Читать книгу Kompendium BHP Tom 2 poradnik dla służby bhp i pracodawców + płyta CD z wzorami dokumentów - Praca zbiorowa - Страница 6
Rozdział 3. Ergonomia
Оглавление3.1. Ergonomiczne procesy pracy
Ergonomia to nauka, która ma na celu zapewnić maksymalną wydajność pracy, przy jednoczesnym wykluczeniu negatywnych skutków zdrowotnych dla pracowników. W tekście znajdują się między innymi przykłady określania pola widzenia przy wykonywaniu pracy w pozycji stojącej, określania wymiarów otworów w celu pionowego przemieszczania się w szybie z wykorzystaniem drabiny i określania wymiarów otworu umożliwiającego dostęp obydwoma przedramionami do łokcia.
Ergonomia to nauka o pracy, dziedzina wiedzy, która obejmuje problematykę dostosowania warunków pracy do:
morfologicznych (np. zewnętrznej lub wewnętrznej budowy ciała),
fizjologicznych (np. czynności mięśni, mózgu, narządów zmysłu),
psychicznych (np. poziomu inteligencji, wrażliwości emocjonalnej) możliwości człowieka.
Ergonomia ma na celu zapewnienie maksymalnej wydajności pracy w taki sposób, aby nie powodować pogorszenia stanu zdrowia. |
Ergonomia łączy zastosowania nauk biologicznych i technicznych w celu zapewnienia w stosunkach między człowiekiem a pracą optymalizacji wzajemnego dostosowania. Do tej optymalizacji w ergonomii wykorzystuje się dane teoretyczne i materiały doświadczalne z:
fizjologii (np. kryteria dopuszczalności obciążeń wysiłkowych, wymiary i kształty maszyn),
higieny (np. dopuszczalne natężenia pól elektromagnetycznych, poziomu hałasu, normy dotyczące oświetlenia czy wentylacji),
psychologii pracy (np. zasady pracy zmianowej, monotonia pracy, powstawanie stresu),
socjologii (np. rola wsparcia społecznego, potrzeba akceptacji),
estetyki technicznej (np. znaczenie kolorów i kształtów),
technicznego bezpieczeństwa pracy (np. konstrukcja maszyn i urządzeń, osłony).
Ergonomia bada warunki pracy oraz dostosowanie środowiska pracy, maszyn i urządzeń technicznych do potrzeb pracownika.
Metody kształtowania struktury przestrzennej miejsca pracy
Postępowanie w ergonomii następuje na podstawie ustalonych metod. Oto one:
1. Metoda bezpośrednia – w metodzie tej na podstawie tablic antropometrycznych ustala się zakresy wymiarów lub zakresy regulacji elementów wyposażenia stanowisk. Metoda bezpośrednia nadaje się do określenia jednego lub kilku elementów. W przypadkach bardziej złożonych, przy udziale elementów o charakterze dynamicznym, wytwarza się struktura o wielu elementach nakładających się i korzystanie ze wskaźników antropometrycznych jest już niewystarczające.
2. Metoda manekinów – w metodzie tej układ przestrzenny stanowiska bada się za pomocą manekinów wykonanych w naturalnej wielkości lub skali, umieszczonych w makietach stanowisk lub na rysunkach.
3. Metoda wykorzystania schematów obszarów pracy – w metodzie tej schemat obszaru pracy nakłada się na rysunki stanowisk i bada prawidłowości układu przestrzennego.
4. Metoda makiet – w metodzie tej sporządza się makiety badanego stanowiska z przesuwanymi elementami oraz na podstawie prób z pracownikami o wymiarach średnich i progowych bada się najlepsze ustawienie elementów.
5. Metoda fantomów komputerowych – w metodzie tej proces projektowania układu przestrzennego stanowiska pracy jest realizowany przez wykorzystanie fantomów i makiet elementów przestrzennych stanowisk pracy znajdujących się w pamięci komputera.
Ergonomia koncepcyjna
Ergonomia koncepcyjna to dział ergonomii zajmujący się projektowaniem urządzeń, maszyn i stanowisk pracy.
Celem ergonomii koncepcyjnej jest zapewnienie maksimum bezpieczeństwa przyszłemu użytkownikowi i wyeliminowanie czynników szkodliwych lub zminimalizowanie obciążeń pracownika.
Ergonomia korekcyjna
Ergonomia korekcyjna to również dział ergonomii. Zajmuje się ona analizą i oceną istniejących stanowisk pracy, narzędzi i maszyn oraz projektowaniem zmian w ich zakresie.
Celem ergonomii korekcyjnej jest usunięcie zagrożeń i eliminacja czynników szkodliwych oraz zapewnienie maksimum wydajności pracy przy możliwym zmniejszeniu obciążenia.
Ergonomia korekcyjna – nazywana również praktyczną – może poprawić warunki pracy, ale nie czyni ich optymalnymi.
Ergonomia warunków pracy
Ergonomia warunków pracy to dział ergonomii zajmujący się analizą warunków pracy.
Ergonomia wyrobów
Ergonomia wyrobów to dział ergonomii analizujący wyroby pod względem dostosowania ich do potrzeb człowieka i cech jego organizmu.
Centyl
Centyl to punkt na skali ocen, poniżej którego znajduje się określony procent wyników.
Centyl populacji
Centyl populacji to wartość cechy antropometrycznej populacji, dla której P% populacji ma wartość tej cechy mniejszą, natomiast pozostała część populacji wartość większą niż P.
Na podstawie danych antropometrycznych w Polsce wzrost 90% kobiet mieści się w zakresie 1502–1701 mm, co oznacza, że 5-centylowa kobieta ma wzrost poniżej 1502 mm, a 95-centylowa powyżej 1701 mm. |
Operator
Operator to osoba lub osoby, którym powierzono zadania zainstalowania, użytkowania, regulacji, konserwacji, czyszczenia, naprawy i przemieszczania maszyny.
Zadanie robocze
Zadanie robocze to działanie lub działania niezbędne do osiągnięcia przez system pracy zamierzonego rezultatu.
Środki pracy
Środki pracy to:
narzędzia,
maszyny,
pojazdy,
przyrządy,
meble,
inne przedmioty stosowane w systemie pracy (np. materiały – drewno, substancje chemiczne).
Przestrzeń pracy
Przestrzeń pracy to przestrzeń przewidziana dla osoby lub grupy osób do wykonania zadania roboczego.
Środowisko pracy
Środowisko pracy to czynniki:
fizyczne (np. temperatura, oświetlenie, pyły, hałas, pole elektromagnetyczne),
chemiczne (np. substancje chemiczne – trujące, parzące, uczulające, rakotwórcze),
biologiczne (np. makro- i mikroorganizmy – bakterie, wirusy, grzyby, rośliny, zwierzęta),
organizacyjne (np. czas pracy, zmianowość, organizacja prac szczególnie niebezpiecznych, komunikacja interpersonalna),
społeczne (np. wsparcie społeczne, potrzeba akceptacji, osiągnięć),
kulturowe (np. kultura techniczna, promowanie zdrowia),
które otaczają człowieka w przestrzeni pracy.
Stanowisko pracy
Stanowisko pracy określonego pracownika to ogół środków pracy znajdujących się w przestrzeni pracy, otoczonych środowiskiem pracy.
Organizacja pracy
Organizacja pracy to współdziałanie ludzi w systemie lub systemach pracy.
Obciążenie pracą (zewnętrzne)
Zewnętrzne obciążenie pracą to całokształt zewnętrznych uwarunkowań w systemie pracy, które mogą niekorzystnie zmienić fizyczny lub psychiczny stan człowieka.
Przykład 1
Pielęgniarka opiekująca się leżącymi chorymi podczas przekładania pacjenta pracuje w pozycji stojącej z ugiętymi nogami i pochylonymi oraz skręconymi plecami, jest także obciążona masą pacjenta. Praca w takiej pozycji i przy takim obciążeniu może spowodować urazy układu ruchu – kręgosłupa, barku itp.
Obciążenia organizmu (wewnętrzne)
Obciążenia organizmu (wewnętrzne) to następstwa obciążenia człowieka pracą, zależne od jego indywidualnych cech i możliwości.
Zbyt łatwe lub trudne zadania (niedostosowanie pracy do poziomu intelektualnego pracownika) powodują u niego stres, który w zależności od odporności może skutkować nerwicami, chorobami psychicznymi itp. |
Zmęczenie pracą
Zmęczenie pracą (miejscowe lub ogólne) to niepatologiczne objawy oddziaływania obciążenia pracą, ustępujące całkowicie po odpoczynku.
Czynności robocze
Czynności robocze to wszystkie dowolne czynności podejmowane przez pracownika w celu osiągnięcia rezultatu przewidzianego dla systemu pracy.
Element sterowniczy
Element sterowniczy to część układu sterowania podlegająca bezpośrednio działaniu operatora (np. wywieraniu nacisku).
Zadanie ergonomii koncepcyjnej
Podstawowym zadaniem ergonomii koncepcyjnej jest ustalenie wzajemnych relacji człowiek – maszyna, które zapewniłyby maksymalne bezpieczeństwo i niezawodność przy minimalnym psychicznym oraz fizycznym obciążeniu człowieka.
Zastosowanie ergonomii koncepcyjnej
Ergonomia koncepcyjna powinna być stosowana na etapie projektowania, w fazie dyskusji nad założeniami konstrukcyjnymi lub wstępnym projektem struktury technicznej.
W ergonomii koncepcyjnej w procesie ustalania relacji człowiek – maszyna biorą udział:
antropolog,
lekarz,
konstruktor (projektant),
organizator produkcji.
Każda z tych osób określa – zgodnie z posiadaną wiedzą – wymagania, jakie powinny być stosowane w systemie pracy. Szczegółowo obrazuje to rysunek 1.
Zadanie ergonomii korekcyjnej
Zadaniem ergonomii korekcyjnej jest analiza istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia dostosowania ich do możliwości człowieka.
Na podstawie takiej analizy formułowane są zalecenia, których celem jest usunięcie dostrzeżonych nieprawidłowości (usterek) w środowisku pracy, czyli w:
pomieszczeniach pracy,
maszynach,
urządzeniach,
obciążeniu psychofizycznym,
działaniu czynników środowiska pracy, takich jak:- hałas,- drgania,- promieniowanie,- mikroklimat,
mających wpływ na zwiększenie wydajności i jakości pracy.
Zastosowanie ergonomii korekcyjnej
Ergonomia korekcyjna jest poprawianiem na istniejących stanowiskach pracy warunków pracy. W kształtowaniu procesów postępowania w ergonomii korekcyjnej również biorą udział antropolog, lekarz, konstruktor (projektant) i organizator produkcji. Szczegółowo obrazuje to rysunek 2.
Rysunek 1. Model postępowania w ergonomii koncepcyjnej
Rysunek 2. Model postępowania w ergonomii korekcyjnej
Dane antropometryczne człowieka
Wymiary cech antropometrycznych (zamieszczone w tablicach antropometrycznych), na podstawie których można określać minimalne wymiary przestrzeni na stanowiskach pracy oraz przestrzenie i odległości w maszynach i urządzeniach, znajdziecie w Polskiej Normie PN-EN 547-3+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 3: Dane antropometryczne.
Norma ta uwzględnia wymiary antropometryczne kobiet i mężczyzn dla 5, 95 i 99 centyla rozpatrywanej populacji europejskiej (tabela 1).
Tabela 1. Dane antropometryczne człowieka wg Polskiej Normy PN-EN 547-3+A1:2010
Oznaczenie | Objaśnienie | Wartość (w mm) |
h1 | Wysokość ciała P95 | 1881 |
h1 | Wysokość ciała P99 | 1944 |
h8 | Dolna wysokość kostki bocznej | 96 |
a1 | Szerokość między łokciami P95 | 545 |
a1 | Szerokość między łokciami P99 | 576 |
a3 | Maksymalna szerokość ręki z kciukiem P95 | 120 |
a4 | Szerokość ręki w śródręczu P95 | 97 |
a5 | Szerokość palca wskazującego P95 | 23 |
a6 | Szerokość stopy P95 | 113 |
b1 | Głębokość ciała | 342 |
b2 | Zasięg chwytu przedniego P5 | 615 |
b2 | Zasięg chwytu przedniego P95 | 820 |
b2 | Zasięg chwytu przedniego P99 | 845 |
b3 | Maksymalna grubość palców ręki P95 | 30 |
b4 | Maksymalna grubość ręki z kciukiem P95 | 35 |
c1 | Długość pośladkowo-kolanowa P95 | 687 |
c1 | Długość pośladkowo-kolanowa P99 | 725 |
c2 | Długość stopy P5 | 211 |
c2 | Długość stopy P95 | 285 |
c2 | Długość stopy P99 | 295 |
c3 | Głębokość głowy od czubka nosa P95 | 240 |
d1 | Średnica ramienia P95 | 121 |
d2 | Średnica przedramienia P95 | 120 |
d3 | Średnica pięści | 120 |
t1 | Długość czynna kończyny górnej P5 | 340 |
t2 | Zasięg przedramienia P5 | 170 |
t3 | Zasięg boczny ramienia P5 | 495 |
t4 | Długość ręki P5 | 152 |
t5 | Długość ręki do kciuka P5 | 88 |
t6 | Długość palca wskazującego P5 | 59 |
Cechy somatyczne i funkcjonalne człowieka
Podstawowymi kryteriami stosowanymi przy projektowaniu stanowiska pracy są kryteria antropometryczne (np. wzrost, zasięg ramion) i biomechaniczne (np. współczynniki obciążenia mięśni, położenia kończyn).
Szczególną uwagę należy tu poświęcić cechom somatycznym, takim jak wysokość, szerokość, długość i obwody (np. dłoni), oraz funkcjonalnym, jak zakresy kątowe, zasięg kończyn i ruchów.
Wymiary człowieka podawane przez Polską Normę PN-EN 547-3+A1:2010 należy skorygować, biorąc pod uwagę używaną na stanowisku odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej. Przy wyznaczaniu stref pracy trzeba uwzględnić zasięgi:
normalny,
maksymalny,
wymuszony.
Parametry przestrzeni widzenia
W celu zapewnienia prawidłowego postrzegania wzrokowego na stanowisku pracy konieczne jest dostosowanie jego struktury do cech wzroku. Parametry przestrzeni widzenia określają zakresy spostrzegania obiektów, sygnałów wizualnych i barw. Zakresy te są określane jako kąty i odległości przedstawione na płaszczyźnie pionowej oraz poziomej lub jako stożek widzenia.
Rysunek 3. Przykładowe pola widzenia przy wykonywaniu pracy w pozycji stojącej
Przykład 2
Dla stanowiska pracy operatora z pulpitem sterowniczym naturalna linia widzenia jest pochylona w stosunku do płaszczyzny horyzontalnej od 10° w pozycji wyprostowanej do 15–30° w pozycji swobodnej oraz 15° w pozycji siedzącej wyprostowanej i 38° w pozycji siedzącej swobodnej. Optymalny obszar obserwacji jest ograniczony odległościami od 33 do 71 cm oraz kątami ok. 30° w płaszczyźnie strzałkowej i 50° w płaszczyźnie pionowej.
Pozycja robocza, obciążenie intelektualne i monotonia pracy
Przy projektowaniu stanowisk pracy należy stworzyć takie warunki pracy, które nie powodowałyby nadmiernego obciążenia i zmęczenia pracownika.
Podstawowymi elementami, które wpływają na obciążenie pracą, są:
pozycja przy pracy,
wartości sił w czasie wykonywania prac ręcznych, transportu i pracy z dużym obciążeniem zewnętrznym,
obciążenie statyczne wynikające z konieczności utrzymywania wymuszonej pozycji ciała, monotypii lub ograniczenia w ruchach,
wydatek energetyczny wykonywanych czynności,
organizacja pracy.
Pozycja, jaką przyjmuje pracownik przy pracy, zależy od:
wykonywanych czynności,
lokalizacji pola pracy,
rozmieszczenia elementów manipulacyjnych i informacyjnych.
Konstruując stanowiska pracy, należy unikać niewygodnych pozycji ciała, takich jak:
skręcona,
pochylona,
stojąca,
wymuszona.
Na wielu stanowiskach pracy występuje obciążenie psychiczne związane z odbiorem informacji, przetwarzaniem i podejmowaniem decyzji. Przy odbiorze informacji na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe czy pulpity sterownicze często występuje obciążenie narządu wzroku spowodowane wytężoną pracą wzrokową wynikającą z konieczności przenoszenia wzroku między powierzchniami o różnych kontrastach, oświetleniu i odbiciach lub koniecznością śledzenia wskaźników na monitorze lub pulpicie. |
Antropometria a bhp
Zastosowanie danych antropometrycznych człowieka w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy znajdziecie w Polskiej Normie PN-EN 547-1+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 1: Zasady określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp całym ciałem do maszyny.
Zasada określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp oparta jest na ustaleniu:• warunków bezpiecznego i swobodnego przemieszczania się oraz pracy z uwzględnieniem aspektów specyficznych dla operatora i warunków wykonywanej operacji,• wymiarów antropometrycznych człowieka wg Polskiej Normy PN-EN 547-3+A1:2010,• danych antropometrycznych naddatków wg Polskich Norm PN-EN 547-1+A1:2010 lub PN-EN 547-2+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 2: Zasady określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp. |
Podane w Polskiej Normie PN-EN 547-1+A1:2010 naddatki antropometryczne uwzględniają:
1) parametry mające wpływ na łatwość przemieszczania:
rodzaj ubrania (np. ciężkie lub lekkie),
przenoszenie narzędzi w celu na przykład konserwacji lub naprawy,
przenoszenie lub noszenie na sobie dodatkowego wyposażenia, jak np. środków ochrony indywidualnej (łącznie z ubraniem ochronnym) lub przenośnego oświetlenia,
wymagania odnoszące się do wykonywanego zadania (np. pozycja, rodzaj i prędkość ruchu, zasięg wzroku, wywierana siła),
częstość powtórzeń i czas wykonywania zadania,
drogę przejścia (np. przez właz do zbiornika tylko z krawężnicą lub krótkim kołnierzem),
przestrzeń niezbędną dla ruchów koniecznych w czasie ucieczki przed zagrożeniem,
umiejscowienie i wielkość podparć na ciało (np. podparcia na stopy, uchwyty na ręce);
2) warunki środowiska (np. brak oświetlenia, temperaturę, hałas, wilgoć);
3) poziom ryzyka w czasie wykonywania zadań.
