiecznymi czy szkodliwymi stężeniami substancji chemicznych (powszechnie znane przypadki zatruć np. tlenkiem węgla).

Stanowiska pracy na otwartej przestrzeni

Pracownicy narażeni na zimno to m.in.:

 pracownicy budowlani,

 montażyści konstrukcji zewnętrznych,

 monterzy urządzeń energetycznych, telekomunikacyjnych, wodnych,

 pracownicy transportu drogowego, kolejowego,

 leśnicy, rybacy,

 pracownicy służb komunalnych,

 geodeci,

 strażacy,

 policjanci,

 personel służb ratowniczych,

 inni pracownicy wykonujący tylko dorywczo prace na zewnątrz pomieszczeń.

Mikroklimat środowiska pracy jest tym czynnikiem, którego odchylenie od warunków odczuwanych jako optymalne ma konsekwencje, polegające nie tylko na odczuciu wzrostu uciążliwości pracy, ale również na pogorszeniu jej efektywności i wzroście ryzyka wypadków lub powstania chorób, również zawodowych.

Mikroklimat zimny wg definicji przyjętej w naszym kraju występuje wówczas, gdy temperatura otoczenia jest niższa od 10°C.

Minimalna temperatura pracy na otwartej przestrzeni

Niektóre przepisy określają warunki, przy jakich niedopuszczalne jest prowadzenie prac, np. § 12 rozporządzenia ministra środowiska z 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu gospodarki leśnej (Dz.U. nr 161, poz. 1141) zakazuje prowadzenia prac podczas:

 obfitych opadów atmosferycznych,

 silnego wiatru,

 burz,

 minus 20°C temperatury powietrza,

 minus 5°C w przypadku prac na drzewach stojących,

oraz:

 w warunkach ograniczonej widoczności,

 z wyłączeniem prac z użyciem maszyn, które można prowadzić w warunkach zapadającego zmroku i warunkach nocnych przy oświetleniu sztucznym zapewniającym dobrą widoczność.

Otwarta przestrzeń

Osoby pracujące na otwartej przestrzeni powinny mieć zapewnione:

 odzież i obuwie zimowe,

 ochronę głowy, twarzy i rąk,

 miejsce do ogrzewania się i spożywania posiłków,

 zadaszenia stanowisk do wykonywania niektórych prac (np. prace spawalnicze),

 ciepłe posiłki i napoje.

Obowiązek pracodawcy

Jedynym postanowieniem w powyższym zakresie jest nałożony na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracownikom w pobliżu miejsc pracy pomieszczenia umożliwiającego im:

 schronienie się przed opadami atmosferycznymi,

 ogrzanie się,

 zmianę odzieży

oraz odpowiednich środków ochrony indywidualnej.

Pomieszczenia do ogrzewania się pracowników

Przy pracach wykonywanych na otwartej przestrzeni lub w nieogrzewanych pomieszczeniach należy zapewnić pracownikom w pobliżu miejsc pracy pomieszczenia umożliwiające im schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się oraz zmianę odzieży. Pomieszczenia te powinny być zaopatrzone w urządzenia do podgrzewania posiłków.

W pomieszczeniach tych powinna być zapewniona temperatura co najmniej 16°C (289 K), a na każdego pracownika najliczniejszej zmiany powinno przypadać co najmniej 0,1 m2 powierzchni, przy czym całkowita powierzchnia pomieszczenia nie może być mniejsza niż 8 m2.

Jeżeli ze względu na rodzaje prac wykonywanych na otwartej przestrzeni w okresie zimowym nie jest możliwe zapewnienie ww. pomieszczenia, należy zapewnić pracownikom w pobliżu miejsca ich pracy odpowiednio urządzone źródła ciepła (np.: tzw. koksowniki, grzejniki na propan-butan), przy zachowaniu wymagań ochrony przeciwpożarowej.

Napoje i posiłki wydawane ze względów profilaktycznych

 Posiłki wydawane są pracownikom wykonującym prace związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym. Za okres zimowy uważa się okres od 1 listopada do 31 marca.

 Posiłki powinny być wydawane w formie jednego dania gorącego w czasie regulaminowych przerw w pracy, w zasadzie po 3–4 godzinach pracy, natomiast napoje powinny być dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej.

 Napoje gorące pracodawca zapewnia pracownikom pracującym przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia poniżej 10°C i są to najczęściej różnego rodzaje herbaty, kawa zbożowa, mleko itp.

 Posiłki i napoje wydawane są pracownikom w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie.

 Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni otrzymywać posiłki i napoje, oraz szczegółowe zasady ich wydawania, a także warunki uzasadniające zapewnienie posiłków ustala pracodawca w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.

Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje.Otrzymywanie posiłków i (lub) napojów jest związane nie tyle ze stanowiskiem pracy, ile z warunkami, w jakich pracownik pracę wykonuje i wydatkiem energetycznym podczas pracy.

Odśnieżanie

Nie można mówić o zimowym bezpieczeństwie pracy w zakładzie bez zapewnienia:

 odśnieżania,

 oczyszczania z błota pośniegowego,

 usuwania lodu i śliskości pośniegowej.

Są to jedne z działań pracodawcy mające na celu zapewnienia bezpieczeństwa pracowników i wszystkich osób przebywających na terenie zakładu, ale również tych, którzy muszą koło zakładu przechodzić. Przejścia, dojścia, chodniki i drogi wewnątrzzakładowe oraz (bardzo istotne) rampy załadunkowe i rozładunkowe powinny być bezpieczne.

Do tego zadania trzeba być przygotowanym.

Należy więc:

 przygotować odpowiedni sprawny sprzęt (ręczny i/lub zmechanizowany) podstawowy i pomocniczy,

 wyznaczyć ludzi odpowiedzialnych za odśnieżanie od strony organizacyjnej (co, kiedy i kto ma odśnieżyć) oraz ludzi do wykonywania odśnieżania,

 wyznaczyć miejsca składowania śniegu, błota, lodu,

 przygotować środki do usuwania gołoledzi (np. piasek, sól) – wybrać firmę, która te środki w odpowiednim czasie dostarczy i dostarczać będzie w miarę potrzeb,

 dostarczyć pracownikom odpowiednią zimową odzież i obuwie, rękawice oraz nakrycia głowy, a także kamizelki odblaskowe (jeżeli występuje zagrożenie potrącenia przez pojazdy mechaniczne),

 zapewnić przerwy w pracy i pomieszczenie do ogrzania się,

 zapewnić miejsce do suszenia odzieży i obuwia, np. część szatni z dodatkowymi grzejnikami (§ 10 ust. 1 załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do ropbhp),

 zapewnić pracownikom ciepłe napoje i posiłki profilaktyczne,

 zabezpieczyć odpowiednie środki na sfinansowanie zadania.

Wskazówki dotyczące odśnieżania:� Nie wystarczy zgarnąć mechanicznie śnieg – należy zlikwidować tzw. śliskość pośniegową oraz pozostałości świeżego opadu śniegu po przejściu pługu. W wielu sytuacjach śliskość powstała po odśnieżaniu jest większym zagrożeniem niż nieodgarnięty śnieg.� Wykonywanie czynności odśnieżania, oczyszczania posypywania należy dokonywać w takim czasie, aby pierwsi pracownicy wchodzący rano do zakładu, a także pierwsi użytkownicy chodnika mieli zapewnione bezpieczeństwo.� Zabronione jest rozrzucanie soli na trawnikach.

Odśnieżanie terenu wokół zakładu

Jednym z obowiązków właścicieli posesji jest dbałość o czystość i porządek na chodnikach przed swoimi budynkami i wzdłuż posesji. Właściciele nieruchomości zapewniają utrzymanie czystości i porządku przez uprzątnięcie:

 błota,

 śniegu,

 lodu,

 innych zanieczyszczeń

z chodników położonych wzdłuż nieruchomości.

Chodnikiem położonym wzdłuż nieruchomości jest wydzielona część drogi publicznej służąca dla ruchu pieszego, położona bezpośrednio przy granicy nieruchomości (art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach – tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 2010 ze zm.).

Właściciel nieruchomości nie jest obowiązany do uprzątnięcia chodnika, na którym jest dopuszczony płatny postój lub parkowanie pojazdów samochodowych.

Obowiązek sprzątania błota, śniegu i lodu z chodników położonych wzdłuż nieruchomości mają:

 właściciele,

 współwłaściciele,

 użytkownicy wieczyści,

 zarządzający lub użytkujący nieruchomość.

Śniegu, błota, lodu nie wolno zgarniać na jezdnię, ale należy to uczynić na brzeg chodnika od strony drogi, z zachowaniem możliwości przejścia pieszym. Natomiast wywóz należy do zarządcy drogi.

Oblodzone chodniki powinny być posypane materiałem szorstkim. Wybór materiału należy do sprzątającego. Dokonując wyboru, należy wziąć pod uwagę temperaturę powietrza i stan nawierzchni. Może to być piasek, kruszywa, chlorek sodu (sól), magnezu czy chlorek wapnia oraz mieszanki środków niechemicznych i chemicznych.