Przykład określenia wymiarów otworów dla pionowego przemieszczania się w szybie z wykorzystaniem drabiny przedstawione zostały w tabeli 2. Wymiary przejść ustalono na podstawie wartości dla 95 lub 99 centyla przewidywanej populacji użytkowników. Wartości odpowiadające 99 centylowi odnoszą się do wyjść bezpieczeństwa.
Zastosowanie danych antropometrycznych człowieka w zakresie dostępu przez otwory w sytuacjach, w których wymagane jest częste wykonywanie zadania wymagającego dostępu do maszyny, znajdziesz w Polskiej Normie PN-EN 547-2+A1:2010.
Podane w tej normie naddatki antropometryczne uwzględniają następujące kryteria:
1) parametry mające wpływ na łatwość dostępu:
wymagania odnoszące się do wykonywanego zadania (np. pozycja, rodzaj i prędkość ruchu, zasięg wzroku, wywierana siła),
usytuowanie otworu dostępu w stosunku do operatora (np. dogodna wysokość powyżej podłogi, dogodny zasięg, wystarczająco dużo przestrzeni na zewnątrz, możliwość przyjęcia wygodnej pozycji, wystarczająco dużo miejsca na wykonywanie zadania),
częstość powtórzeń i czas wykonywania zadania,
ewentualne przenoszenie narzędzi w celu np. konserwacji lub naprawy,
drogę przejścia (np. przez właz do zbiornika tylko z krawężnicą lub krótkim kołnierzem),
przenoszenie lub noszenie na sobie dodatkowego wyposażenia, jak np. środków ochrony indywidualnej (łącznie z ubraniem ochronnym) lub przenośnego oświetlenia,
rodzaj ubrania (np. ciężkie lub lekkie, gołe ręce lub w rękawicach, goła głowa lub kask ochronny);
2) warunki środowiska (np. brak oświetlenia, temperaturę, hałas, wilgoć);
3) poziom ryzyka w czasie wykonywania zadania.
Przykład określania wymiarów otworu umożliwiającego dostęp obydwoma przedramionami (skierowanymi w dół lub do przodu) do łokcia (wg Polskiej Normy PN-EN 547-2+A1:2010) znajduje się w tabeli 3.
Tabela 3. Przykład określania wymiarów otworu umożliwiającego dostęp obydwoma przedramionami (skierowanymi w dół lub do przodu) do łokcia (wg Polskiej Normy PN-EN 547-2+A1:2010)
3.2. Stanowisko pracy powinno odpowiadać indywidualnym cechom pracownika
Najważniejszy obowiązek pracodawcy w zakresie bhp to organizowanie pracy w taki sposób, aby zapewnić pracownikom jej bezpieczne i higieniczne warunki. W celu jego realizacji konieczne jest między innymi zapoznanie wszystkich pracowników z przepisami ochrony pracy, w tym bhp, zapewnienie przestrzegania w firmie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Z kolei do obowiązków kierowników należy:
organizowanie stanowisk pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp,
dbanie o sprawność środków ochrony indywidualnej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
organizowanie, przygotowywanie i prowadzenie prac z uwzględnieniem zabezpieczenia pracowników przed wypadkami, chorobami zawodowymi oraz innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy,
dbanie o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy oraz wyposażenia technicznego, a także sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
egzekwowanie przestrzegania przez pracowników przepisów i zasad bhp,
zapewnianie wykonywania zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Bezpiecznie i higienicznie urządzone stanowisko pracy
Stanowisko pracy powinno być urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych na nim czynności, a także w zgodzie z osobistymi cechami pracownika.
1. Na stanowisko pracy niezbędne jest dostarczanie i odbiór z niego dużej liczby detali. Wskazane jest wówczas zainstalowanie przenośnika, na którym takie detale są dostarczane i odbierane.2. Na stanowisku pracy przy obsłudze obrabiarki zatrudniona jest osoba niskiego wzrostu. W celu zapewnienia jej wygodnej pracy stanowisko należy wyposażyć w podest. |
W zależności od rodzaju czy technologii pracy wykonywanej na danym stanowisku muszą się na nim znajdować urządzenia pomocnicze przeznaczone na składowanie materiałów, wyrobów, przyrządów, narzędzi, odpadów itp.
Ważne
Na stanowiskach pracy nie mogą być przechowywane surowce, gotowe wyroby, materiały pomocnicze i odpady w ilościach większych od wynikających z potrzeb technologicznych, umożliwiających utrzymanie ciągłości pracy na danej zmianie. Odpady produkcyjne powinny być sukcesywnie usuwane.
Powierzchnia i objętość
Wymiary wolnej, czyli niezajętej przez żadne urządzenia, powierzchni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom pełną swobodę ruchu, wystarczającą do wykonywania powierzonej pracy w sposób bezpieczny oraz możliwie najbardziej efektywny.
Na każdego pracownika powinno przypadać co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi i co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia.
Są to wielkości minimalne. W zależności od charakteru wykonywanej pracy mogą one ulec odpowiedniemu zwiększeniu. Może to dotyczyć między innymi stanowisk, na których pracownik musi mieć dużą przestrzeń w związku z koniecznością przemieszczania dużych elementów, na przykład arkuszy blachy poddawanych obróbce plastycznej na prasie.
W celu stworzenia warunków do bezpiecznego wykonywania pracy niejednokrotnie nie wystarczy zapewnienie wymaganej wolnej powierzchni podłogi czy objętości pomieszczenia. Istotne są tu ich wymiary i kształt. Ustalając je, trzeba brać pod uwagę możliwe zagrożenia i uciążliwości pochodzące nie tylko ze stanowiska, na którym pracownik jest zatrudniony, ale również otoczenia tego stanowiska, którymi mogą być przykładowo stanowiska sąsiednie.
Przez wolną powierzchnię należy rozumieć tę część pomieszczenia, która pozostaje pracownikom do dyspozycji między biurkami, regałami a szafą. Warto zwrócić tu uwagę zarówno na zajmowaną powierzchnię, jak i objętość. |
Dla łatwiejszego wyobrażenia, jak to wygląda w praktyce, zaprezentowane zostały obliczenia dotyczące typowych mebli biurowych. I tak:
biurko o wymiarach – wysokość 75 × długość 120 × szerokość 60 cm:– zajmowana powierzchnia wynosi 0,72 m2,– objętość zajmowanej przestrzeni to 0,54 m3;
regał o wymiarach – wysokość 220 × długość 100 × szerokość 35 cm:– zajmowana powierzchnia wynosi 0,35 m2,– objętość zajmowanej przestrzeni to 0,77 m3;
szafa o wymiarach – wysokość 220 × długość 100 × szerokość 55 cm:– zajmowana powierzchnia wynosi 0,55 m2,– objętość zajmowanej przestrzeni to 1,21 m3.
Znając wymiary pokoju, można łatwo dokonać obliczeń i sprawdzić, czy na każdego pracownika przypadają minimalne powierzchnia oraz objętość. |
Rysunek 1. Powierzchnie i objętości pomieszczenia pracy zajmowane przez meble biurowe
Czasami urządzenia, mimo że mają niewielką objętość, zajmują dużą powierzchnię. Na przykład tokarka o gabarytach 2 × 0,8 × 1,2 m. Zajmowana przez nią powierzchnia wynosi 1,6 m2, natomiast objętość – prawie 2 m3. |
Wysokość
W przypadku pracy stałej, czyli gdy łączny czas przebywania danego pracownika na stanowisku pracy przekracza 4 godz. w ciągu doby, wysokość pomieszczenia pracy zróżnicowana jest ze względu na możliwe występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.
Wysokość pomieszczeń pracy stałej, w których nie występują takie czynniki, nie może być mniejsza niż:
• 3 m – jeżeli przebywa w nich więcej niż 4 pracowników;
2,5 m:– jeżeli przebywa w nich nie więcej niż 4 pracowników i na każdego z nich przypada co najmniej 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia,– w pomieszczeniu usługowym lub produkcyjnym drobnej wytwórczości mieszczącym się w budynku mieszkalnym, jeżeli przy wykonywanych pracach nie występują pyły bądź substancje szkodliwe dla zdrowia, hałas nie przekracza dopuszczalnych wartości poziomu dźwięku w budynkach mieszkalnych (określonych w Polskiej Normie PN-B-02151-2:2018-01 Akustyka budowlana – Ochrona przed hałasem pomieszczeń w budynkach – Dopuszczalne wartości poziomu dźwięku w pomieszczeniach), a na każdego pracownika przypada co najmniej 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia;
2,2 m – w dyżurkach, portierniach, kantorach, kioskach ulicznych i usytuowanych w halach dworcowych, fabrycznych, wystawowych oraz handlowych, a także pomieszczeniach zlokalizowanych na antresolach otwartych do większego pomieszczenia.
Wysokość pomieszczenia pracy stałej, w którym występują czynniki szkodliwe dla zdrowia, powinna być nie mniejsza niż 3,3 m.
Minimalna wysokość pomieszczeń pracy, w których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia (3,3 m), i pomieszczeń, gdzie nie występują takie czynniki (3 m), może być obniżona w przypadku zastosowania klimatyzacji, pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. |
Ergonomia
Przy organizowaniu stanowisk należy uwzględniać także wymagania ergonomii pracy. Jest ona nauką zajmującą się badaniem warunków pracy, przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do właściwości fizycznych oraz psychicznych człowieka, z punktu widzenia zapewnienia jak najefektywniejszych warunków wykonywania pracy.
Wymagania ergonomiczne stanowisk pracy określa na przykład Polska Norma PN-EN 547-3+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 3: Dane antropometryczne. |
Zawiera ona wiele praktycznych i przydatnych informacji, dlatego warto brać ją pod uwagę podczas projektowania i urządzania stanowisk pracy w firmie.
Przestrzeń
Przestrzeń pracy powinna być zawsze dostosowana do czynności wykonywanych przez konkretnego pracownika. Oznacza to, że w szczególności:
wysokość płaszczyzny pracy powinna być odpowiednio dopasowana do wymiarów ciała pracownika i do rodzaju wykonywanej przez niego pracy (np. przez umieszczenie podestu),
powinna być zapewniona odpowiednia przestrzeń dla ruchów ciała (np. głowy, ramion, rąk i nóg),
siedzenia powinny być dostosowane do naturalnych kształtów człowieka (np. krzesło na kółkach z wygodnym oparciem),
siedzenia i płaszczyzny pracy (np. przy biurku, desce kreślarskiej, ladzie) powinny być rozpatrywane łącznie w celu uzyskania najkorzystniejszej pozycji ciała (wyprostowanego tułowia, odpowiednio podpartego ciężaru ciała, właściwego ułożenia łokci oraz przedramion),
elementy sterownicze powinny być łatwo dostępne (np. dźwignie, przyciski),
uchwyty i pokrętła powinny być dostosowane do naturalnych możliwości ręki.
Ponadto, projektując stanowisko pracy, pracodawca powinien zwrócić uwagę, aby:
pracownik miał możliwość zmiany pozycji z siedzącej na stojącą, a jeżeli konieczny jest wybór jednej z nich, powinna to być pozycja siedząca,
przy wykonywaniu pracy niewymagającej stale pozycji stojącej zapewnić pracownikowi możliwość siedzenia, natomiast przy wykonywaniu pracy wymagającej stale pozycji stojącej lub chodzenia zagwarantować pracownikowi możliwość odpoczynku w pobliżu miejsca pracy w pozycji siedzącej,
przyjęta postawa i oparcie ciała pracownika umożliwiały mu wykonywanie pracy przy użyciu jak najmniejszej siły, a jednocześnie nie powodowały zmęczenia na skutek długotrwałego napinania mięśni,
wymagana przy określonej pracy siła odpowiadała fizycznym możliwościom pracownika,
przy długotrwałej pracy, polegającej przede wszystkim na obserwowaniu i kontrolowaniu procesu pracy, uwzględniane były działania zapobiegające skutkom przeciążenia pracownika (chodzi tu o odpowiednie zaprojektowanie elementów oraz urządzeń sygnalizacyjno-informacyjnych).
Podłoga
Równa i nieśliska, a przy tym niewytwarzająca pyłu oraz odporna na nacisk – takie wymagania powinna spełniać podłoga.
Jeżeli wykonano ją z materiału będącego dobrym przewodnikiem ciepła (np. betonu) lub przy pracy występuje jej zamaczanie, to w miejscach do stania i siedzenia powinny być zastosowane środki izolujące (np. drewno, wykładzina dywanowa). Najczęściej stosowanym rozwiązaniem są podesty izolujące od zimna lub wilgoci.
Oświetlenie
Na każdym stanowisku pracy należy zapewnić oświetlenie dzienne i elektryczne, o natężeniu odpowiednim do rodzaju wykonywanej pracy oraz wymaganej w niej dokładności.
Parametry oświetlenia powinny odpowiadać wymaganiom zawartym w Polskiej Normie PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach. |
Jeżeli warunki miejscowe nie pozwalają na zapewnienie oświetlenia dziennego, a rodzaj wykonywanej pracy pozwala na używanie oświetlenia elektrycznego, to za zgodą właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego (działającego w porozumieniu z właściwym okręgowym inspektorem pracy) można stosować tylko oświetlenie elektryczne.
Gdy natomiast stanowiska pracy narażone są na nadmierne natężenie promieni słonecznych, to okna w pomieszczeniu, w którym znajdują się takie stanowiska, powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia ograniczające takie natężenie (np. żaluzje, rolety).
Dostęp
Do każdego stanowiska pracy trzeba zapewnić bezpieczne i wygodne dojście. Jego wysokość na całej długości nie powinna być mniejsza niż 2 m.
W przypadkach uzasadnionych względami konstrukcyjnymi maszyn i innych urządzeń technicznych dopuszcza się zmniejszenie wysokości dojścia do 1,8 m przy jego odpowiednim zabezpieczeniu oraz oznakowaniu znakami bezpieczeństwa zgodnymi z Polskimi Normami:
PN-EN ISO 7010:2012 Symbole graficzne – Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa – Zarejestrowane znaki bezpieczeństwa,
PN-EN ISO 14122-2:2016-08 Maszyny – Bezpieczeństwo – Stałe środki dostępu do maszyn – Część 2: Pomosty robocze i przejścia.
Przejścia między maszynami a innymi urządzeniami lub ścianami, przeznaczone tylko do obsługi tych urządzeń, powinny mieć szerokość nie mniejszą niż 0,75 m. Jednak jeżeli w przejściach tych odbywa się ruch dwukierunkowy, to szerokość ich powinna wynosić co najmniej 1 m. |
Pracownicy niepełnosprawni
Zatrudniając osoby niepełnosprawne, pracodawca powinien zapewnić dostosowanie ich stanowisk pracy i dojść do nich do potrzeb oraz możliwości tych osób.
Stanowiska takie powinny mieć na przykład podesty, siedzenia czy urządzenia sterujące. Wtedy można mieć pewność, że praca wykonywana przez pracowników niepełnosprawnych będzie bezpieczna.
Rodzaj i liczba rozwiązań dostosowujących stanowisko pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej uzależniona jest od rodzaju oraz stopnia niezdolności do pracy (niesprawności) osoby zatrudnionej na tym stanowisku.
Każdy pracodawca ma obowiązek:• organizowania pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia,• likwidowania zagrożeń zdrowia i życia pracowników – głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów oraz substancji niepowodujących takich zagrożeń. |
Środki ochrony zbiorowej
Gdy ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne. Przede wszystkim środki ochrony zbiorowej ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników.
Urządzenia ochronne
Stanowiska pracy, na których występuje ryzyko pożaru, wybuchu, upadku lub wyrzucenia przedmiotów bądź wydzielenia się substancji szkodliwych albo niebezpiecznych dla zdrowia, powinny być zaopatrzone w urządzenia ochronne zapewniające ochronę pracowników przed skutkami tego ryzyka.
Urządzenia ochronne to osłony lub urządzenia, które spełniają co najmniej jedną z poniższych funkcji:
uniemożliwiają dostęp do stref niebezpiecznych (np. stałe ekrany),
powstrzymują ruchy elementów niebezpiecznych, zanim pracownik znajdzie się w strefie niebezpiecznej (np. maty bezpieczeństwa czułe na nacisk),
nie pozwalają na uruchomienie elementów niebezpiecznych, jeżeli pracownik znajduje się w ich pobliżu (np. urządzenia odległościowe, samoczynne),
zapobiegają naruszeniu normalnych warunków pracy maszyn i innych urządzeń technicznych (np. urządzenia fotoelektryczne),
nie pozwalają na uaktywnienie innych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych (np. urządzenia wentylacyjne).
Substancje szkodliwe
W miarę możliwości urządzenia powodujące podczas pracy wydzielanie się szkodliwych gazów, par lub pyłów powinny być hermetycznie zabezpieczone.
Jeżeli jest to niemożliwe, to w miejscach wydzielania się takich szkodliwych substancji powinny być zainstalowane wyciągi miejscowe.
Stanowiska pracy, na których wykonywane prace powodują występowanie czynników szkodliwych, powinny być tak usytuowane i zorganizowane, aby pracownicy zatrudnieni na innych stanowiskach nie byli narażeni na te czynniki. |
Wentylacja
Trzeba zapewnić wentylację w pomieszczeniach pracy gwarantującą czystość powietrza w środowisku pracy. Wymagania dla niej określa rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr. 169, poz. 1650 ze zm.).
Środki ochrony indywidualnej
Gdy zastosowanie rozwiązań organizacyjnych i technicznych, w tym środków ochrony zbiorowej, nie zapewni wystarczającego ograniczenia zagrożeń, pracodawca ma obowiązek zagwarantować pracownikom odpowiednie (do rodzaju oraz poziomu zagrożeń) środki ochrony indywidualnej, na przykład maski, ochrony słuchu, ubrania ochronne.
Maszyny
Jeżeli w procesach pracy stosowane są maszyny lub inne urządzenia techniczne, trzeba zapewnić takie warunki, aby spełniały one wymagania bhp przez cały okres użytkowania.
Podczas takiego użytkowania należy zadbać w szczególności, aby:
montaż, eksploatacja i obsługa urządzeń były zgodne z dokumentacją techniczno-eksploatacyjną, między innymi, aby stosowano je tylko w procesach oraz warunkach, do których są przeznaczone,
elementy ruchome i inne części urządzeń, które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie (np. są gorące, ostre), były do wysokości co najmniej 2,5 m od poziomu podłogi (podestu) osłonięte lub zaopatrzone w inne skuteczne urządzenia ochronne (z wyjątkiem przypadków, gdy spełnienie tych wymogów nie jest możliwe ze względu na funkcje urządzenia),
pasy, łańcuchy, taśmy, koła zębate i inne elementy układów napędowych oraz części urządzeń zagrażające spadnięciem, znajdujące się nad stanowiskami pracy lub przejściami na wysokości ponad 2,5 m od poziomu podłogi, były osłonięte co najmniej od dołu trwałymi osłonami,
używanie urządzenia bez wymaganej ochrony lub przy jej nieodpowiednim stosowaniu było niedopuszczalne,
urządzenia, których uszkodzenie stwierdzono w czasie pracy, były niezwłocznie zatrzymane i wyłączone z zasilania energią, a wznowienie ich pracy bez usunięcia uszkodzenia było niedopuszczalne (urządzenia niesprawne, uszkodzone lub pozostające w naprawie powinny być wycofane z użytkowania oraz wyraźnie oznakowane tablicami informacyjnymi i zabezpieczone w sposób uniemożliwiający ich uruchomienie),
urządzenia w ruchu nie były pozostawiane bez obsługi lub nadzoru, chyba że dokumentacja techniczno-eksploatacyjna stanowi inaczej,
pracownicy zatrudnieni przy obsłudze urządzeń z ruchomymi elementami nie pracowali w odzieży z luźnymi (zwisającymi) częściami (można to osiągnąć na przykład przez odpowiednie zapisy w instrukcji bhp lub dokumentacji techniczno-eksploatacyjnej).
Pracodawca powinien ustalić rodzaje maszyn i innych urządzeń technicznych w swojej firmie, które wymagają stałej obsługi, a pozostawianie ich bez niej może być przyczyną katastrofy, wybuchu lub pożaru. Trzeba także ustalić szczegółowe warunki obsługi i nadzoru nad pracą tych maszyn oraz urządzeń. |
Niedopuszczalne jest wyposażanie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności. Wynikają one z ustawy z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 155).
Zgodnie z nią pracodawca powinien zapewnić, aby maszyny i inne urządzenia techniczne, w które wyposażane są stanowiska pracy, miały:
deklaracje zgodności wystawione przez producenta (na jego wyłączną odpowiedzialność),
oznakowanie znakiem CE.
Materiały i technologie
Przed zastosowaniem w procesach pracy materiałów oraz technologii należy ustalić stopień ich szkodliwości dla zdrowia i podjąć odpowiednie środki zapobiegawcze.
Gdy pracodawca nie posiada dostatecznych informacji na temat właściwości stosowanych lub wprowadzanych do stosowania materiałów bądź technologii, powinien je uzyskać.
Posiadając takie informacje, będzie mógł zastosować odpowiednie środki zapobiegające niepożądanym skutkom oddziaływania czynników środowiska pracy (głównie w postaci chorób zawodowych lub innych chorób związanych z warunkami pracy), które mogą być spowodowane stosowaniem określonych materiałów czy technologii.
Źródłem informacji o właściwościach materiałów lub technologii mogą być w szczególności:• wykazy trucizn i środków szkodliwych,• klasyfikacja substancji chemicznych i ich mieszanin,• wykaz substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym bądź mutagennym,• karty charakterystyki,• dokumenty dostarczone przez producenta lub innego dostawcę materiałów,• wykazy najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. |
Jeżeli uzyskane informacje są niewystarczające do zastosowania odpowiednich środków zapobiegawczych, pracodawca powinien zlecić przeprowadzenie badań materiałów lub technologii. Wykaz jednostek upoważnionych do przeprowadzania takich badań określa rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z 12 lipca 1996 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań (Dz.U. nr 101, poz. 473 ze zm.).
Prace szczególnie niebezpieczne
Gdy w firmie zatrudniani są pracownicy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, należy określić szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy takich pracach, a zwłaszcza zapewnić wykonującym je pracownikom:
bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób,
odpowiednie środki zabezpieczające,
instruktaż pracowników obejmujący przede wszystkim imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań i wymagania bhp przy poszczególnych czynnościach.
Do prac szczególnie niebezpiecznych zaliczają się:
roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części;
prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych, na przykład wewnątrz:– komór paleniskowych kotłów,– rurociągów wielkogabarytowych,– kanałów spalin,– elektrofiltrów,– walczaków kotła,– zasobników,– kanałów i lejów zsypowych,– zbiorników paliw płynnych i gazowych;
prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych;
prace na wysokości;
prace określone jako szczególnie niebezpieczne w przepisach dotyczących bhp lub instrukcjach eksploatacji urządzeń oraz instalacji, na przykład przy urządzeniach energetycznych określone w rozporządzeniu ministra energii z 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. poz. 1830);
inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, a uznane przez pracodawcę za szczególnie niebezpieczne.
Pracodawca ma obowiązek ustalenia, po konsultacjach z pracownikami, i ciągłego aktualizowania wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w jego firmie. Trzeba przy tym pamiętać, że na dezaktualizację takiego wykazu główny wpływ będą miały wprowadzane ewentualnie przez pracodawcę nowe technologie i produkty. |
Podstawa prawna:
ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.),
ustawa z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 155),
rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
rozporządzenie ministra energii z 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. poz. 1830);
rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. poz. 1286 ze zm.);
rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z 12 lipca 1996 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań (Dz.U. nr 101, poz. 473 ze zm.).
3.3. Źle zorganizowane stanowisko biurowe odbije się w przyszłości na zdrowiu pracowników
Praca biurowa, mimo że wykonywana niewielkim kosztem energetycznym i traktowana jako lekka, w nieodpowiednich warunkach może stać się źródłem wielu uciążliwości prowadzących do pogorszenia stanu zdrowia i ogólnej kondycji fizycznej lub psychicznej pracownika. Przeciętny człowiek, zatrudniony na pełen etat, spędza w pracy ok. 2000 godzin, co stanowi blisko 1/4 jego czasu w roku. To sprawia, że samo miejsce w pracy jest dla nas szczególnie ważne. Niestety, jak pokazują wyniki najnowszego raportu Fellowes Ergotest, aż 51,6% stanowisk pracy nie spełnia wymogów ergonomii. Oznacza to, że większość polskich pracodawców nie zapewnia swoim pracownikom odpowiednich warunków do pracy, narażając ich tym samym na poważne schorzenia, spadek motywacji, a co za tym idzie również straty finansowe firmy.
Pracownika administracyjno-biurowego należy poinformować, jak właściwie powinno być zorganizowane jego miejsce pracy. Często mimo prawidłowego urządzenia stanowiska sami pracownicy wprowadzają zmiany, przez co mogą pogorszyć sobie lub współpracownikom warunki pracy. Przykładem takiego postępowania mogą być stale zasłonięte zasłony lub żaluzje w oknach, wyłączanie oświetlenia ogólnego i korzystanie tylko z oświetlenia stanowiskowego, niewłączanie wentylacji odciągowej podczas pracy kserokopiarki, niewłaściwe ustawienie fotela biurowego, przestawianie monitorów bez zachowania wymaganych odległości, niekorzystanie z pulpitów pod klawiaturę.
ważne
Skutki nieergonomicznego stanowiska pracy leżą nie tylko po stronie pracodawcy, ale przede wszystkim pracownika. To właśnie pracownicy, po kilku latach siedzenia krzywo przed komputerem, odczują na własnej skórze konsekwencje takiej pracy. Pracodawca poniesie wprawdzie wcześniej koszty przygotowania takich stanowisk, zwolnień lekarskich, przestojów w pracy, ale już nie bólu w plecach, zespołu cieśni nadgarstka, lordozy i innych schorzeń.
Stanowisko pracy z komputerem
Definicja stanowiska pracy z monitorem ekranowym wynika z rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973). Najwięcej wątpliwości budzi wyłączenie spod omawianych przepisów pracowników korzystających z narzędzi pracy takich jak laptopy czy tablety. Są to bowiem sprzęty przenośne, więc możliwość skorzystania z nich przy pracy nie jest uzależniona od fizycznej obecności na stanowisku.
Co więcej, laptop czy tablet nie zawierają wszystkich elementów pozwalających traktować je jako system komputerowy obejmujący osobny monitor, klawiaturę i jednostkę centralną. W przypadku komputerów mobilnych wszystkie (lub przynajmniej większość) elementy wchodzące w skład wyposażenia podstawowego mieszczą się w jednej obudowie. Wziąwszy pod uwagę wyłącznie wykładnię językową, można by zatem uznać, że przepisy rozporządzenia w sprawie bhp przy monitorach znajdą zastosowanie wyłącznie do użytkowników komputerów stacjonarnych. Warto jednak pamiętać, że od czasu wydania omawianych przepisów minęło już przeszło 16 lat, podczas których nastąpił znaczny postęp techniczny.
Wielu pracodawców decyduje się na zakup komputerów przenośnych dla pracowników wykonujących zadania na typowych stanowiskach biurowych. Atutem jest tu znacznie mniejsza przestrzeń, którą takie urządzenie zajmuje na biurku, oraz możliwość powierzenia pracownikowi zadań wymagających korzystania z komputera również w trakcie wyjazdów służbowych.
Wykres 1. Ile stanowisk spełnia wymogi ergonomii (źródło: Ergotest)
uwaga
Biorąc pod uwagę wykładnię celowościową, zasadne byłoby kwalifikowanie jako stanowisk pracy z komputerem również tych, przy których pracownicy korzystają z laptopów. Wyłączenie systemów przenośnych powinno zatem odnosić się tylko do pracowników mobilnych, którzy w ramach realizowanych obowiązków stale przemieszczają się po określonym obszarze, doraźnie korzystając z przydzielonych przez pracodawcę komputerów.
Najnowsze wyniki badań na temat warunków pracy Polaków na stanowiskach biurowych (Ergotest – badanie na zlecenie firmy Fellowes, maj 2015) wyraźnie pokazują, że wzorcowe stanowiska pracy to rzadkość – stanowią tylko 2,4% wszystkich stanowisk, natomiast ponad połowa miejsc pracy w polskich biurach nie spełnia wymogów ergonomii (51,6%) – wykres 1.
O badaniu Ergotest:
Celem badania Ergotest była próba diagnozy stanu ergonomicznego miejsc pracy w polskich przedsiębiorstwach. Chcieliśmy się dowiedzieć, na ile są spełniane rekomendacje oraz wymogi zarówno polskiego, jak i europejskiego prawa w zakresie ergonomii miejsca pracy oraz jakie są potencjalne zagrożenia.
Badanie zostało przeprowadzone metodą ilościową, techniką CAWI (Computer-Assisted Web Interview – wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony WWW). Badanie trwało od 6 czerwca 2014 r. do 13 kwietnia 2015 r. Największą zaletą tej techniki badawczej było całkowite wyeliminowanie wpływu badacza, przez co respondent ma większą otwartość w odpowiedziach na pytania i większe poczucie anonimowości. Ponadto badanie zajmuje stosunkowo niewiele czasu, a jego wyniki są od razu zakodowane i gotowe do analizy. Kanałem dotarcia do respondentów była strona www.ergotest.pl.
W badaniu internetowym w sumie wzięło udział 1214 osób, 665 kobiet i 549 mężczyzn. Kobiety stanowiły 54,8% populacji badanych. Wśród badanych znalazło się 9,6% przedstawicieli instytucji państwowych, 5,4% pracowników polskich firm państwowych, 49,4% polskich firm prywatnych, 1,5% pracowników samorządowych i 29,5 % samozatrudnionych oraz 4,6% zatrudnionych w prywatnych firmach z kapitałem zagranicznym. Zdecydowanie najliczniejszą grupą wśród respondentów były osoby pracujące w firmach do 6 pracowników.
Pomieszczenie pracy
W biurze na jednego pracownika powinno przypadać 2 m2 wolnej powierzchni podłogi – tzn. niezajętej przez sprzęt i meble (§ 19 ust. 2 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp; tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.; dalej: ropbhp). A zatem pracownicy powinni wiedzieć, że nie należy przepełniać pomieszczeń szafami, pomocnikami regałami czy kwiatami doniczkowymi stojącymi na podłodze. Nie należy również układać stosów segregatorów lub teczek na podłodze.
Pomieszczenia biurowe, w których nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia, muszą mieć wysokość minimum 3 m. Jeżeli w jednym z nich przebywa nie więcej niż 4 pracowników, a na każdego przypada co najmniej po 15 m3 wolnej objętości, wymagana minimalna wysokość pokoju biurowego to 2,5 m. W sytuacji gdy biuro usytuowane jest na antresoli otwartej do większego pomieszczenia i nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia, wnętrze może mieć wysokość 2,2 m. Natomiast jeżeli w przestrzeni biurowej pracuje tylko 1 osoba, powierzchnia takiego lokum nie może być mniejsza niż 6 m2.
Na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w miejscach stałego zatrudnienia (tzn. gdzie praca wykonywana jest powyżej 4 godzin w ciągu jednej doby przez tego samego podwładnego) powinno przypadać co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia (§ 19 ust. 2 ropbhp).
Stanowiska pracy należy urządzić stosownie do:
rodzaju wykonywanych na nich czynności,
psychofizycznych właściwości pracowników.
Wymiary wolnej (niezajętej przez urządzenia) powierzchni powinny zapewnić pracownikom swobodę ruchu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii (§ 45 ust. 1 ropbhp). Natomiast układ przestrzenny elementów wyposażenia stanowisk musi gwarantować bezkolizyjne dojście i przemieszczanie się pracowników w miejscu pracy. Należy zwrócić również uwagę na podłogę biura, która powinna być równa, o powierzchni zabezpieczającej przed poślizgiem, bez luźno leżących przedmiotów, przewodów, wykładzin, chodników itp.
Przejścia między urządzeniami a wyposażeniem bądź ścianami muszą mieć 0,75 m szerokości, a jeżeli odbywa się w nich ruch dwukierunkowy, to co najmniej 1 m (§ 47 ust. 3 ropbhp). Dlatego nie należy zastawić tych przejść ani zwężać, ustawiając rozłożyste kwiaty doniczkowe, układając na podłodze segregatory lub teczki z dokumentacją czy też kartony np. z makulaturą. Do obsługi urządzeń biurowych należy bowiem zapewnić swobodne przejście i dojście. |
Rozmieszczenie materiałów, urządzeń i sprzętów pomocniczych w przestrzeni pracy musi uwzględniać potrzebę ich dostępności według kategorii:
1) kolejności,
2) ważności,
3) częstości ich używania.
Nieco ponad 40% użytkowników laptopów i 39,7% użytkowników komputerów stacjonarnych pracuje przy stanowisku pracy w wydzielonym miejscu z zachowaną większą niż 80 cm odległością od innych stanowisk. Blisko 1/3 korzystających z przenośnych komputerów i ponad 1/3 użytkowników komputerów stacjonarnych nie posiada wydzielonego stanowiska pracy (wykres 2).
Wykres 2. Jak zorganizowane jest otoczenie stanowiska komputerowego (%) (źródło: Ergotest)
Blisko co czwarty respondent przyznaje też, że posiada na swoim biurku zbyt mało miejsca na dokumenty. Konstrukcja biurka powinna umożliwiać dogodne ustawienie elementów wyposażenia stanowiska pracy. Szerokość i głębokość stołu powinna zapewniać wystarczającą powierzchnię do łatwego posługiwania się elementami wyposażenia stanowiska i wykonywania zadań związanych z rodzajem pracy, 17% wszystkich uczestników badania przyznała, że nie mają wystarczająco dużo miejsca na nogi. W lepszej sytuacji zdają się być korzystający w swojej pracy z komputerów stacjonarnych. Może to wynikać z „mobilności” osób korzystających z laptopów i z tego, że nie muszą oni tak naprawdę pracować w jednym ustrukturyzowanym miejscu.
Wykres 3. Jak zorganizowana jest przestrzeń stanowiska komputerowego (źródło: Ergotest)
Oświetlenie
Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy powinno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i wymaganej dokładności. Niezależnie od niego w pomieszczeniach pracy należy zapewnić również oświetlenie elektryczne (§ 26 ropbhp).
Natomiast instalacje oświetleniowe w pomieszczeniach, w których znajdują się miejsca pracy, oraz w korytarzach powinny być dobrane i wykonane tak, aby nie narażały pracownika na wypadek powodowany rodzajem zainstalowanego oświetlenia (§ 28a ropbhp).