Odśnieżanie dachów

Oddzielnym tematem mogącym stwarzać problemy, a właściwie powodującym powstawanie poważnych zagrożeń, tak dla samego obiektu budowlanego, jak i osób w nim pracujących, a również osób postronnych, jest odśnieżanie dachów. Mimo, że w aktualnych przepisach nie ma zapisu, który by jednoznacznie wskazywał na istnienie obowiązku odśnieżania dachów budynków, to obowiązek odśnieżania dachów i usuwania z dachów, balkonów i gzymsów obiektów budowlanych sopli lodowych i nawisów śniegu wynika pośrednio z art. 61 w związku z art. 5 ustawy z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1186 ze zm.).

Z przytoczonych przepisów wynika, że właściciel lub zarządca obiektu budowlanego jest obowiązany utrzymywać i użytkować obiekt w sposób zgodny z jego przeznaczeniem i wymaganiami ochrony środowiska oraz utrzymywać w należytym stanie technicznym i estetycznym, nie dopuszczając do nadmiernego pogorszenia jego właściwości użytkowych i sprawności technicznej, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa konstrukcji, bezpieczeństwa użytkowania oraz warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zatem jeżeli śnieg czy lód na obiekcie budowlanym zagraża jego bezpieczeństwu albo pogarsza jego stan techniczny czy bezpieczeństwo użytkowania i warunki bhp, a nawet tylko jego estetykę, to należy taki obiekt odśnieżyć i usunąć z niego sople lodu.

Niewywiązywanie się z tego obowiązku skutkuje nałożeniem kary grzywny wymierzanej w trybie przepisów prawa o wykroczeniach. Za nadmiar śniegu lub lodu w świetle powyższych aktów prawnych jest uznawana sytuacja, w której pokrywa śniegu lub lodu stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia, mienia albo bezpieczeństwa publicznego.

Jeżeli powiatowy inspektor nadzoru budowlanego stwierdzi, że nieodśnieżony dach grozi zawaleniem budynku, może wydać decyzję zakazującą jego użytkowania.

Bezpieczeństwo osób odśnieżających

Pracownicy zatrudnieni przy odśnieżaniu, przed przystąpieniem do pracy powinni odbyć instruktaż stanowiskowy dotyczący bhp przy tych czynnościach. Podczas takiego szkolenia trzeba poinformować ich o występujących warunkach pracy, zagrożeniach i sposobach ochrony przed nimi.

Podczas instruktażu stanowiskowego należy omówić zasady dotyczące bezpieczeństwa pracy przy odśnieżaniu. Oto one:� nie rozpoczynać pracy bez dokładnego planu jej wykonania, z uwzględnieniem sposobu uprzątania, gromadzenia i pozbywania się śniegu, lodu, błota pośniegowego,� upewnić się, że zostały wzięte pod uwagę wszystkie możliwe okoliczności, które mogą stanowić dodatkowe zagrożenie, np. istnienie elementów niewidocznych pod śniegiem, stwarzających dodatkowe zagrożenia, takich jak płotki, ogrodzenia, słupki, bliskość jezdni, na których odbywa się ruch pojazdów itp.,� używać wyłącznie sprawnego oraz dostosowanego do specyfiki pracy sprzętu mechanicz­nego i narzędzi,� zapoznać się z instrukcją obsługi sprzętu mechanicznego i używać go zgodnie z przeznaczeniem,� upewnić się, że ma się umiejętności do posługiwania się przydzielonym sprzętem,� używać przydzielonej odzieży ocieplanej, butów, rękawic, okrycia głowy i innych wymaganych środków ochrony indywidualnej (np. przy skuwaniu lodu – okularów ochronnych),� nie lekceważyć żadnego zagrożenia,� w razie wystąpienia zagrożenia przerwać pracę, ostrzec osoby przebywające w pobliżu i zgłosić problem przełożonemu.Zasady te powinny znaleźć się również w instrukcji bhp dotyczącej odśnieżania.

Zagrożenia występujące przy odśnieżaniu

Do zagrożeń występujących przy odśnieżaniu należy opracować ocenę ryzyka zawodowego, zgodnie z procedurą obowiązującą w zakładzie. Z oceną tą muszą być zapoznani wszyscy pracownicy zatrudnieni przy odśnieżaniu.

W ocenie ryzyka zawodowego i sposobach jego ograniczenia należy uwzględnić takie zagrożenia jak:� potknięcie się, poślizgnięcie, upadek na płaszczyźnie,� przeciążenie układu mięśniowo szkieletowego przy zgarnianiu, odrzucaniu śniegu,� uraz oka czy twarzy przy skuwaniu lodu,� potrącenie przez mechaniczne urządzenia do odgarniania śniegu,� potrącenie przez pojazdy poruszające się po terenie zakładu czy pojazdy na drogach zewnętrznych (przy odśnieżaniu chodników wokół zakładu),� wychłodzenie organizmu,� odmrożenia.