Zgodnie z Polską Normą PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część ١: Miejsca pracy we wnętrzach poziom natężenia oświetlenia powinien wynosić co najmniej 500 lx dla biurowej pracy ciągłej. W pomieszczeniach, gdzie:
praca oparta jest głównie na trudnym i długotrwałym pisaniu, zalecane natężenie światła powinno wynosić ponad 1000 lx;
odbywają się długotrwałe prace korektorskie, rysowanie – natężenie oświetlenia powinno wynosić 500–1000 lx;
odbywa się średnio trudna praca i średnio długotrwałe pisanie lub czytanie – wymagane natężenie powinno wynosić od 300 (np. segregowanie dokumentów) do 750 lx.
Należy także zwrócić uwagę pracowników na zapobieganie zjawisku olśnienia, które występuje wówczas, gdy:
stosuje się na stanowisku pracy tylko oświetlenie miejscowe, bez stosowania oświetlenia ogólnego,
stosuje się nieosłonięte rury jarzeniowe lub lampy oświetlenia miejscowego a także,
stanowisko pracy znajduje się naprzeciwko okna skierowanego na stronę padania promieni słonecznych.
Wyróżnia się 2 rodzaje olśnień, tj.:1) odbiciowe, gdy pracownicy mają do czynienia z niewłaściwym usytuowaniem monitora względem: okien, przezroczystych lub półprzezroczystych ścian albo jasnych płaszczyzn pomieszczenia w tym mebli, opraw oświetleniowych;2) bezpośrednie, czyli pochodzące od opraw oświetleniowych i okien albo przezroczystych lub półprzezroczystych ścian, jasnych płaszczyzn pomieszczenia. |
Pracownicy powinni zostać pouczeni o braku możliwości stosowania na stanowiskach wyposażonych w komputer doświetlania przypadkowymi oprawami oświetlenia miejscowego, gdyż mogą one powodować:
olśnienia bezpośrednie,
olśnienia odbiciowe oraz
niewłaściwy rozkład luminancji w polu widzenia (zbyt duży kontrast jaskrawości).
Zalecane jest natomiast stosowanie specjalnych opraw oświetlenia miejscowego przeznaczonych do pracy przy komputerze w postaci opraw:
niskoluminancyjnych,
o dużej powierzchni świecącej,
o tak zaprojektowanym odbłyśniku, który zapewnia ograniczenie olśnienia na oświetlanym obszarze.
Wyniki badań Ergotest pokazują, zdecydowana większość respondentów ma dostęp do światła dziennego (91,5%), a jedynie 8,5% go nie posiada. Największym zagrożeniem wynikającym z braku dostępu do światła naturalnego jest zaburzenie widzenia.
Ustawienie monitora względem okna nieco różnicuje odpowiedzi. Zdecydowanie najwięcej respondentów pracuje, mając okno z boku monitora. Przy czym w przypadku użytkowników laptopów ta przewaga jest bardziej widoczna. Respondenci najrzadziej wskazywali usytuowanie okna na wprost monitora/laptopa. Umiejscowienie monitora/ekranu podyktowane jest zazwyczaj względami czysto praktycznymi. Światło padające na monitor utrudnia widoczność obrazu. Osoby pracujące na laptopach rzadziej wskazywały tę odpowiedź, aniżeli osoby korzystające z komputerów stacjonarnych. Warto też pamiętać, że sytuacja, kiedy to monitor/ekran mieści się na wprost okna – czyli światło pada na użytkownika lub też okno mieści się przed monitorem – światło odbija się od ekranu, może prowadzić do zaburzenia widzenia.
Wykres 4. Jak umieszczony jest monitor/laptop względem okna (%) (źródło: Ergotest)
Klimat pracy biurowej
Mikroklimat na stanowisku pracy jest ważnym czynnikiem wpływającym na zdrowie pracownika, jego samopoczucie oraz wydajność pracy. Właściwy charakteryzuje:
temperatura,
wilgotność względna powietrza i
prędkość przepływu powietrza.
Temperatura w pomieszczeniu pracy biurowej powinna wynosić minimum 18°C (§ 30 ropbhp). Przepisy nie określają temperatury optymalnej, jednak najwyższą efektywność pracy w pomieszczeniu biurowym można osiągnąć w temperaturze 22°C.
Wobec braku szczegółowej regulacji prawnej wybór sposobu realizacji obowiązku zapewnienia optymalnej temperatury w pomieszczeniach pracy przysługuje pracodawcy i powinien być realizowany w uzgodnieniu z pracownikami lub ich przedstawicielem. Zalecane temperatury dla pracy biurowej, optymalne dla wykonywania pracy – jak wynika z badań, to w okresie:• letnim od 22°C do maksimum 26°C,• zimowym od 20°C do 24°C. |
Optymalne warunki wilgotności względnej powietrza, zależne w dużym stopniu od temperatury otoczenia, wynoszą 50–60%. W przypadku miejsc przeznaczonych do pracy z monitorami ekranowymi nie powinna być mniejsza niż 40% (pkt 11 ust. 1 załącznika do rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe).
Najlepszym sposobem nawilżania jest odparowanie z różnego typu nawilżaczy dostępnych w sklepach z artykułami gospodarstwa domowego (np. pojemniki na wodę wieszane na grzejnikach). Nie zaleca się natomiast stosowania nawilżaczy mechanicznych rozbijających kropelki wody, które nie zamieniają się w parę wodną, gdyż wytwarzają one jedynie mgłę, która w postaci maleńkich kropelek wody osiada na meblach i urządzeniach, a następnie po pewnym czasie powoduje powstawanie na nich warstwy białego nalotu pozostającego po wyparowaniu wody.
Klimatyzacja
Stosowane już powszechnie wentylacja i klimatyzacja centralna powinny spełniać następujące warunki:
powietrze doprowadzane do pomieszczeń pracy z zewnątrz powinno być oczyszczone z pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia,
klimatyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzewania pomieszczeń pracy,
strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentylacji nawiewnej nie może być skierowany bezpośrednio na stanowisko pracy,
maksymalna temperatura nawiewanego powietrza nie powinna przekraczać 70°C przy nawiewie powietrza na wysokości nie mniejszej niż 3,5 m od poziomu podłogi stanowiska pracy i 45°C w pozostałych przypadkach,
urządzenia i instalacje klimatyzacyjne oraz wentylacyjne należy odpowiednio konserwować w celu niedopuszczenia do awarii,
należy dobierać takie urządzenia i stosować środki mające na celu ograniczenie natężenia i rozprzestrzeniania się hałasu i drgań powodowanych pracą urządzeń klimatyzacyjnych i wentylacyjnych,
przy stosowaniu wentylacji mechanicznej z recyrkulacją powietrza ilość powietrza świeżego nie powinna być mniejsza niż 10% ogólnej ilości wymienianego powietrza.
uwaga
Z punktu widzenia komfortu cieplnego oraz obserwacji poczynionych przez specjalistów z zakresie wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń optymalna prędkość przepływu powietrza przy pracy biurowej nie powinna być większa niż 0,15 m/s, wtedy nie wywołuje ona wrażenia „przeciągu”. Dzieje się tak dopiero przy prędkości powyżej 0,2 m/s.
Pozostałe elementy stanowiska biurowego
Z punktu widzenia ergonomii i własnego zdrowia pracowników, bardzo ważne są także:
właściwy dobór fotela,
podnóżek,
podstawka pod laptop (w przypadku pracy ze sprzętem przenośnym),
a przede wszystkich zachowanie odpowiednich odległości i prawidłowe rozmieszczenie sprzętu (rysunki 1 i 2).
Rysunek 1. Kąty i odległości na stanowisku roboczym (rzut poziomy)
Rysunek 2. Prawidłowa postawa w czasie pracy biurowej
Przy doborze krzeseł i foteli należy uwzględniać:
charakter pracy;
spełnienie wymagań ergonomii, w tym:– dobór krzeseł do wysokości stołów czy biurek,– stabilną konstrukcję i wytrzymałość fotela – odpowiednie dla pracy ciągłej,– odpowiednie oparcie dostosowane do kształtu człowieka.
Fotele z kółkami muszą mieć rolki miękkie do podłoża twardego, zaś rolki twarde do wykładzin dywanowych w celu uniemożliwienia niekontrolowanego ruchu fotela po podłodze. Krzesło stanowiące wyposażenie stanowiska pracy powinno posiadać:
dostateczną stabilność, przez wyposażenie go w podstawę co najmniej pięciopodporową z kółkami jezdnymi,
wymiary oparcia i siedziska zapewniające wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów,
regulację wysokości siedziska w zakresie 400–500 mm, licząc od podłogi,
regulację wysokości oparcia oraz regulację pochylenia oparcia w zakresie: 5° do przodu i 30° do tyłu,
wyprofilowanie płyty siedziska i oparcia odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych,
możliwość obrotu wokół osi pionowej o 360°,
podłokietniki.
uwaga
Na życzenie pracownika, a także gdy wysokość krzesła uniemożliwia mu płaskie, spoczynkowe ustawienie stóp na podłodze, należy wyposażyć go w podnóżek, którego kąt pochylenia wynosi od 0° do 15° wysokości dostosowanej do potrzeb wynikających z cech antropometrycznych pracownika. Jego powierzchnia nie może być śliska, a sam podnóżek nie powinien przesuwać się po podłodze podczas używania.
Konsekwencje braku ergonomii
Długotrwała praca na stanowisku niespełniającym wszystkich wymogów ergonomii może powodować wiele dolegliwości zdrowotnych, a w efekcie nawet poważne schorzenia. Pracodawcy często są nieświadomi kosztów, na jakie narażają swoje przedsiębiorstwa przez bagatelizowanie ergonomii w miejscu pracy, np. w postaci kosztów zwolnień chorobowych swoich pracowników. Jak wynika z badania Ergotest, najczęstsze bóle, na jakie narzekają pracownicy polskich biur, to:
Czy podczas pracy przy komputerze odczuwasz... | Bóle oczu | Zaburzenia ostrości widzenia | Suchość i pieczenie pod powiekami | Bóle pleców | Bóle szyi |
Często | 22% | 18,1% | 21% | 28,4% | 22,1% |
Nigdy | 24,8% | 37,8% | 37,4% | 20,7% | 28,1% |
Rzadko | 48,1% | 40,1% | 37,5% | 41,6% | 42,2% |
Zawsze | 5,1% | 4,0% | 4,1% | 9,3% | 7,6% |
Źródło: Ergotest
Ponadto aż 26,2% badanych nie ma możliwości skorzystania z 5-minutowej przerwy w pracy, a ponad 50% korzysta z niej sporadycznie. Brak przerwy w pracy z monitorem ekranowym niesie za sobą ryzyko wielu dolegliwości, nie tylko związanych z narządem wzroku. Nieprzerwane pozostawanie w pozycji siedzącej może powodować problemy krążeniowe czy bóle kręgosłupa. Wszystkie te dolegliwości łatwo przeradzają się w znacznie poważniejsze urazy, które wymagają długiego leczenia, a co za tym idzie, ciągłych zwolnień. Schorzenia pojawiające się w związku z pracą biurową to według wielu badaczy choroby zawodowe przyszłości.
Podstawa prawna
rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.),
rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973),
rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1065).
3.4. Zasady kontroli dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe związane z pracą (work-related musculo-skeletal disorders – WMSDs) to te dolegliwości do których powstania przyczyniły się w znacznym stopniu środowisko pracy oraz sposób wykonywania pracy, które uległy pogłębieniu w wyniku oddziaływania warunków pracy.
Czynniki środowiska pracy, wspólnie z indywidualnymi predyspozycjami pracowników (np. ograniczeniami w sprawności fizycznej czy istniejącymi już problemami zdrowotnymi) oraz czynnikami natury społecznej, są uważane za te, które przyczyniają się do rozwoju WMSDs.
Ich wpływ jest szerszy i obejmuje też obniżenie wydajności pracy lub niezadowolenie pracowników (objawiające się np. zmniejszoną motywacją lub chęcią do przychodzenia do pracy) oraz zwiększenie absencji fluktuacji pracowników.
Powszechnymi przykładami są prace wymagające:
powtarzalnych ruchów,
znacznej siły lub długotrwałego obciążenia statycznego mięśni,
częstego podnoszenia ładunków o dużej masie,
pchania,
ciągnięcia,
przyjmowania przez dłuższy czas wymuszonej pozycji ciała.
Drgania mechaniczne oraz chłód mogą zwiększać ryzyko wystąpienia dolegliwości, podobnie jak długotrwałe napięcie psychiczne. |
Poziom ryzyka wystąpienia WMSDs zależy w dużej mierze od:
intensywności,
częstości,
czasu narażenia na warunki środowiska pracy,
indywidualnej (osobniczej) zdolności do radzenia sobie z nimi.
Warunki te nazywamy ergonomicznymi czynnikami ryzyka.
7 kroków ukierunkowanych na kontrolę WMSDs
Poniżej przedstawiony został prosty sposób identyfikacji i rozwiązania problemów ergonomicznych mogących wystąpić na stanowisku pracy zwany podejściem 7 kroków ukierunkowanych na kontrolę WMSDs.
Rysunek 1. Ścieżka przedstawiająca 7 podstawowych kroków pozwalających na kontrolę dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą
Krok 1. Poszukiwanie oznak wskazujących na występowanie dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą (WMSDs)
Rozpoznawanie oznak (część z nich jest oczywista, podczas gdy inne są bardziej subtelne).
Sygnałami, które powinny zwrócić uwagę pracodawcy, są informacje pochodzące z: analizy wykonywanych zadań roboczych, obejmujących powtarzający się, znaczny wysiłek, wymuszoną pozycję ciała przy pracy lub stosowanie urządzeń generujących drgania mechaniczne,
publikacji lub notatek w pismach specjalistycznych (lub innych źródłach), wskazujących na występowanie przypadków WMSDs w branży, w której działa dana firma,
rozmów pracowników, podczas których uskarżają się oni na określone dolegliwości (np. bóle rąk lub pleców, które mogą być oznaką poważnych schorzeń, jak zespół cieśni nadgarstka czy przepuklina krążków międzykręgowych w odcinku lędźwiowym),
wniosków o zwiększenie tempa pracy lub zmiany oprzyrządowania w celu podniesienia wydajności pracy pracownika (bez wcześniejszej oceny wpływu nowych rozwiązań na zdrowie powinno to być niemożliwe do wykonania).
Określanie zaangażowania do radzenia sobie z problemem
Wskazówki dotyczące problemów ergonomicznych mogą determinować wielkość wysiłku (nakładu pracy) ukierunkowanego na rozwiązanie problemu. I tak, np. jeśli zgromadzone dane wskazują na problem dotyczący pracy wielozadaniowej angażującej znaczny odsetek pracowników, wskazane byłoby wdrożenie pełnego programu ergonomicznego dla całego zakładu. Natomiast jeśli problem zawęża się do pojedynczego zadania i stosunkowo małej liczby pracowników, można ograniczyć program ergonomiczny.
Kolejne kroki (od 1 do 7) składają się na pełny program ergonomiczny przeznaczony do rozwiązywania szerokich problemów. Jeśli taka sytuacja nie występuje u Państwa w zakładzie, możliwe jest wykorzystanie tylko wybranych jego elementów (kroków). |
Krok 2. Określanie roli pracowników i szczebla kierowniczego w programie
Ergonomia jako część zakładowego programu na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa
Programy ergonomiczne powinny stanowić część programu poświęconego identyfikacji zagrożeń i ograniczaniu ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Za takim podejściem przemawia to, że podczas takich etapów, jak:
identyfikacja ergonomicznych czynników ryzyka,
dokumentowanie,
ocena działań profilaktycznych,
wykorzystuje się zasady charakterystyczne również dla innych czynników ryzyka.
Różnice mogą pojawiać się w odniesieniu do konkretnych technik (narzędzi) do oceny ich wpływu na zdrowie lub bezpieczeństwo pracowników, ale podstawowe zasady są takie same.
Pierwszych 6 kroków wskazuje na raczej reaktywny charakter działań. Poszczególne kroki przedstawiają plan identyfikacji bieżących problemów oraz działań ukierunkowanych na rozwiązanie lub kontrolowanie problemów. Jednak to proaktywne podejście powinno stać się celem do osiągnięcia w przyszłości. |
Zaangażowania kierownictwa a sukces w rozwiązywaniu problemów ergonomicznych
Podstawową sprawą gwarantującą sukces w rozwiązywaniu problemów ergonomicznych jest zaangażowanie kierownictwa. Może ono objawiać się w różnoraki sposób. Przykładami skutecznego zaangażowania się kierownictwa są:
oświadczenia dotyczące polityki zakładu w zakresie ochrony zdrowia pracujących tam osób, wskazujące na wiodącą rolę ergonomii,
spotkania pracowników z kierownictwem umożliwiające dyskusję na temat polityki i planów jej wdrożenia,
cele ustalone w odniesieniu do konkretnych operacji; dając pierwszeństwo tym pracom, które stwarzają większe ryzyko,
zagwarantowanie zasobów finansowych, ludzkich, organizacyjnych oraz technicznych, m.in. na etapie szkolenia pracowników w zakresie powiększenia ich świadomości odnośnie ergonomicznych czynników ryzyka wywołujących WMSDs, sporządzania szczegółowych instrukcji dla osób, które mają się zajmować rozwiązywaniem problemów ergonomicznych, wprowadzania ulepszeń na stanowiskach pracy.
Korzyści i formy zaangażowania pracowników (kto powinien brać udział w programie)
Nie tylko otwarta postawa kierownictwa jest ważna. Bez aktywnego udziału załogi nie będzie możliwe skuteczne wprowadzenie zmian. Aktywizacja pracowników w poprawę warunków pracy obejmie korzyści, do których zaliczyć można m.in.:
podniesienie motywacji pracownika i satysfakcji z pracy,
dodatkowe możliwości rozwiązywania problemów (pomysły pracowników),
większą akceptację dla wprowadzanych zmian,
obszerniejszą wiedzę na temat pracy i jej organizacji.
Udział załogi w ograniczanie występowania dolegliwości mięśniowo-szkieletowych może przyjąć formę bezpośredniego wkładu pojedynczego pracownika lub wkładu w prace np. komisji bhp.
Program ergonomiczny może wymagać udziału zarówno:
pracownika bezpośrednio-produkcyjnego,
pracowników służby bhp,
lekarzy medycyny pracy,
specjalistów w zakresie bhp i innych osób.
Amerykański Narodowy Instytut Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (NIOSH) sponsorował badanie w szpitalu, w którym program ergonomiczny został opracowany na podstawie identyfikacji czynników ryzyka dokonanej przez pracowników i ich propozycjach działań profilaktycznych. Powołano do życia specjalny komitet, którego zadaniem było zachęcanie pracowników (np. poprzez biuletyny wewnątrzzakładowe) do zgłaszania nieprawidłowości występujących na stanowiskach pracy oraz proponowania rozwiązań zauważonych problemów. Wyniki badania (12 mies. po jego przeprowadzeniu) wskazały na 33% wzrost w zgłaszaniu przypadków niebezpiecznych warunków pracy oraz na 25% spadek wskaźnika wypadków przy pracy. |
Krok 3. Szkolenie – wewnętrzni specjaliści
Istoty szkoleń nie trzeba definiować. Jest sprawą oczywistą, że człowiek nie boi się „zjawisk”, które zna i wie, jak funkcjonują. Niezbędną wiedzę i umiejętności można nabyć właśnie poprzez odpowiednie szkolenia.
Szkolenie w zakresie świadomości ergonomicznej
Wśród celów tego rodzaju szkolenia należy wymienić:
nabycie umiejętności rozpoznawania czynników ryzyka odpowiedzialnych za pojawianie się dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą oraz zrozumienia ogólnych zasad ich kontroli,
nabycie umiejętności identyfikacji symptomów WMSDs oraz poznanie zakładowych procedur profilaktycznej ochrony zdrowia,
poznanie procesu kontroli ergonomicznych czynników ryzyka oraz roli prawników w tym procesie,
poznanie procedur zgłaszania przypadków występowania ergonomicznych czynników ryzyka oraz WMSDs, włączając w to nazwiska osób wskazanych do odbierania zgłoszeń.
Szkolenie w zakresie analizy pracy i środków kontrolnych
Do celów tego rodzaju szkolenia należy zaliczyć nabycie umiejętności:
przeprowadzenia analizy pracy w celu zidentyfikowania ergonomicznych czynników ryzyka wywołujących WMSDs,
znalezienia sposobów wdrożenia i oceny środków zaradczych.
Szkolenie w zakresie rozwiązywania problemów
Cele tego rodzaju szkolenia obejmują:
nabycie umiejętności identyfikowania wydziałów, obszarów, zadań w zakresie czynników ryzyka na podstawie przeglądu zakładowych sprawozdań, danych, przeglądów oraz badań ukierunkowanych,
nabycie umiejętności identyfikowania narzędzi i technik, które można zastosować do przeprowadzenia analizy pracy i wykorzystać jako podstawę do opracowania zaleceń,
rozwijanie umiejętności w budowaniu zespołu, dochodzenia do konsensusu oraz rozwiązania problemu,
nabycie umiejętności zalecania odpowiednich sposobów kontroli ergonomicznych czynników ryzyka na podstawie analizy pracy oraz pomysłów pochodzących od pracowników, kadry kierowniczej, a także innych zainteresowanych stron.
Efektywność szkolenia w dużym stopniu zależy od sposobu jego przygotowania oraz przeprowadzenia. Powinno się przy tym uwzględniać następujące etapy:
1. Określenie konieczności przeprowadzenia szkolenia. (Jeśli informacje zebrane z danych dotyczących stanu zdrowia pracowników oraz wyników analizy pracy wskazują, że należy zająć się problemem ergonomicznym, wówczas tym, którzy będą wprowadzać środki korygujące należy zapewnić odpowiednie przeszkolenie).
2. Zidentyfikowanie braków (niedostatków) w wiedzy. (Należy zróżnicować poziom szkoleń w zależności od już posiadanej świadomości ergonomicznej).
3. Ustalenie celów i założeń. (Istotne jest bezpośrednie, jasne i mierzalne sformułowanie celów szkoleń).
4. Ustalenie formy przeprowadzenia szkoleń. (Np. wykład, prezentacja, ćwiczenia z wykorzystaniem filmów instruktażowych. Wybór odpowiedniej formy będzie uwarunkowany określeniem celu, jako zdobycie wiedzy lub umiejętności).
5. Przeprowadzenie szkolenia. (Z uwzględnieniem dostosowania języka oraz poziomu zgłębienia tematu do słuchaczy).
6. Ocenę efektywności szkolenia. (Popularnym narzędziem do ich oceny są pytania o atrakcyjność przekazywanych informacji czy możliwość zastosowania ich w praktyce. Ważniejsze jednak są narzędzia do oceny zdobytej wiedzy lub umiejętności – w postaci np. quizów, testów, obserwacji zachowań. Jednym z zalecanych sposobów oceny jest ćwiczenie polegające na zaproponowaniu przez uczestników szkolenia udoskonaleń możliwych do zastosowania na opisanym przez trenerów stanowisku pracy z wykorzystaniem zdobytych podczas szkolenia informacji).
7. Udoskonalenie programu szkolenia. (Jeśli ocena słuchaczy wskazuje, że cele nie zostały osiągnięte, należy przeprowadzić przegląd planu szkolenia i wprowadzić zmiany).
Krok 4. Zbieranie i analiza danych dotyczących WMSDs
Informacje zdrowotne
Podstawowym elementem programu ergonomicznego jest zapewnienie pracowników, że mogą w każdej chwili zgłaszać przypadki dolegliwości zdrowotnych, w szczególności WMSDs (np. w postaci dobrowolnych formularzy symptomów dolegliwości). Wczesne zgłoszenia, poparte analizą pracy w celu zidentyfikowania ergonomicznych czynników ryzyka, umożliwią wdrożenie prawidłowych środków profilaktycznych, zanim problem się nasili.
Kolejnym sposobem uzyskania informacji o występowaniu WMSDs są dokumenty wymagane przepisami prawa pracy, jak rejestry:
wypadków przy pracy,
zachorowań na choroby zawodowe i podejrzeń o takie choroby.
Identyfikacja ergonomicznych czynników ryzyka – przeprowadzanie analizy pracy
Analiza pracy polega na:
dokonaniu podziału zadania wykonywanego na stanowisku pracy na poszczególne fazy lub czynności,
sporządzeniu ich opisu,
identyfikacji charakterystycznych czynników ryzyka dla wyodrębnionych faz oraz ich wartościowania w aspekcie częstotliwości, siły i czasu oddziaływania.
Taka analiza powinna być przeprowadzana przez osoby z odpowiednim doświadczeniem i przeszkoleniem w omawianej tematyce.
Analiza pracy, jako metoda wspomagająca identyfikację zagrożeń (w tym ergonomicznych czynników ryzyka), pozwala również na ich charakterystykę. Do głębszego poznania problemu powinny być już zastosowane narzędzia łączące poziom narażenia z możliwością (prawdopodobieństwem) wystąpienia dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, specyficzne dla wyodrębnionych zagrożeń.
Rodzaje ergonomicznych czynników ryzyka oraz ich wpływ na występowanie WMSDs
Rodzaje ergonomicznych czynników ryzyka oraz ich wpływ na występowanie WMSDs zostały udokumentowane wieloma badaniami naukowymi. Zgodnie z ich wynikami czynniki ryzyka (jak: wymuszona pozycja ciała, stosowanie znacznej siły, powtarzalność ruchów, drgania mechaniczne oraz chłód), a szczególnie kombinacja (2 i więcej czynników) lub duże nasilenie, stanowią poważną przyczynę pojawienia się WMSDs.
Dodatkowo sami pracownicy różnią się między sobą możliwościami sprostania wymaganiom stawianym przez ten sam rodzaj pracy. Na jednych mogą one wpływać w większym stopniu niż na innych. Dlatego powiązanie skutków zdrowotnych z przyczynami ich występowania (ergonomicznymi czynnikami ryzyka), a co za tym idzie wskazanie pracy lub zadań, podczas wykonywania których występują te czynniki, stanowią podwaliny zmian ograniczających ryzyko wystąpienia omawianych dolegliwości. Ale nawet bez bezpośrednich dowodów natury medycznej przegląd pracy (zadań) pod kątem dostosowania do wymagań ergonomii może być punktem wyjścia do wczesnej interwencji.
Przykład 1
W zakładzie produkującym drewniane szafki analizie pracy poddano podstawowe zadania z tym związane. Obejmowały one cięcie drewna na wymiar, malowanie części (np. półek, drzwiczek), składanie oraz pakowanie i wysyłkę. 17 zadań składających się na wytworzenie szafki kuchennej w pierwszej kolejności poddano przeglądowi na podstawie opisu prac i obserwacji na stanowisku pracy. Następnie 5 zadań (3 związane z podnoszeniem i 2 z pchaniem i ciągnięciem) poddanych zostało dalszej pogłębionej analizie, ze względu na powiązanie z nadmiernym obciążeniem dolnego (lędźwiowego) odcinka kręgosłupa.
Specjaliści udokumentowali sposób wykonywania pracy na taśmach wideo oraz w postaci zdjęć, jak również dokonali odpowiednich pomiarów na stanowisku pracy (jak np. częstotliwość wykonywania czynności, masy przemieszczanych ładunków, wysokości, na jaką podnoszony jest ładunek w związku z siłą potrzebną do wykonania zadania).
W wyniku przeprowadzonych analiz z wykorzystaniem Równania NIOSH dla czynności podnoszenia oraz metody oceniającej obciążenie statyczne (przy stosowaniu dużej siły) stwierdzono, że uzasadniona jest interwencja ergonomiczna zmniejszająca ryzyko przeciążenia pleców lub ich urazu.
Krok 5. Określenie możliwych rozwiązań korygujących (interwencji ergonomicznej)
Rodzaje działań profilaktycznych
Powszechnie znaną strategią środków korygujących, również w odniesieniu do ergonomicznych czynników ryzyka, jest trójstopniowa hierarchia, na którą składają się:
działania techniczne mające na celu ograniczenie lub usunięcie zagrożenia,
działania organizacyjne, polegające np. na zmianie sposobów wykonywania pracy, zarządzania,
środki ochrony indywidualnej.
Działania techniczne mające służyć ograniczeniu negatywnego wpływu ergonomicznych czynników ryzyka na pracownika mogą obejmować:
zmianę sposobu transportowania surowców, półproduktów lub wyrobów – np. poprzez zastosowanie sprzętu pomocniczego ułatwiającego przewożenie lub podnoszenie ciężkich ładunków, uchwytów przy ładunkach przemieszczanych ręcznie,
zmiany w procesie produkcji poprzez np. utrzymywanie odpowiednich wymiarów form (odlewniczych) w celu zredukowania konieczności ręcznego usuwania nadlewów (wylewek), stosowanie łatwych do przełączania gniazd elektrycznych w celu zmniejszenia siły mięśni,
modyfikację pojemników na części, stosowanych w procesie produkcyjnym, w taki sposób, by możliwe były: dostosowanie wysokości powierzchni, na której są ustawione do (wzrostu) operatora oraz wizualna kontrola posiadanych zasobów materiałowych na obsługiwanym stanowisku,
zmianę wyposażenia stanowiska pracy, co może polegać na zastosowaniu stołów roboczych z regulacją wysokości czy rozmieszczenie narzędzi, surowców w zasięgu optymalnym kończyn górnych (zmniejszenie odległość sięgania),
zmianę sposobu użytkowania narzędzi lub części, np. zastosowanie wyposażenia (m.in. zaciski, obręcze) do podtrzymywania półproduktów w celu wyeliminowania nieneutralnych pozycji ciała przyjmowanych podczas wykonywania pracy,
przeprojektowanie narzędzi, np. uchwytów przy ręcznych nożach w celu zmniejszenia ugięcia nadgarstków (pozycja, którą przyjmuje się podczas użytkowania noży z prostą rękojeścią),
przeprojektowanie linii montażowej (np. usunięcie fizycznych i wzrokowych przeszkód występujących podczas montażu komponentów w celu ograniczenia konieczności przyjmowania wymuszonych pozycji ciała oraz obciążenia statycznego operatora).
Do działań organizacyjnych zaliczyć można zmiany w procedurach, uwzględniające większą liczbę przerw, wprowadzenie rotacji przy ciężkich pracach fizycznych, a także wyuczenie pracowników, jak można sobie radzić ze stresem oraz obciążeniem występującym w ich pracy. Działania te mogą stanowić tymczasowe rozwiązanie, zanim opracowane zostaną działania techniczne mające priorytet lub gdy te nie mogą być zastosowane. Przykładami działań organizacyjnych mogą być:
skrócenie czasu pracy (zmiany) lub ograniczenie liczby nadgodzin,
wprowadzenie rotacji poprzez pracę na kilku stanowiskach pracy przy różnych wymaganiach stawianych przez zadania robocze w celu zmniejszenia obciążenia kończyn lub innych części ciała,
wprowadzenie większej liczby przerw w pracy pozwalających na odpoczynek organizmu,
poszerzanie lub urozmaicanie zakresu pracy (zadań roboczych) w celu ograniczenia występowania ergonomicznych czynników, jak wysoka powtarzalność prac, obciążenie statyczne, wymuszona postawa ciała),
obniżenie tempa pracy w celu ograniczenia powtarzalności ruchów (cel drugorzędny realizowany tym działaniem to oddanie kontroli nad procesem pracy pracownikowi).
Przykład 2
W zakładzie przetwórstwa mięsnego podczas wykonywania zadań wykrawania kości oraz porcjowania, w ramach środków profilaktycznych, wykorzystano rozwiązania organizacyjne w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia WMSDs.
Praca wymagała wymuszonej pozycji nadgarstka, dużych sił do chwytu noża (wzmaganego niską temperaturą otoczenia) oraz znacznego wysiłku fizycznego (wywołanego dużą ilością i gabarytami poszczególnych produktów do przetworzenia).
W wyniku obserwacji stwierdzono, że efektywny czas pracy podczas wykrawania kości zajmował 96% całkowitego czasu przeznaczonego na zadanie, pozostawiając zaledwie 4% czasu na odpoczynek.
W przeciwieństwie do tej sytuacji efektywny czas porcjowania obejmował 80% czasu przeznaczonego na zadanie, przy 20% przeznaczonych na odpoczynek. Jedna z sugestii zmian na stanowisku pracy mówiła, że pracownicy zajmujący się porcjowaniem mogliby dzielić np. części udźca jeszcze przed usunięciem z nich kości. W ten sposób zmniejszyłoby się obciążenie pracą (obrabianie mniejszych produktów) osób zajmujących się usuwaniem kości.
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień jest skuteczność stosowania sprzętu (jak np. podparcia pod nadgarstki, pasy wzmacniające odcinek lędźwiowy kręgosłupa, rękawice antywibracyjne) w celu ograniczenia oddziaływania ergonomicznych czynników ryzyka na pracownika. Przez niektórych sprzęt ten jest zaliczany do grupy środków ochrony indywidualnej. Jeśli chodzi o rękawice antywibracyjne, środki ochrony słuchu czy fartuchy kwasoodporne sprawa jest oczywista, ale już w przypadku np. pasów wzmacniających odcinek lędźwiowy kręgosłupa nie jest to tak jednoznaczne.
Pomimo faktu, że sprzęt ten, w określonych sytuacjach, ogranicza np. intensywność narażenia na ergonomiczne czynniki ryzyka, to kwestia jego skuteczności w zmniejszeniu prawdopodobieństwa urazu jest nierozstrzygnięta. Wynika to chociażby z tego, że pracownik musi poradzić sobie z ograniczeniami, jakie niesie ze sobą stosowanie go, by wykonać zadanie.
Potwierdzeniem takiego stwierdzenia są doświadczenia NIOSH w zakresie stosowania pasów wzmacniających odcinek lędźwiowy kręgosłupa, opublikowane w 1994 r. Mniej kontrowersji budzi skuteczność w ograniczaniu narażenia na ergonomiczne czynniki ryzyka podczas stosowania ochraniaczy na kolana przez np. glazurników.
Wdrażanie działań profilaktycznych
Propozycje działań profilaktycznych mogą pochodzić z różnych źródeł, np. od przedstawicieli związków zawodowych działających w zakładzie lub innych zakładach borykających się z podobnymi problemami, konsultantów lub producentów odpowiedniego rodzaju sprzętu.
Jednak zawsze będą one stanowiły uzupełnienie do propozycji przedstawionych przez pracowników wykonujących konkretne prace, zaangażowanych w rozwiązywanie problemów.
Podczas wdrażania działań mających na celu ograniczenie oddziaływania ergonomicznych czynników ryzyka należy pamiętać o:
przeprowadzeniu prób lub testów wybranych rozwiązań,
ich przeglądzie i ewentualnych modyfikacjach na „testowym” stanowisku pracy,
wdrożeniu wybranych i przetestowanych rozwiązań na wszystkich stanowiskach pracy (gdzie to konieczne),
kontroli i ocenie skuteczności zastosowanych rozwiązań.
Ocena skuteczności działań profilaktycznych
Ocena skuteczności zastosowanych rozwiązań (działań profilaktycznych) jest niezbędna z punktu widzenia faktycznego ograniczenia oddziaływania ergonomicznych czynników ryzyka, przed którymi miały chronić, a także niewywoływania nowych (dodatkowych) zagrożeń. Ocena ta nie powinna nastąpić wcześniej niż 2 tygodnie po wprowadzeniu zmian, dając czas pracownikom na przyzwyczajenie się do nich i wyuczenie nowych sposobów wykonywania pracy lub stosowania sprzętu pomocniczego.