Odśnieżanie dachów

Prace przy usuwaniu śniegu i sopli lodu należy zaliczyć do prac szczególnie niebezpiecznych. W związku z tym oprócz instruktażu stanowiskowego związanego z tymi czynnościami należy:

1. opracować instrukcję bhp dotyczącą wykonywanych prac z określeniem szczegółowych wymogów bezpieczeństwa i higieny pracy,

2. zapewnić:

 bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób,

 odpowiednie środki zabezpieczające,

 instruktaż pracowników (przed każdorazowym rozpoczęciem prac) obejmujący w szczególności:– imienny podział pracy,– kolejność wykonywania zadań,– wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.

3. Zapewnić, aby dostęp do miejsc wykonywania prac miały jedynie osoby upoważnione i odpowiednio poinstruowane.

4. Zatrudniać pracowników, którzy mają aktualne badania lekarskie bez przeciwwskazań do prac na wysokości.

W wielu sytuacjach podczas odśnieżania i usuwania sopli lodowych z dachów mogą występować zagrożenia dla:

 osób zabezpieczających i nadzorujących prace,

 pracowników wykonujących soje normalne czynności w pobliżu odśnieżanych obiektów,

 osób postronnych, mogących znaleźć się w zasięgu spadających sopli lodu czy zwałów śniegu (np. przechodnie podczas odśnieżania budynku od strony ulicy).

Przykład 1

Pracownik z okna ostatniego piętra budynku biurowego strącał, za pomocą długiej tyczki, nawisy śniegu i lodowe sople. Teren pod miejscem pracy nie był wygrodzony i nie był oznakowany znakami ostrzegawczymi, gdyż wg kierownika polecającego wykonanie prac pracownik „miał tak pracę wykonywać, aby na nikogo nie spadł zrzucany śnieg czy lód. Gdyby w strefie niebezpiecznej znalazła się osoba, pracę miał przerwać”. Podczas oczyszczania dachu z okna nad wejściem do budynku w pewnej chwili usłyszał krzyk i zobaczył człowieka, na którego spadły sople i śnieg. Poszkodowany stracił równowagę i upadł, doznając ogólnych potłuczeń ciała. Osobą poszkodowaną był pracownik, który bardzo szybko wychodził z budynku i nie zdawał sobie sprawy z występującego zagrożenia.

Przyczyną wypadku była nieprawidłowa organizacja prac polegająca, w szczególności, na:

 niewygrodzeniu i nieoznakowaniu strefy niebezpiecznej,

 niezabezpieczeniu wyjścia z budynku daszkiem i znakami informującymi o grożącym niebezpieczeństwie,

 nieprzeszkoleniu pracownika wykonującego odśnieżanie z zasad i warunków bezpiecznego jej przygotowania i wykonywania,

 brak nadzoru nad pracami.

Wydarzenia powodujące wypadki przy odśnieżaniu dachów

Najczęściej wydarzeniami powodującymi wypadki przy odśnieżaniu dachów są:

 upadek pracownika z wysokości (z dachu, prowizorycznego rusztowania, drabiny, schodów, klamer itp.),

 upadek, poślizgnięcie się na oblodzonej, śliskiej powierzchni dachu płaskiego lub zaczepienie o np. przewody instalacji odgromowej,

 wejście na niewidoczny, zasypany śniegiem świetlik i wpadnięcie do wnętrza budynku,

 uderzenie, przygniecenie ludzi przez spadający śnieg, lód, narzędzia.

Najczęstsze przyczyny wypadków

Najczęstszymi przyczynami wypadków są:

 wadliwa organizacja i metody pracy (np. brak instruktażu czy nadzoru),

 nieprawidłowe zachowanie się pracownika,

 brak lub niestosowanie środków bezpieczeństwa, w tym w szczególności zabezpieczeń przed upadkiem z wysokości.

Przykład 2

1. Pracownik dostał polecenie odśnieżenia płaskiego dachu budynku magazynu o wysokości ok. 3,8 m. Zlecający pracę wskazał, że na dach ma wejść po drabinie będącej na wyposażeniu magazynu i że musi uważać, żeby z dachu nie spaść. Pracownik drabinę oparł o skraj dachu i wszedł na dach, zgarnął śnieg i próbował z dachu zejść. Długość drabiny była taka, że jej prowadnice wystały ponad krawędź dachu jedynie na kilka centymetrów, a kąt pochylnia drabiny wynosił nieco ponad 70 stopni (co zostało ustalone w czasie dochodzenia powypadkowego). Podczas schodzenia z dachu pracownik, w pozycji półleżącej, mając podeszwy butów oblepione śniegiem, sięgał nogą szczebla drabiny. Jednak w chwili opierania nogi o szczebel noga mu się poślizgnęła, drabina się przechyliła, a pracownik wraz z nią spadł na daszek stojaka z tarcicą, doznając złamania nogi, urazu kręgosłupa i ogólnych potłuczeń. Wypadek został zakwalifikowany jako wypadek ciężki.

Przyczyny wypadku to:

 nieprawidłowa organizacja prac polegająca na wykonywaniu prac na wysokości bez wymaganych zabezpieczeń, bez osoby asekurującej oraz brak nadzoru nad organizacją prac,

 nieprawidłowa drabina do wchodzenia na dach – za krótka, stąd nieprawidłowe jej ustawienie,

 brak instruktażu stanowiskowego przed rozpoczęciem prac, a także:

 brak w zakładzie instrukcji prac na wysokości,

 brak oceny ryzyka zawodowego dotyczącej pracowników kierowanych do odśnieżania dachów,

 brak zakładowego wykazu prac wymagających co najmniej 2-osobowej obsady.

2. Dwóch pracowników odśnieżało płaski dach hali produkcyjnej o wymiarach 9 m × 44 m i wysokości 7 m. Mieli pasy i linki asekuracyjne ograniczające dostęp do krawędzi dachu, zamocowywane do kolejnych kominków wentylacyjnych usytuowanych w środkowej części dachu. Hala była doświetlana świetlikami dachowymi, wówczas niewidocznymi pod grubą warstwą śniegu. Jeden z pracowników nieświadomie stanął na szybie świetlika, która się załamała a on spadł do wnętrza hali, zatrzymując się na konstrukcji maszyny o wysokości ok. 4 m. W wyniku doznanych obrażeń pracownik poniósł śmierć.

Przyczyny wypadku to:

 nieprawidłowe rozpoznanie warunków pracy i występujących zagrożeń,

 niedoinformowanie pracowników o zagrożeniach,

 nieprawidłowe przygotowanie miejsca pracy – nieoznaczenie świetlików,

 niewyposażenie pracowników w szelki bezpieczeństwa z linkami samohamownymi (w tej sytuacji taki sprzęt uchroniłby pracownika przed tragicznymi skutkami zdarzenia),

 brak nadzoru nad pracami na wysokości.

1. Jeżeli z jakichś względów nie można zapewnić pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odśnieżaniu, a szczególnie przy odśnieżaniu dachów, to prace te należy zlecić specjalistycznej firmie zewnętrznej.

2. Dachu nie można odśnieżać:

 o zmroku, jeżeli nie zapewniono oświetlenia pozwalającego na dobrą widoczność,

 w czasie gęstej mgły, opadów deszczu, śniegu oraz gołoledzi,

 w czasie zawiei, wichury o prędkości wiatru przekraczającej 10 m/s.

3. Pracownik ma prawo powstrzymać się (odmówić) od wykonania pracy, w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego (art. 210 kp).

Sytuacje takie to na przykład:

 pracownik skierowany do odśnieżania dachu nie posiada kwalifikacji zdrowotnych do wykonywania prac na wysokości (brak odpowiedniego zapisu w karcie badań okresowych),

 pracownikowi nie dostarczono odpowiednich środków ochrony indywidualnej do prac na wysokości albo do pracy w niskiej temperaturze,

 nie zabezpieczono odpowiednio miejsca pracy (np. występuje zagrożenie dla osób postronnych),

 aktualny stan zdrowia pracownika nie gwarantuje bezpiecznego wykonania prac.

Zastosowanie środków ochrony indywidualnej w okresie zimowym

Praca zimą na otwartej przestrzeni wymaga wyposażenia wykonujących ją pracowników w odpowiednie środki ochrony indywidualnej. Zostały one określone w załączniku nr 2 Szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej do ropbhp.

Najczęściej stosowane środki ochrony indywidualnej w zimie

Ponieważ podczas pracy na dworze w zimie najczęściej występują zagrożenia fizyczne:

 mechaniczne (upadki, poślizgnięcia),

 termiczne (zimno),

natomiast urazy dotyczą kończyn górnych i dolnych, głowy oraz skóry, to najczęściej spotykanymi środkami ochrony indywidualnej są:

 odzież i obuwie ochronne (kurtki, bluzy, spodnie, ocieplane obuwie),

 nakrycia głowy (czapki),

 ocieplane rękawice.

Dobór odzieży ciepłochronnej

Przy doborze odzieży ciepłochronnej do warunków klimatycznych na danym stanowisku pracy należy przede wszystkim uwzględnić:

 temperaturę otoczenia,

 rodzaj wykonywanej pracy,

 ciężkość pracy.