Krok 6. Zarządzanie zdrowiem
Zarządzanie zdrowiem kładzie nacisk na zapobieganie powstawaniu schorzeń czy niepełnosprawności poprzez wczesne wykrywanie, natychmiastowe leczenie oraz powrót do aktywności w odpowiednim czasie.
Zadania pracodawcy
W gestii pracodawcy leży stworzenie sprzyjających warunków do oceny stanu zdrowia (pozwalających na wczesne wykrycie dolegliwości mięśniowo-szkieletowych) przez wyspecjalizowane służby (służby medycyny pracy) poprzez:
zapewnienie szkolenia pracowników kształcącego umiejętność rozpoznawania symptomów WMSDs (patrz: krok 3) oraz znajomość procedur ich zgłaszania,
zachęcanie pracowników do wczesnego zgłaszania symptomów i szybką ich ocenę przez lekarza,
umożliwianie lekarzom zapoznawania się z zadaniami i sposobem wykonywania pracy,
zapewnienie prywatności i ochrony informacji medycznych, które pracownik przekazuje podczas wizyty u lekarza w związku z identyfikacją WMSDs.
Zadania pracownika
Pracownicy powinni uczestniczyć w procesie zarządzania zdrowiem poprzez:
przestrzeganie wprowadzonych na stanowisku pracy zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
zachowanie procedur i praktyk podczas wykonywania swoich zadań,
zgłaszanie wczesnych oznak i symptomów WMSDs.
Może się zdarzyć tak, że pracownicy zostaną postawieni w trudnej sytuacji, w której będą musieli wybierać: albo bezpieczny sposób wykonywania pracy, albo spełnienie oczekiwać w zakresie zwiększonej wydajności.
Zadania lekarza medycyny pracy (służby medycyny pracy)
Służba medycyny pracy powinna:
zdobyć wiedzę na temat oceny i leczenia WMSDs,
zgromadzić informacje dotyczące wykonywanych zadań przez pracownika,
zapewnić ochronę danych o stanie zdrowia pracownika (zgodnie z wymogami prawa),
ocenić symptomy u pracownika, uwzględniając:– historię medyczną z pełnym opisem symptomów,– charakterystykę wykonywanych zadań wskazaną przez pracownika,– badania (lekarskie) stosowne do obserwowanych symptomów i historii,– wstępną diagnozę,– opinie obejmujące informacje, czy ergonomiczne czynniki ryzyka spowodowały, przyczyniły się lub zaostrzyły stan zdrowia,– badania (lekarskie) do dalszej oceny wybranej grupy pracowników (np. ze względu na nasilenie symptomów) wraz z dokumentowaniem zastosowanego leczenia.
Lekarze medycyny pracy dokonują oceny możliwości funkcjonalnych pracowników (czy nie istnieją przeciwwskazania do wykonywania danej pracy). Żeby jednak było to możliwe, lekarz powinien dysponować niezbędnymi informacjami na temat (warunków wykonywania) pracy, a także zagrożeń, jakie przy jej wykonywaniu występują.
Jednym z najlepszych sposobów ich zdobycia są okresowe wizyty w zakładzie pracy, pozwalające na zapoznanie się z czynnościami wykonywanymi na stanowiskach pracy, a później też z wprowadzanymi zmianami w warunkach pracy.
Poza tym dodatkowymi źródłami informacji są:
dokumentacja oceny ryzyka zawodowego,
wyniki okresowych ocen stanu bhp na stanowiskach pracy,
szczegółowe charakterystyki czynników środowiska pracy,
filmy przedstawiające sposoby wykonywania pracy.
Przykład 3
Na prośbę instytucji kontrolnej (w zakresie warunków pracy) NIOSH zajął się problemem występowania WMSDs dotyczących odcinka szyjnego i kończyn górnych wśród pracowników zatrudnionych w dwóch zakładach hodowli drobiu. Przygotowane raporty obejmowały dane o stanie zdrowia pracowników uzyskane w toku badań kwestionariuszowych oraz lekarskich. Ich wyniki wskazały, że grupa pracowników wykonująca prace o wysokiej powtarzalności ruchów, przy stosowaniu znacznych sił oraz wymuszonych pozycji ciała, charakteryzuje się występowaniem problemów zdrowotnych w większym zakresie niż ich koledzy przy pracach mniej wymagających. Dodatkowo ocenie NIOSH poddano praktyki w zakresie zarządzania zdrowiem w obydwu zakładach, w odniesieniu do pracowników odczuwających skutki zdrowotne pracy w tych warunkach oraz zakładowego programu ukierunkowanego na WMSDs. Opierając się w głównej mierze na kwestionariuszu oraz innych dostępnych źródłach informacji, stwierdzono, że 3 obszary wymagają zmian, jak:
• poszerzenie dostępu do personelu medycznego: podczas badania między 23% a 29% pracowników stwierdziło, że w sytuacji, gdy odczuwali oni konkretne dolegliwości, ich bezpośredni przełożony nie zezwolił na opuszczenie stanowiska pracy i udanie się do pielęgniarki zakładowej;
• wprowadzenie bardziej skutecznych schematów rotacji pracowników: blisko 30% pracowników w jednym zakładzie i około 27% w drugim, pracujących w wymagających warunkach (w zakresie ergonomicznych czynników ryzyka), było uwzględnionych w program rotacji na stanowiskach pracy. Stwierdzili oni wykonywanie, przez co najmniej 2 dni w tygodniu, innej pracy niż zasadnicza, do której byli zatrudnieni. Rotacja jednak nie zapewniała im w tym czasie ograniczenia narażenia na ergonomiczne czynniki ryzyka. Często dochodziło do sytuacji, że zmiana wykonywanej pracy była spowodowana koniecznością zastępowania innych pracowników na liniach produkcyjnych w obszarze o tym samym narażeniu (ryzyku);
• wątpliwa konieczność stosowania witamin i innych leków: polityka jednego z zakładów zawierała wymaganie obligujące nowo zatrudnionych pracowników do zażywania niesterydowych leków zapalnych (NLPZ) oraz witamin E i C kilka razy w ciągu dnia przez określony czas. Pomimo, że środki te są zalecane jako sposób zapobiegania WMSDs, to nie ma przekonujących, naukowych dowodów na ich skuteczność. Co ważniejsze, zastosowana metoda nie koresponduje z zalecaną hierarchią środków profilaktycznych (nie można jej zaliczyć ani do środków technicznych, ani do organizacyjnych). Dodatkowo należy zwrócić uwagę na inne skutki zdrowotne związane z przyjmowaniem tych środków medycznych (szczególnie NLPZ).
Krok 7. Proaktywny program ergonomiczny
Podejście proaktywne do programów ergonomicznych na stanowisku pracy akcentuje prewencję dolegliwości mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą, uwzględniając:
rozpoznanie,
przewidywanie,
eliminowanie,
ograniczanie oddziaływania ergonomicznych czynników ryzyka w planowaniu procesu pracy.
Podejście proaktywne a podejście reaktywne
Do tego momentu przedstawione i zobrazowane doświadczeniami NIOSH, elementy programu ergonomicznego składały się na podejście reaktywne w radzeniu sobie z problemem ergonomicznym na stanowisku pracy. Kolejne kroki stanowiły plan pozwalający na identyfikację problemów, szczególnie WMSDs oraz związanych z nimi czynników ryzyka, a także dobór i zastosowanie środków do ich kontroli.
W przeciwieństwie do (reaktywnego) podejście proaktywne jest nastawione na prewencję tego typu problemów. Ergonomia koncepcyjna kładzie nacisk na etap projektowania procesu pracy, by rozpoznać potrzeby w celu uniknięcia ryzyka (ergonomicznych czynników ryzyka), które może prowadzić do wystąpienia dolegliwości mięśniowo-szkieletowych (w praktyce do takiego zaprojektowania operacji, które zapewni poprawny dobór i stosowanie narzędzi, metod pracy oraz wyposażenia stanowiska pracy).
Istotne aspekty
Ergonomiczne czynniki ryzyka są identyfikowane i kontrolowane w procesie planowania. Dodatkowo świadomość ergonomiczna z prowadzonych już wcześniej programów ergonomicznych może być wykorzystana do zbudowania podejścia ukierunkowanego w jeszcze większym stopniu na prewencję. Jednak czynnikami o zasadniczym znaczeniu na etapie planowania są zaangażowanie kierownictwa oraz udział pracowników. Np. kierownictwo może wprowadzić regułę, że zasady ergonomii będą stanowiły podstawowe wymaganie podczas zakupu jakiegokolwiek sprzętu w oparciu o propozycje pracowników produkcji przekazywane na bazie wcześniejszych doświadcze mających na celu łagodzenie potencjalnych problemów zdrowotnych.
Decydenci planujący nowe procesy pracy, szczególnie biorący udział w projektowaniu zadań roboczych, sprzętu, wyposażenia i układu stanowisk pracy, powinni być bardziej świadomi ergonomicznych czynników i zasad. Projektanci muszą mieć właściwe informacje i przewodniki na temat czynników ryzyka wywołujących WMSDs oraz sposobów ich kontroli. Wyniki analiz wcześniejszych projektów mogą stać się użyteczne, chociażby podczas rozważań nt. koniecznych udoskonaleń.
Strategie projektowe podkreślają dopasowanie wymagań pracy do możliwości i ograniczeń pracowników. Zasadniczym celem jest zdecydowanie, które czynności (zadania) bezpieczniej jest powierzyć do wykonania maszynie, a które człowiekowi (biorąc pod uwagę również stopień skomplikowania). Np. w przypadku zadań wymagających przemieszczania ciężkich ładunków podstawowym założeniem przy projektowaniu procesu pracy powinno być minimalizowanie wysiłku poprzez konieczność stosowania sprzętu pomocniczego.
Głównym punktem zainteresowania strategii projektowych są przyczyny potencjalnych dolegliwości mięśniowo-szkieletowych. Z tego względu działania profilaktyczne z zakresu techniki są bardziej pożądane jako te, które eliminują działanie czynnika ryzyka, a nie tylko zmniejszają narażenie na nie. Np. wprowadzenie automatów (zamiast ludzi) wykonujących czynności powtarzalne jest korzystniejszym rozwiązaniem, niż wprowadzenie rotacji pracowników lub większej liczby przerw przy takich zadaniach. Nie są to przecież rozwiązania eliminujące zagrożenie.
3.5. Ocena warunków pracy na stanowiskach pracy biurowej na podstawie list kontrolnych
Dbałość o bezpieczne i higieniczne warunki pracy w każdym przedsiębiorstwie powinna polegać w szczególności na zbieraniu i przetwarzaniu rzetelnych informacji o występujących zagrożeniach i związanym z nimi ryzykiem zawodowym na wszystkich stanowiskach pracy, w tym również na stanowiskach pracy biurowej. Wnioski wynikające z oceny ryzyka zawodowego dają podstawę do podejmowania odpowiednich działań zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków przy pracy.
Praca biurowa powszechnie postrzegana jest jako lekka, pozbawiona w zasadzie czynników narażających osoby, które ją wykonują, na uciążliwości czy nawet zagrożenia dla ich życia i zdrowia. Opinia ta może pokrywać się z rzeczywistością, ale tylko wtedy, gdy stanowiska pracy biurowej są zorganizowane nie tylko zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa, ale również zasadami ergonomii. Zbyt często jeszcze przy projektowaniu stanowiska pracy kwestie te traktowane są zupełnie marginalnie.
Każdy pracodawca powinien upewnić się, że w jego firmie funkcjonuje właściwie system bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, również w odniesieniu do pracowników biurowych. Pomocna w dokonaniu oceny takiego systemu może być następująca lista pytań:
1. Czy są opracowane jasne procedury postępowania i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia?
2. Czy każdy pracownik, niezależnie od zajmowanego stanowiska i pełnionej funkcji, zna procedury i odpowiedzialność dotyczące jego bezpośrednio?
3. Czy w firmie znane i stosowane są przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy?
4. Czy zostały zidentyfikowane główne zagrożenia, szkodliwości i uciążliwości pracy oraz podejmowane są działania zmierzające do likwidacji lub przynajmniej znacznego ich ograniczenia?
5. Czy pracownikom zapewniono niezbędne środki ochrony indywidualnej oraz przeszkolenie w zakresie posługiwania się tymi środkami – w sytuacji gdy nie ma innych możliwości uniknięcia ryzyka zawodowego?
6. Czy pracownicy zostali poinformowani o ryzyku zawodowym występującym na ich stanowisku pracy i sposobach unikania zagrożeń?
7. Czy pracownicy uczestniczą w konsultacjach dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w zakładzie?
8. Czy pracownicy wiedzą, kogo i w jaki sposób należy informować o niebezpiecznych warunkach pracy i zaistniałych wypadkach?
9. Czy w zakładzie prowadzone są regularne kontrole miejsc pracy z uwzględnieniem stosowania przez pracowników obowiązujących procedur bezpieczeństwa pracy?
10. Czy w zakładzie funkcjonuje system przeglądu polityki i procedur bezpieczeństwa pracy?
W razie negatywnej odpowiedzi na którekolwiek z tych pytań konieczne jest podjęcie działań naprawczych. Przygotowując się do oceny warunków pracy na stanowiskach pracy biurowej, trzeba przede wszystkim:
1) zidentyfikować możliwie wszystkie zagrożenia, szkodliwości i uciążliwości pracy, zastanawiając się, co, gdzie i jak może je spowodować,
2) ocenić, kto i jak poważnie może zostać poszkodowany, uwzględniając własnych pracowników, pracowników innych firm, a nawet osoby postronne mogące znaleźć się w miejscu lub pobliżu wykonywania pracy,
3) zdecydować, jak duże jest prawdopodobieństwo, że wystąpi niebezpieczeństwo dla ludzi,
4) zdecydować, w jaki sposób zagrożenia, szkodliwości i uciążliwości pracy mogą zostać wyeliminowane lub przynajmniej ograniczone (czy istniejące zabezpieczenia, metody i organizacja pracy, wyposażenie, szkolenie mogą być udoskonalone?),
5) wprowadzić kontrole zapobiegające aktywizacji zagrożeń, szkodliwości i uciążliwości i upewnić się, że kontrole te rzeczywiście właściwie funkcjonują,
6) konsultować z pracownikami metody i formy zapobiegania ryzyku zawodowemu oraz informowania ich o tym ryzyku,
7) upewnić się, że wiedza na temat zagrożeń zawodowych, szkodliwości i uciążliwości, osiągnięcie niezbędnych umiejętności, wskazówki i instrukcje bezpieczeństwa pracy są dla pracowników dostępne.
Zbierając informacje do oceny warunków pracy biurowej, należy przede wszystkim dokonać analizy:
1) czynności wykonywanych przez osoby zatrudnione w biurze, na każdym stanowisku pracy, z uwzględnieniem czasu i sposobu ich wykonywania, np. obsługa komputera, kserokopiarki, niszczarki dokumentów i inne;
2) osób pracujących na danym stanowisku pracy. W biurach, z uwagi na zatrudnianie znacznej liczby kobiet, dużą wagę należy przykładać do prac, przy których zabronione jest zatrudnianie kobiet, czyli zaliczonych do szczególnie szkodliwych i uciążliwych dla kobiet, w tym przede wszystkim kobiet w ciąży i w okresie macierzyństwa (praca przy komputerach);
3) wymagań przepisów i norm odnoszących się do analizowanego stanowiska pracy.
Źródłem informacji mogą być również:
dokumentacja dotycząca zaistniałych wcześniej wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
wyniki pomiarów i badań czynników szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych oraz ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym,
dokumentacja eksploatacyjna stosowanych maszyn i urządzeń biurowych oraz stanowiskowe instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy,
wywiady z pracownikami,
obserwacje środowiska pracy i zadań wykonywanych na stanowisku pracy.
Podstawowe etapy postępowania przy dokonywaniu oceny warunków pracy pracowników biurowych to:
1) przegląd wszystkich miejsc, w których przebywają pracownicy – przeglądem objąć należy pomieszczenia biurowe, higienicznosanitarne, magazynowe, ciągi komunikacyjne itp. Szczególna uwaga powinna być zwrócona na wejścia i wyjścia, przejścia komunikacyjne (progi, schody, drzwi). Należy sprawdzić stan oświetlenia, ogrzewania i wentylacji, skontrolować stan używanych maszyn, urządzeń i narzędzi (szczególnie osłon i ochron zabezpieczających przed urazami mechanicznymi, porażeniem prądem elektrycznym, oddziaływaniem chemicznych i fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia);
2) obserwacja pracowników podczas pracy – patrzeć, co i jak wykonują, czy przestrzegają przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
3) rozmowa pracodawcy i osób zajmujących stanowiska kierownicze z pracownikami – pozwoli dowiedzieć się, czy pracownicy uważają, że wykonywana praca wpływa ujemnie na ich zdrowie. Nawet pozornie nieistotne narzekania mogą przerodzić się w znaczące problemy;
4) analiza wyników badań lekarskich profilaktycznych i absencji chorobowej – szczególną uwagę zaleca się zwrócić na te, które dotyczą pracowników narażonych na czynniki szkodliwe dla zdrowia (np. pracujących przy komputerach, obsługujących kserokopiarki i inne urządzenia techniki biurowej);
5) wykorzystanie poradników, prasy fachowej i przewodników ochrony pracy bywa pomocne i jest zalecane. Nie wszystkie zagrożenia dla życia lub zdrowia oraz szkodliwości i uciążliwości pracy są oczywiste i łatwe do wychwycenia.
Ponadto należy:
zastanowić się, które z zaobserwowanych zagrożeń i nieprawidłowości mogą doprowadzić do znacznego niebezpieczeństwa i w jaki sposób;
zdecydować, czy istniejące zabezpieczenia i środki ostrożności są wystarczające. W razie potrzeby określić, jakie działania powinny być podjęte w celu usunięcia zagrożeń i nieprawidłowości;
zdecydować, które zagrożenia i nieprawidłowości powinny być zlikwidowane lub przynajmniej ograniczone w pierwszej kolejności.