Odzież ochronna dla pracowników pracujących na zewnątrz w zimie oprócz właściwości ciepłochronnych powinna również:

 charakteryzować się niską przepuszczalnością powietrza,

 chronić przed opadami atmosferycznymi (być odporna na przenikanie wody),

 być wykonana z materiałów paroprzepuszczalnych.

Obowiązkiem pracodawcy lub osoby kierującej pracownikami jest informowanie pracowników o istniejących zagrożeniach, w szczególności tych, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej, i przekazywanie informacji o tych środkach oraz zasadach ich stosowania.

Zapewnienie bezpieczeństwa pożarowego

Zapewnienie bezpieczeństwa pożarowego w okresie zimowym wiąże się z kilkoma aspektami niewystępującymi (albo występującymi w minimalnym stopniu) w innych okresach roku.

Związane jest to z:

 uruchomieniem urządzeń grzewczych – co może mieć wpływ sposób na składowania materiałów łatwopalnych, wybuchowych, a także chemicznych środków niebezpiecznych – konieczność zachowania bezpiecznych odległości od źródeł ciepła,

 używaniem przenośnych urządzeń grzewczych – zapewnienie bezpiecznych odleg­łości od wyposażenia i materiałów łatwopalnych. Pamiętaj o zakazie używania źródeł ciepła z otwartym ogniem (np. grzejniki na propan-butan) czy grzejników elektrycznych z otwarta spiralą grzejną w miejscach zagrożonych pożarem czy wybuchem,

 używaniem urządzeń wytwarzających ciepło w procesie spalania paliwa stałego, ciekłego lub gazowego.

Właściciele, zarządcy lub użytkownicy obiektów, w których odbywa się proces spalania takiego paliwa, są obowią­zani do usuwania zanieczyszczeń z przewodów dymowych i spalinowych:

 od palenisk opalanych paliwem stałym – co najmniej raz na 3 miesiące,

 od palenisk opalanych paliwem płynnym i gazowym – co najmniej raz na 6 miesięcy,

 od palenisk zakładów zbiorowego żywienia i usług gastronomicz­nych – co najmniej raz w miesiącu, jeżeli przepisy miejscowe nie stanowią inaczej. W obiektach, o których mowa wyżej, należy usuwać zanieczyszcze­nia z przewodów wentylacyjnych co najmniej raz w roku, jeżeli większa częstotliwość nie wynika z warunków użytkowych.

Powinni także sprawdzać:

 czy istnieje dogodny dostęp do czyszczenia i przeprowa­dzania okresowych kontroli przewodów kominowych, kanałów, czo­puchów, rur i nasad kominowych;

 czy nie dokonano samowolnych zmian w podłączeniach kominowych: wentylacyjnych, spalinowych i dymowych;

 czy pomieszczenia (lokale), w których zainstalowane są urządzenia grzewcze (trzony kuchenne, piecyki wody przepływowej, kotły c.o. itp.) posiadają sprawnie działające urządzenia wentylacyjne, w tym wywiewne i nawiewne;

 czy występują ewentualne inne stwierdzone w trakcie kontroli rażące nieprawidłowości (uchybienia) mogące spowodować zagrożenia bez­pieczeństwa ludzi lub mienia.

Następna sprawa dotycząca zabezpieczenia pożarowego jest związana z odśnieżaniem zakładu. Podczas tych czynności należy zwrócić szczególną uwagę na:

 oczyszczenie dróg pożarowych,

 oczyszczenie dojść do hydrantów naziemnych,

 dokładne odśnieżenie i odlodzenie miejsc, w których znajdują się hydranty podziemne.

Odśnieżanie należy tak prowadzić, aby nie uszkodzić hydrantów i słupków, na których są ich oznaczenia.

Wskazówki dla wszystkich pracowników zatrudnionych w zimnym mikroklimacie

By zmniejszyć ryzyko zachorowania w warunkach ekspozycji na zimno należy:

 nosić wielowarstwową odzież. Warstwy zatrzymują ciepłe powietrze i pomagają zachować ciepło. Odzież powinna być luźna i nie obciskać ciała. Zewnętrzna warstwa powinna chronić od wiatru i być odporna na wilgoć,

 nosić nakrycie głowy (czapka, a jeżeli wymagany jest hełm ochronny, to razem z ocieplaczem twarzy). Utrata ciepła przez nieosłoniętą głowę stanowić może nawet do 50% ogólnej utraty ciepła,

 chronić ręce. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, należy nosić rękawice z jednym palcem zamiast rękawic z pięcioma palcami. Dobrze jest mieć zapasową parę rękawic na zmianę, gdy te noszone przemokną,

 chronić stopy. Buty zimowe powinny być ocieplane, wykonane z materiału nieprzemakalnego i umożliwiającego przepływ powietrza z podeszwą zapobiegającą ślizganiu się. Obuwie nie może być ciasne,

 stosować ochrony przed wiatrem (np. specjalne zadaszenia, namioty), w szczególności przy pracach na otwartej przestrzeni,

 prace powinny być tak zaplanowane, aby te wykonywane na otwartej przestrzeni były wykonywane w cieplejsze dni lub w cieplejszej porze dnia,

 regulować tempo prac wymagających znacznego wysiłku fizycznego. Chodzi o zapobieganie zmęczeniu, które przyczynia się do hipotermii. Nie należy dopuszczać do pocenia się albo przez zmniejszenie tempa pracy albo zdjęcie lub rozluźnienie części odzieży. Po skończonej ciężkiej pracy należy wrócić do pierwotnego ubioru,

 przerwy w pracy należy spędzać w ogrzanych pomieszczeniach. Częstotliwość przerw powinna być tym większa, im temperatura jest niższa, a wiatr silniejszy. Po wejściu do ogrzanego pomieszczenia należy zdjąć wierzchnią odzież,

 pić dużo ciepłych napojów. Nawodnienie organizmu jest korzystne dla funkcjonowania układu krążenia. Uwaga: Napoje zawierające kofeinę i alkohol nie są wskazane, ponieważ powodują skierowanie większej ilości krwi do skóry, co przyczynia się do ochłodzenia krwi i w rezultacie obniżenie temperatury ciała,

 narzędzia używane w niskich temperaturach powinny być tak skonstruowane, by można było posługiwać się nimi w rękawicach z jednym palcem. Dobrze jest, jeżeli mają izolujące nasadki,

 kontrolować temperaturę i prędkość wiatru i odpowiednio planować prace, ich intensywność i odpowiednio dostosowywać częstotliwość przerw,

 szkolić – podczas szkolenia wstępnego, instruktażu stanowiskowego i szkoleń okresowych należy pracownikom narażonym na pracę w zimnym mikroklimacie przedstawiać objawy hipotermii i sposoby jej zapobiegania.

Hipotermia

Hipotermia, czyli ochłodzenie organizmu, jest dolegliwością, w wyniku której temperatura ciała człowieka spada poniżej bezwzględnego minimum normy fizjologicznej, czyli poniżej 36°C. Stan taki jest spowodowany zbyt szybkim ochładzaniem organizmu w stosunku do jego zdolności wytwarzania ciepła. Najczęściej jest to spowodowane działaniem zimnego powietrza albo zimnej wody i/lub zahamowaniem procesów przemiany materii. Przechłodzenia i odmrożenia zdarzają się również w temperaturze powyżej 0°C.

Objawy hipotermii

Podstawowym, wczesnym objawem wychłodzenia są dreszcze. Organizm reaguje tak, gdy nie jest w stanie utrzymać normalnej temperatury ciała (36,6°C). Pierwsze skutki wychłodzenia to stopniowe osłabienie całego ciała. Jeżeli dreszcze ustają, to sytuacja jest już bardzo poważna. Najpierw traci się siły w tych częściach ciała, które są bezpośrednio wystawione na działanie zimnego, mokrego powietrza, np. w rękach. Później osłabienie przechodzi w zdrętwienie, któremu mogą towarzyszyć skurcze.

Większość fizycznych symptomów zależy od indywidualnej odporności człowieka i może być niezależna od temperatury ciała ludzkiego. Ogólnie, gdy temperatura ciała spada, objawy się nasilają.

Czynniki wpływające na wychłodzenie:

 niska temperatura otoczenia: powietrza lub wody przy topieniu,

 wiatr, duża wilgotność powietrza,

 brak ruchu poszkodowanego,

 upojenie alkoholowe,

 zażywanie narkotyków,

 zażywanie leków uspokajających, nasennych,

 choroby psychiczne,

 wiek – bardziej podatne na hipotermię są dzieci i osoby starsze.

Skutki hipotermii:

 centralizacja krążenia, przez co skóra i końcowe części kończyn szczególnie narażone są na zmniejszony przepływ krwi i w ten sposób na brak ogrzewania,

 obniżenie ciśnienia i tętna, a co najważniejsze – zwolnienie metabolizmu i spadek zapotrzebowania na tlen (korzystny skutek).