Konieczne jest sprawdzenie, czy działania podjęte w celu ograniczenia ryzyka i zagrożeń przyniosły efekty, zwłaszcza przez:
1) wykonanie pomiarów kontrolnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, temperatury, ogrzewania i oświetlenia,
2) sprawdzenie stanu ochrony przeciwpożarowej i przeciwporażeniowej prądem elektrycznym,
3) skontrolowanie ponownie stanu maszyn, urządzeń i narzędzi.
Listy kontrolne
Do identyfikacji zagrożeń i nieprawidłowości w biurach, zarówno z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy, jak i wymagań ergonomii, zaleca się uprzednie opracowanie list kontrolnych: podstawowej (ogólnej) i szczegółowej dla konkretnego stanowiska pracy. |
Na bazie listy podstawowej należy opracować listę kontrolną szczegółową dla konkretnego stanowiska pracy (stanowisko pracy z komputerem, powielarnia, obsługa niszczarek dokumentów). W zależności od rodzaju biura i eksploatowanych urządzeń należy wykorzystać cały zakres przedmiotowy listy kontrolnej podstawowej lub tylko wybrane bloki tematyczne, ewentualnie uzupełnić o inne zagadnienia, jak np. przygotowanie pracowników do pracy (szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, profilaktyczna opieka lekarska). Dalej przedstawiony został formularz oceny stanowisk pracy biurowej.
Przykładowy formularz oceny stanowisk pracy biurowej
Formularz oceny pod względem bhp i ergonomii stanowisk pracy biurowej1
w (podać nazwę firmy)
Stanowisko pracy (podać nazwę stanowiska)
Osoby przeprowadzające ocenę (nazwisko i imię, stanowisko, funkcja):
1. ,
2. ,
3. ,
Data oceny ............................................
Opis podstawowych czynności wykonywanych na stanowisku
(krótka charakterystyka głównych czynności, jakie mają do wykonania pracownicy na danym stanowisku)
I. Bezpieczeństwo i higiena pracy
Pytanie | Tak | Nie1 | Nie dotyczy2 |
Pytanie | Tak | Nie1 | Nie dotyczy2 |
Czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciążliwe | |||
Czy zostały przeprowadzone badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia? | |||
Czy występujące stężenia i natężenia mieszczą się w granicach dopuszczalnych norm? | |||
Czy praca wymaga używania sprzętu ochrony osobistej (ubrania, ochrony wzroku, słuchu itp.)? | |||
Czy przydzielono pracownikom odpowiednie środki ochrony indywidualnej? | |||
Czy pracownicy stosują środki ochrony indywidualnej zgodnie z przeznaczeniem? | |||
Czy ochrony osobiste upośledzają odbiór informacji? | |||
Czy ochrony osobiste utrudniają poruszanie się lub pracę? | |||
Czy przestrzegane są przepisy dotyczące odzieży i obuwia roboczego? | |||
Pomieszczenia pracy | |||
Czy pomieszczenia pracy spełniają wymagania pod względem wysokości, powierzchni i kubatury w zależności od rodzaju prac, liczby pracowników i czasu ich przebywania w pomieszczeniu? | |||
Czy użytkowane pomieszczenia pracy są we właściwym stanie technicznym? | |||
Czy w pomieszczeniach pracy zachowane są normy higieniczne natężenia hałasu? | |||
Czy pomieszczenia są przystosowane dla osób niepełnosprawnych? | |||
Zaplecze higienicznosanitarne | |||
Czy zapewnione są pomieszczenia higienicznosanitarnezgodnie z przepisami bhp? | |||
Czy pomieszczenia higienicznosanitarne są dostatecznie wyposażone? | |||
Wentylacja, ogrzewanie, oświetlenie | |||
Czy stanowisko pracy zabezpieczone jest przed niekontrolowaną emisją ciepła w drodze promieniowania, przewodzenia i konwekcji oraz przed napływem chłodnego powietrza z zewnątrz? | |||
Czy w pomieszczeniach pracy jest zapewniona skuteczna wentylacja/klimatyzacja? | |||
Czy klimatyzacja/wentylacja nie powoduje przeciągów, wyziębienia lub przegrzania w pomieszczeniu pracy? | |||
Czy w pomieszczeniach zakładu zapewniono temperaturę zgodnie z przepisami bhp? | |||
Czy w pomieszczeniach zakładu zapewniono oświetlenie dzienne zgodnie z przepisami bhp? | |||
Czy w pomieszczeniach zakładu zapewniono oświetlenie elektryczne zgodnie z przepisami bhp? | |||
Czy oświetlenie nie powoduje negatywnych skutków przy pracy (odbicie światła, olśnienie, tło)? | |||
Stanowiska i procesy pracy | |||
Czy zapewniono zgodne z przepisami dojścia do stanowisk pracy? | |||
Czy organizacja i wyposażenie stanowisk pracy uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych? | |||
Urządzenia techniczne | |||
Czy użytkowane urządzenia posiadają opracowaną w języku polskim dokumentację techniczno-eksploatacyjną? | |||
Czy opracowano i udostępniono do stałego korzystania instrukcje bhp dotyczące użytkowanych urządzeń techniki biurowej? | |||
Czy użytkowane urządzenia mają odpowiednie zabezpieczenia ochronne? | |||
Czy użytkowane urządzenia mają odpowiednie elementy sterownicze? | |||
Czy użytkowane urządzenia są w odpowiednim stanie technicznym? | |||
Urządzenia i instalacje energetyczne | |||
Czy instalacje i urządzenia elektryczne mają zapewnioną ochronę przed porażeniem – przed dotykiem pośrednim i bezpośrednim? | |||
Czy skuteczność ochrony przeciwporażeniowej została potwierdzona pomiarami? | |||
Czy urządzenia i instalacje energetyczne są właściwie eksploatowane? |
II. Ergonomia
Czynniki kształtujące stanowisko pracy | |||
Pytanie | Tak | Nie1 | Nie dotyczy2 |
Czy został dokonany prawidłowy wybór między pracą siedzącą, stojącą a pracą w ruchu oraz połączeniem tych rodzajów pracy? | |||
Czy pozycję siedzącą można ułatwić poprzez odpowiednie rozmieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących i przedmiotów pracy? | |||
Czy strefa robocza jest dostatecznie przestrzenna, niezależnie od pozycji pracownika? | |||
Czy jest dość miejsca na nogi, kolana, stopy, łokcie itp.? | |||
Czy umieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących, przedmiotów pracy ułatwia prawidłową pozycję przy pracy? | |||
Czy niewłaściwa postawa jest spowodowana przez:maszynę,materiał (przedmioty, detale),przyrządy,urządzenia sterujące? | |||
Czy wysokość powierzchni roboczej dostosowana jest do postawy i odpowiednia pod względem odległości widzenia? | |||
Czy stanowisko pracy jest dostatecznie przestronne? | |||
Czy brak miejsca spowodowany jest w głównej mierze:przez obecność innych pracowników,odległością do innych maszyn,przez wystające części maszyny,przez niewłaściwe rozmieszczenie pojemników, materiałów, detali itp.? | |||
Czy sterowanie jest ręczne? | |||
Pytanie | Tak | Nie1 | Nie dotyczy2 |
Czy zapewniono właściwe sterowanie ręczne przez prawidłowe umiejscowienie przyrządów, urządzeń sterujących itp.? | |||
Czy umiejscowienie urządzeń sterujących jest przyczyną znacznego obciążenia statycznego? | |||
Czy urządzenia sterujące są umieszczone w sposób łatwo dostępny z punktu widzenia postawy? | |||
Czy rozmieszczenie przyrządów, urządzeń sterujących i detali odpowiada kolejności i częstości wykonywanych ruchów? | |||
Czy rozmiar, kształt, powierzchnia i materiał ręcznych urządzeń sterujących są odpowiednie? | |||
Czy posługiwanie się przyciskami ręcznymi jest konieczne i pożądane? | |||
Czy powierzchnia przycisku jest dostatecznie duża, odpowiednio wydrążona i czy nie jest zbyt gładka? | |||
Czy opór nie jest dość mały, aby przy częstym używaniu nie był przyczyną błędów, a zbyt duży, gdy przycisk służy jako wyłącznik bezpieczeństwa? | |||
Czy wymagane siły są z fizjologicznego punktu widzenia dopuszczalne? | |||
Czy stopień obciążenia może być zmniejszony? | |||
Czy są dostępne krzesła i stołki, aby zapobiec niepotrzebnemu staniu? | |||
Czy konieczna jest podpórka pod stopy (podnóżek)? | |||
Czy są konieczne podpórki pod łokcie przedramienia lub plecy? | |||
Czy podłoga stanowiska (pomieszczenia roboczego) jest właściwa? | |||
Czy podłoga jest odpowiednia pod względem:tarcia między podłogą a podpórkami, podeszwami, narzędziami, detalami,nachylenia,równości,przewodnictwa cieplnego,twardości, sprężystości? | |||
Czy są używane narzędzia ręczne? | |||
Czy narzędzia mają swoje zaplanowane miejsce? | |||
Czy stosowane są pojemniki, skrzynki itp.? | |||
Pytanie | Tak | Nie1 | Nie dotyczy2 |
Czy są one odpowiednie z punktu widzenia:wagi,rozmiarów (gabarytów),bezpieczeństwa,umiejscowienia? | |||
Czy praca stawia duże wymagania ilościowe i jakościowe co do informacji wizualnej i czy stwarza to specjalne wymagania dotyczące oświetlenia? | |||
Czy są specjalne wymogi dotyczące postrzegania barw lub też czy należy zalecić ich wprowadzenie? | |||
Czy praca stawia specjalne wymagania zmysłom takim jak dotyk, równowaga, smak, węch? | |||
Czy różne części, gałki i narzędzia mogą być łatwo odróżnione dotykiem? | |||
Czy występująca w pomieszczeniu pracy wilgotność powietrza zapewnia komfort fizyczny? | |||
Czy są używane zegary (tablice wskaźnikowe), urządzenia sygnalizacyjne i/lub urządzenia sterujące? | |||
Czy przyrządy pomiarowe i urządzenia sterujące mogą być łatwo zlokalizowane, rozróżniane i właściwie stonowane? | |||
Czy umiejscowienie przyrządów jest właściwe i łatwe do rozpoznania? | |||
Czy poprzez odpowiednie ugrupowanie wskaźników można zmniejszyć obciążenie psychiczne? | |||
Czy grupy wskaźników specyficznych rodzajów mogą być rozdzielone za pomocą różnych pól lub kolorów? | |||
Czy wskaźnik jest umieszczony blisko odpowiedniego urządzenia sterującego? | |||
Czy najważniejsze i najczęściej używane przyrządy pomiarowe mają najlepszą pozycje w normalnym polu widzenia? | |||
Czy czytelność wskaźników jest właściwa? | |||
Czy urządzenia sterujące (gałki i przyciski) są prawidłowo umiejscowione i skonstruowane? | |||
Czy jest możliwe niezwłoczne spostrzeżenie, jaką sytuację wskazuje urządzenie sterujące (np. włączone – wyłączone)? | |||
Czy można poprawić rozpoznawalność urządzeń sterujących poprzez różnice kształtu, barwy, rozmiarów? |
1. W przypadku odpowiedzi „nie”:
gdy dotyczy ona pytania z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, należy bezwzględnie zaplanować i zrealizować odpowiednie działania naprawcze,
gdy dotyczy ona pytania z dziedziny ergonomii, zaleca się zaplanowanie i realizację odpowiednich działań naprawczych.2. W polach zacienionych nie można zaznaczyć odpowiedzi „nie dotyczy”.
Ogólna ocena ergonomiczna stanowiska pracy:
Podać ocenę, zaznaczając właściwy prostokąt/prostokąty:
wszystko w porządku (działania zostały zrealizowane i są wystarczające)
stanowisko wymaga wprowadzenia na nim zmian
Postanowienia dotyczące zmian na stanowisku pracy
Lp. | Zadanie do wykonania | Termin realizacji | Odpowiedzialny |
1 | |||
2 | |||
3 | |||
N |
Podpisy osób uczestniczących w kontroli:
1. ....................................................................................
2. ....................................................................................
3. ....................................................................................
Miejscowość i data ..................................................................
Dbałość o bezpieczne i higieniczne warunki pracy w każdym przedsiębiorstwie powinna polegać w szczególności na zbieraniu i przetwarzaniu rzetelnych informacji o występujących zagrożeniach i związanym z nimi ryzykiem zawodowym na wszystkich stanowiskach pracy, w tym również na stanowiskach pracy biurowej. Wnioski wynikające z oceny ryzyka zawodowego dają podstawę do podejmowania odpowiednich działań zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków przy pracy.
Wbrew pozorom wszechstronne i dokładne określenie elementów ryzyka zawodowego, a także okoliczności i przyczyn wypadków na stanowiskach pracy biurowej wcale nie jest sprawą prostą.
Przede wszystkim oszacowanie zagrożenia zawodowego przy wszelkiego rodzaju pracach, a więc również biurowych, wymaga nie tylko analizy działania istniejących na stanowisku pracy maszyn, urządzeń i instalacji, ale również organizacji stanowisk i metod pracy. Niedoszacowanie tego aspektu i brak odpowiednich działań prewencyjnych w sferze organizacji stanowisk i metod pracy znacząco zwiększa prawdopodobieństwo powstania wypadków przy pracy.
Wypadki to zazwyczaj zdarzenia bardzo złożone. Prowadzi do nich wiele różnorodnych przyczyn, stanowiących kombinację zdarzeń:
technicznych,
środowiskowych,
ludzkich,
organizacyjnych. Ergonomiczne listy kontrolne są bardzo ważnym i przydatnym narzędziem umożliwiającym w miarę pełną ocenę stanowisk pracy w aspekcie zapewnienia na nich wymagań ergonomii. Listy te standardowo mogą być wykorzystywane wyłącznie do jakościowej analizy ergonomicznych warunków pracy. Oznacza to, że za ich pomocą możliwa jest ocena praktycznie wszystkich elementów środowiska pracy, natomiast nie dają one podstaw do szacowania stopnia uciążliwości/szkodliwości ewentualnie występujących ergonomicznych czynników ryzyka.
Lista Dortmundzka
Pierwszą kompleksową metodą ergonomicznego diagnozowania systemów pracy była tzw. Lista Dortmundzka, przedstawiona przez psychologów amerykańskich na II Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1964 roku w Dortmundzie.
Lista ta ma charakter kwestionariusza zawierającego aż 323 pytania. Odpowiedzi na pytania zawarte w liście umożliwiają kompleksową analizę prawie wszystkich elementów pracy, co pozwala na zwrócenie uwagi na czynniki decydujące o warunkach pracy z punktu widzenia ergonomii. Umożliwia ona nie tylko analizę różnych czynników składowych pracy i wydajności, ale również reakcji czynnościowych pracownika na obciążenie pracą. Ergonomiczna lista kontrolna nie zawiera jednak kryteriów oceny oraz elementów dotyczących bezpieczeństwa pracy.
Zgodnie z zasadami przyjętymi w omawianej liście kontrolnej, przed rozpoczęciem szczegółowego badania określonego stanowiska pracy, należy dokonać ogólnej oceny występujących na nim najważniejszych aspektów obciążenia pracą.
W tym celu należy odpowiedzieć na 11 następujących pytań ogólnych:
1. Jakiego rodzaju zadania pracownik ma do wykonania?
2. Czy wykonanie zadań wymaga znacznego wysiłku psychicznego?
3. Czy wykonanie zadań wymaga znacznego wysiłku fizycznego?
4. Czy praca wymaga znacznego zaangażowania emocjonalnego, czujności, koncentracji?
5. Czy środowisko pracy ma duży wpływ na pracownika?
6. Czy organizacja pracy ma znaczny wpływ na pracownika?
7. Czy pożądana jest zmiana czynności wykonywanych przez człowieka wpływających na maszynę i odwrotnie?
8. Czy na nauczenie się wykonywanej pracy konieczny jest czas:
– krótszy niż 1 tydzień?
– krótszy niż 1 miesiąc?
– dłuższy niż 1 miesiąc?
9. Czy z pracą wiążą się czynniki socjopsychologiczne, mające niekorzystny wpływ na pracownika?
10. Czy czynniki powyższe wiążą się z samym zadaniem, czy ze środowiskiem pracy?
11. Czy praca jest niebezpieczna, przykra, czy też łatwa?
Analiza odpowiedzi na pytania ogólne umożliwia wyselekcjonowanie tych aspektów pracy i środowiska, które wymagać będą w dalszej części badania pogłębionego, oraz tych, które mogą zostać pominięte lub potraktowane marginalnie.
W następnym kroku należy przystąpić do uzyskania odpowiedzi na tzw. pytania podstawowe (A) oraz w miarę potrzeby na uszczegóławiające je pytania dodatkowe (B). Odpowiedzi na te pytania pozwalają na dokonanie oceny przedstawionych dalej zagadnień (wybranych wyłącznie przykładowo).