Stopnie wychłodzenia

Wyróżnia się cztery stopnie wychłodzenia:

1. Łagodne objawy – temperatura ciała 36–35°C

 Drżenie, zimne ręce i stopy

 Osoba wciąż jest w stanie sobie pomóc

 Ból z zimna

2. Umiarkowane objawy – temperatura ciała 35–30°C

 Objawy takie same jak powyżej

 Niepokój, utrata poczucia czasu i zachowania energii

3. Ostre objawy – temperatura ciała 30–28°C

 Zmniejszenie drżenia lub jego ustanie

 Postępująca utrata świadomości, niepokój, nienormalne zachowanie

 Poszkodowany przypomina pijanego; bardzo niezgrabne zachowanie, bełkot, może nie pozwolić sobie pomóc

 Osoba nie jest w stanie sobie pomóc

 Ofiara w średnim lub złym stanie

 Wzrastająca sztywność mięśni

4. Krytyczne objawy – temperatura ciała 30–28°C

 Utrata świadomości, stan ogólny może przypominać śmierć

 Nikłe lub niewyczuwalne oddychanie

 Puls wolny i słaby lub niewyczuwalny

 Zanika reakcja źrenic na światło, co jest spowodowane niedotlenieniem mózgu

 Zimna skóra, może przyjąć sinozielony kolor

 Jeżeli temperatura ciała spadnie do 24°C, najczęściej następuje śmierć.

Wychłodzenia – pierwsza pomoc

Osoby wychłodzone na mrozie należy rozgrzewać stopniowo, układając ciepły okład na klatce piersiowej (np. termofor z gorącą wodą). Następnie należy owinąć tułów i głowę takiego poszkodowanego, nie ruszając jego kończyn.

Nie wolno przy tym rozcierać rąk i nóg, gdyż zasoby wychłodzonej krwi obwodowej, dopływając do serca, mogą spowodować zatrzymanie jego pracy.

Jeżeli natomiast występowałyby u poszkodowanego zaburzenia oddechowe, trzeba rozpocząć zastępcze oddychanie tylko i wyłącznie metodą usta – usta, a nie na przykład przyrządem typu worek samorozprężalny, ponieważ istotne jest tu dostarczanie powietrza ogrzanego (chyba że czynności te wykonywane są w bardzo ciepłym pomieszczeniu).

Wskazówki dla udzielających pierwszej pomocy osobom wychłodzonym

 Gwałtowne ogrzewanie, takie jak gorąca kąpiel lub prysznic, może być fatalne w skutkach. W najlepszym przypadku może spowodować komplikacje. Pozwól ciału na powolne, samoistne ogrzanie się.

 Temperatura ciała podczas ogrzewania zmienia się wolniej niż temperatura skóry. Chroń ofiarę przez dłuższy okres, aż do pełnego odzyskania sił lub przyjazdu pomocy medycznej. Pamiętaj, że potrzeba wielu godzin, by temperatura ciała wróciła do normy.

 Wychłodzenie ciała przez to, że powoduje: drżenia mięśni, osłabienia organizmu, bóle z zimna, może być pośrednią przyczyną wypadków przy pracy, takich jak np.: spadnięcie, wpadnięcie, upadek na płaszczyźnie, nieracjonalne zachowanie, brak reakcji na zagrożenie, nieprawidłowe manipulowanie przyrządami sterowniczymi.

 Alkohol przyspiesza wychłodzenie, nasila straty ciepła przez rozszerzone naczynia skórne i zaburza fizjologiczne reakcje ratunkowe organizmu oraz – co najistotniejsze – osłabia wolę przetrwania (przykłady są publikowane w mediach w każdym okresie zimowym).

Odmrożenia

Szczególnie narażone na odmrożenia są części ciała o naturalnie słabszym ukrwieniu w warunkach wychłodzenia, jak uszy, nos, palce oraz stopy i dłonie.

Najczęstszymi czynnikami sprzyjającymi odmrożeniom są:

 praca w przemoczonej odzieży – sprzyja wychłodzeniu,

 za ciasne obuwie – sprzyjające niedokrwieniu,

 zmęczenie – osłabia samokontrolę i sprzyja wychłodzeniu,

 wpływ alkoholu – rozszerzenie naczyń sprzyja zwiększonym stratom ciepła i wychłodzeniu,

 wiatr – jako czynnik wychłodzenia,

 czas ekspozycji na zimno – im dłuższy, tym bardziej sprzyja wychłodzeniu.

Jeżeli ma się do czynienia z osobą, która uległa odmrożeniu, przede wszystkim należy rozcierać suchym materiałem (nie śniegiem) jej zsiniałe, nieczułe na dotyk i ból części ciała. Trzeba to robić delikatnie, aby pobudzić krążenie krwi. Można również powoli rozgrzewać odmrożone części ciała w coraz cieplejszej wodzie.

Wszystkie odmrożenia, a bezwzględnie te, które spowodowały powstanie pęcherzy i martwice, wymagają profesjonalnej opieki lekarskiej.

Podstawa prawna:

 rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),

 rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. poz. 1286 ze zm.),

 ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.),

 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG (Dz.Urz. UE L 81 z 31.03.2016, str. 51),

 rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1065 ze zm.).