Stanowisko pracy
I. Obciążenie fizyczne
Al. | Czy stanowisko pracy jest dostatecznie przestronne? |
Bl. | Czy brak miejsca jest spowodowany:– zajmowaniem miejsca przez innych pracowników (nawet okresowo),– odległością od innych maszyn,– wystającymi częściami maszyn? |
A2. | Czy rozmieszczenie przyrządów, przedmiotów pracy i urządzeń sterujących umożliwia prawidłową pozycję przy pracy? |
A3. | Czy rozmieszczenie tych elementów umożliwia pracę w pozycji siedzącej? |
A4. | Czy wysokość płaszczyzny, na której są wykonywane czynności robocze, jest dostosowana do pozycji przy pracy i odległości od oczu? |
B2. | Czy (przy pracy siedzącej) jest dość miejsca na nogi? |
B3. | Czy niewłaściwa pozycja przy pracy zależna jest od:– maszyny,– przedmiotów pracy,– narzędzi,– urządzeń rejestrujących? |
B4. | Czy jest pożądana inna pozycja przy maszynie? |
A5. | Czy powierzchnia robocza ma odpowiednią twardość, sprężystość, barwę, gładkość itp.? |
A6. | Czy rozmieszczenie przyrządów, przedmiotów pracy (detali), urządzeń sterujących umożliwia prawidłowe sterowanie za pomocą rąk lub stóp? |
B5. | Czy rozmieszczenie urządzeń sterujących nie powoduje napięć statycznych? |
B6. | Czy narzędzia i detale są rozmieszczone w obrębie fizjologicznego zasięgu ruchów? |
B7. | Czy urządzenia sterujące znajdują się w zasięgu kończyn górnych i dolnych? |
B8. | Czy rozmieszczenie dźwigni i rękojeści odpowiada wymaganym siłom i ruchom? |
B9. | Czy usytuowanie przyrządów, detali i urządzeń sterujących odpowiada kolejności i częstości wymaganych czynności? |
A12. | Czy są odpowiednie krzesła i podpórki zapobiegające konieczności stania? |
B27. | Czy krzesło i podpórki są odpowiednie pod względem:– wymiarów pracownika,– tapicerki (obić),– wypoczynku pleców,– wysokości powierzchni roboczej, nastawności (możliwości regulowania),– możliwości wstawiania,– zmian pozycji przy pracy? |
B28. | Czy pożądane jest krzesło regulowane poziomo lub pionowo? |
B29. | Czy pożądane jest zastosowanie jednonożnego stołka? |
A13. | Czy konieczna jest podpórka pod stopy? |
B31. | Czy jest dość miejsca na podpórkę (podnóżek)? |
B32. | Czy podnóżek jest zgodny z zaleceniami dotyczącymi pozycji, wymiarów, nachylenia i powierzchni? |
A14. | Czy są konieczne podpórki pod łokcie, przedramiona, ręce lub plecy? |
B33. | Czy te podpórki są zgodne z zaleceniami dotyczącymi:– pozycji przy pracy,– wymiarów,– ruchomości i nastawności,– powierzchni? |
A17. | Czy są używane pojemniki, pudełka itp. odpowiednie pod względem wagi, wymiarów, bezpieczeństwa pracy itp.? |
A18. | Czy tempo maszyny może być regulowane zgodnie z biegłością wykonawcy? |
A19. | Czy zmienność czasu wykonania pracy jest brana pod uwagę? |
A21. | Czy istnieje niebezpieczeństwo oparzeń? |
A22. | Czy istnieje stały lub okresowy ucisk mechaniczny na jakieś części ciała? |
A23. | Czy praca wymaga używania sprzętu ochrony osobistej (ubrania, buty, rękawice, ochrona oczu, uszu, maski)? |
B45. | Czy środki ochrony osobistej upośledzają odbiór informacji? |
B46. | Czy środki ochrony osobistej utrudniają poruszanie się lub pracę? |
II. Obciążenie psychiczne
1) narząd wzroku
A25. | Czy praca wymaga intensywnego zaangażowania narządu wzroku? |
A27. | Czy konieczne jest sztuczne oświetlenie ogólne? |
A28. | Czy konieczne jest sztuczne oświetlenie miejscowe? |
A29. | Czy tok pracy wymaga przebywania w różnorodnym oświetleniu? |
A30. | Czy dane wzrokowe są łatwe do odróżnienia, biorąc pod uwagę rozmaite jasności światła dziennego, odblask itp. |
B50. | Czy poziom oświetlenia jest:– przy świetle dziennym: dobry, dostateczny, niedostateczny,– przy świetle sztucznym: dobry, dostateczny, niedostateczny? |
B51. | Czy sztuczne oświetlenie nie powoduje niepożądanych efektów migotania lub stroboskopowych? |
A31. | Czy jest: duża, średnia, pozbawiona znaczenia różnica jasności (kontrastowość) między obiektami a tłem (otoczeniem)? |
B52. | Czy kolor, powierzchnia, lokalizacja przyrządów, maszyn i detali zapewniają odpowiedni kontrast? |
B53. | Czy różnice jasności są: małe, średnie, duże w świetle dziennym oraz w sztucznym oświetleniu? |
A32. | Czy istnieje możliwość olśnienia na stanowisku roboczym lub w jego otoczeniu? |
B54. | Czy olśnienie może być spowodowane przez:– nieosłonięte źródło światła,– odbijające światło płaszczyzny lub części maszyn,– okna,– inne przyczyny? |
A33. | Czy istnieją specjalne wymagania pod względem spostrzegania kolorów? |
B55. | Czy barwy w świetle dziennym i sztucznym są właściwe również pod względem:– rodzaju pracy,– pożądanego kontrastu– sygnalizacji niebezpieczeństwa,– koloru źródła światła? |
A34. | Czy obiekty, które mają być rozróżniane, są: bardzo małe, małe, duże? |
A36. | Czy rozmieszczenie przyrządów, przedmiotów pracy, urządzeń sterujących itp. sprzyja dobremu widzeniu? |
A37. | Czy rozmieszczenie to powoduje konieczność akomodacji? |
A38. | Czy urządzenia sterujące są umieszczone w optymalnym zasięgu i polu widzenia? |
A39. | Czy światła ostrzegawcze zwracają na siebie uwagę i czy są umieszczone w środku pola widzenia? |
2) narząd słuchu
A44. | Czy praca wymaga intensywnego zaangażowania narządu słuchu? |
B57. | Jaki jest typ (rodzaj) sygnałów dźwiękowych? |
A45. | Czy zadanie wymaga porozumienia się za pomocą mowy? |
A46. | Czy normalne porozumiewanie się jest utrudnione poziomem hałasu w pomieszczeniu roboczym? |
A47. | Czy sygnały dźwiękowe mogą być łatwo wyodrębnione z normalnego hałasu pomieszczenia? |
A48. | Czy praca wymaga zmniejszonego poziomu hałasu? |
A49. | Czy sygnały dźwiękowe o różnym znaczeniu mogą być łatwo odróżniane jeden od drugiego? |
3) pozostałe zmysły
A51. | Czy praca wymaga intensywnego zaangażowania zmysłu dotyku? |
A52. | Czy różne części, gałki i narzędzia mogą być łatwo odróżniane dotykiem? |
A53. | Czy różne części, gałki i narzędzia mogą być rozpoznane po ich pozycji? |
A54. | Czy praca wymaga rozwiniętego zmysłu równowagi? |
A55. | Czy praca wymaga rozwiniętego zmysłu czucia głębokiego? |
A56. | Czy praca wymaga rozwiniętego zmysłu węchu? |
4.a. wskaźniki, urządzenia sygnalizacyjne
A57. | Czy są używane zegary (tablice wskaźnikowe, urządzenia sygnalizacyjne)? |
A58. | Czy przyrządy pomiarowe są czytelne? |
A59. | Czy można łatwo zlokalizować każdy przyrząd pomiarowy? |
A60. | Czy każdy przyrząd pomiarowy można łatwo odróżnić jeden od drugiego? |
4.a. czytelność
B59. | Czy konieczne dane mogą być szybko odczytane ze wskaźników z żądaną dokładnością? |
B60. | Czy skale mają prawidłową, łatwą w odczycie podziałkę? |
B61. | Czy litery, cyfry i kreski podziałkowe odpowiadają standardom pod względem odległości, z której następuje odczyt? |
B65. | Czy w czytelności wskaźników nie przeszkadza odblask od źródeł światła? |
B66. | Czy uniknięto olśnienia od urządzeń sygnalizacyjnych? |
4.b. grupowanie
B70 | Czy jest możliwe pogrupowanie różnych rodzajów wskaźników w różnych płaszczyznach? |
B71 | Czy grupy wskaźników specyficznych rodzajów mogą być rozdzielone za pomocą różnych pól lub kolorów? |
B72 | Czy podziałki skal wskaźników są identyczne tak dalece, na ile to jest możliwe? |
B73 | Czy wskaźnik jest umieszczony blisko odpowiedniego urządzenia sterującego? |
4.c. umiejscowienie
B76. | Czy umiejscowienie urządzeń sterujących w podobnych maszynach i tablicach rozdzielczych jest identycznie rozplanowane? |
B77. | Czy odczyt przyrządu pomiarowego nie wymaga niepotrzebnych ruchów głowy lub ciała? |
B78. | Czy rozmiary tablic wskaźnikowych i urządzeń sygnalizacyjnych są właściwe przy uwzględnieniu pozycji siedzącej, zasięgu ramion, kierunku patrzenia? |
4.d. dokładność i tempo
B79. | Czy dokładność przyrządów jest zgodna z żądaną dokładnością odczytu? |
B84. | Czy wskaźnik w możliwie najprostszy sposób przekazuje żądaną informację. Czy mogą być użyte strefy barwne zamiast cyfr lub kresek podziałkowych, jeśli informacja ma charakter wyłącznie kontrolny? |
B85. | Czy jest używany sygnał ostrzegawczy, aby ukazać defekt przyrządu pomiarowego? |
4.e. zgodność
B86. | Czy pogrupowanie wskaźników jest zgodne z następstwem odczytu tych wskaźników? |
B87. | Czy wskaźniki w prawidłowej pozycji roboczej mają jednakowy kierunek (poziomy lub pionowy)? |
B88. | Czy ten sam kierunek ruchu wskazówki ma takie samo znaczenie na wszystkich wskaźnikach? |
B89. | Czy rozmieszczenie wskaźników na tablicach i deskach jest takie samo, jeśli tablice i deski służą podobnym celom? |
4.g. urządzenia sterujące
B91. | Czy jest możliwe niezwłoczne spostrzeżenie, jaką sytuację wskazuje urządzenie sterujące, np. włączone – wyłączone? |
B92. | Czy sterująca ręka utrudnia odczyt wskaźnika? |
B93. | Czy jest możliwe wskazanie pozycji zerowej przez sygnał „stop”? |
B94. | Czy można poprawić rozpoznawalność urządzeń sterujących przez różnicę kształtu, barwy i rozmiarów? |
Metody pracy
III. Obciążenie fizyczne
A61. | Czy praca jest związana z dużym obciążeniem fizycznym? |
A62. | Czy obciążone są duże, czy małe grupy mięśniowe? |
A63. | Czy praca jest związana z pozbawionym znaczenia wysiłkiem fizycznym? |
B95. | Czy w takim przypadku możliwe jest wykonywanie dodatkowych zadań? |
A64. | Czy praca jest wykonywana w pozycji siedzącej, stojącej, wymaga chodzenia, czy też występuje kombinacja pozycji? |
A66. | Czy praca wymaga podnoszenia lub dźwigania? |
B97. | Jeśli ciężary muszą być podnoszone lub dźwigane, to:– jaki jest ich normalny ciężar?– czy muszą być podnoszone z poziomu podłogi?– czy mogą być podnoszone we właściwej pozycji?– czy drogi przejścia wolne są od przeszkód? |
A67. | Czy obciążenie fizyczne jest przeważnie dynamiczne czy statyczne? |
A68. | Czy obciążenie mięśniowe dotyczy w przeważającej mierze ramion, nóg, karku, kręgosłupa, małych mięśni, rąk i palców? |
A69. | Małe czy duże grupy mięśni podlegają obciążeniom statycznym spowodowanym trzymaniem detali (materiału) lub narzędzi? |
A70. | Czy duże grupy mięśni są obciążone statycznie postawą przy pracy? |
A71. | Czy pozycja przy pracy jest prawidłowa ze względu na obciążenie (zaangażowania) grup mięśniowych? |
A72. | Czy możliwe są zmiany pozycji przy pracy? |
A75. | Czy struktura ruchów jest prawidłowa? |
B98. | Czy jest dostateczna możliwość (swoboda) wykonywania ruchów? |
B99. | Czy przyjęty sposób pracy zawiera ruchy zbędne? |
B100. | Czy uproszczenie ruchów jest możliwe i pożądane? |
B105. | Czy nie ma nadmiernych ruchów w stawach? |
B108. | Czy można uniknąć gwałtownych zmian kierunku ruchu? |
B115. | Czy liczba czynnych grup mięśniowych może być ograniczona przez zastosowanie podpórek? |
IV. Obciążenie psychiczne
A79. | Czy kierunek poruszania urządzeń sterujących jest zgodny z oczekiwaniem? |
B117. | Czy następującym ruchom sterów zawsze odpowiada następujący efekt:– do przodu – otwarcie, w przód, więcej, [+],– na lewo – zamknięcie, w lewo, mniej, [–],– do tyłu – zamknięcie, w tył, mniej, [–],– na prawo – otwarcie, w prawo, więcej, [+]? |
B118. | Czy rozmieszczenie przyrządów dających informację jest zgodne z odpowiadającymi im rękojeściami, gałkami itp.? |
A80. | Czy praca wymaga wielkiej dokładności ruchów? |
B119. | Czy (jeśli dokładność jest wymagana) urządzenia sterujące pozwalają na dokładne ruchy? |
B120. | Czy narzędzia są odpowiednie? |
A88. | Czy sygnały mogą być łatwo pomylone? |
B122. | Czy pomylenie sygnałów może mieć poważne konsekwencje? |
A89. | Czy akcesoria i obiekty mogą być łatwo pomylone? |
B123. | Czy pomylenie tych części może mieć poważne konsekwencje? |
A90. | Czy ruchy mogą być łatwo pomylone? |
B124. | Czy pomylenie ruchów może mieć poważne konsekwencje? |
A91. | Czy sygnały oznaczają zawsze to samo? |
A92. | Czy urządzenia sterujące są umieszczone w kolejności wykonywania zadań? |
A93. | Czy urządzenia sterujące mogą być łatwo rozpoznawane po kształcie, wymiarach, oznakowaniu i barwie przy normalnym użytkowniku i w sytuacjach awaryjnych? |
A94. | Czy urządzenia sterujące są umieszczane w pobliżu odpowiednich źródeł informacji? |
A95. | Czy robotnicy używają własnych, nieoficjalnych sygnałów? |
B125. | Czy te własne, nieoficjalne sygnały są tak samo lub nawet bardziej godne zaufania, czy też robotnicy stosują je dlatego, że są łatwiej odbierane? |
B126. | Jeśli robotnicy wolą sygnały proste, łatwiejsze w odbiorze, choć mniej godne zaufania, czy oznacza to, że oficjalny system sygnałów powinien być ulepszony? |
A98. | Czy praca dostosowana jest do możliwości osób starszych pod względem:– tempa,– wymagań wzrokowych,– krótkotrwałej (przemijającej) pamięci? |
A99. | Czy dane wymagane do wykonania pracy są oczywiste, niedwuznaczne i odpowiednie? |
A100. | Czy wszystkie te dane są niezbędne w pracy? |
A101. | Czy ilość informacji nie przekracza wydolności umysłowej pracownika i go nie przeciąża? |
A104. | Czy właściwy zmysł jest użyty do percepcji odpowiednich sygnałów (niebezpieczeństwo – słuch, normalny bieg maszyny – wzrok, rozróżnianie urządzeń sterujących – dotyk)? |
B134. | Czy sygnały pilne są przekazywane jako dźwiękowe? |
B135. | Czy jest pożądane zastąpienie sygnałów optycznych innymi? |
B136. | Czy sygnały mają powszechnie przyjęte znaczenie (np. czerwony kolor – niebezpieczeństwo)? |
B141. | Czy robotnik może być natychmiast poinformowany o skutkach złego wyboru odpowiedzi na sygnał? |
B142. | Czy skutki złego wyboru są ważne? |
A109. | Czy wszystkie czynniki potrzebne do podjęcia decyzji są podawane we właściwym czasie i właściwej kolejności? |
V. Obciążenie środowiskowe
klimat
A112. | Czy praca odbywa się w warunkach komfortu cieplnego? |
A113. | Czy jeśli praca odbywa się poza strefą komfortu cieplnego, jest to spowodowane:– temperaturą powietrza,– wilgotnością,– ruchem powietrza,– promieniowaniem? |
B144. | Czy praca jest wykonywana w krańcowych temperaturach (wysoka, niska)? |
B145. | Czy przy pracy odbywającej się poza strefą komfortu czasy pracy i przerwy są dostosowane do zimna lub gorąca? |
B146. | Czy ogrzewanie pomieszczenia gwarantuje mniej lub bardziej stałą temperaturę powietrza środowiska pracy? |
B147. | Jaki jest przedział temperatury powietrza w pomieszczeniu latem i zimą? |
B148. | Jaki jest rząd wielkości (przedział) wilgotności powietrza w pomieszczeniu latem i zimą? |
B149. | Czy promieniowanie od lub do robotnika istnieje i czy może być przyczyną nieprzyjemnego lub nadmiernego przegrzania? |
B150. | Czy miejsce pracy jest w pobliżu ciepłych lub zimnych powierzchni? |
B151. | Jeśli jest efekt chłodzący ruch powietrza, czy jest on nieprzyjemny lub nadmierny? |
B152. | Czy są środki zapobiegawcze przeciw niekomfortowym warunkom klimatycznym? |
B153. | Czy te środki zaradcze nie przeszkadzają przy pracy? |
A114. | Czy człowiek w czasie swej dziennej pracy jest narażony na gwałtowne zmiany warunków klimatycznych? |
B154. | Czy gwałtowne zmiany warunków klimatycznych są wynikiem procesu pracy? |
B155. | Czy wynikają one z tego, że pracownik musi zmieniać miejsce przebywania? |
hałas
A115. | Czy hałas w środowisku pracy jest przykry dla pracownika lub wpływa na jego pracę? |
A116. | Czy jest ryzyko uszkodzenia słuchu przez hałas? |
B156. | Jaki jest poziom głośności i widmo hałasu? |
B157. | Czy przeważa określona wysokość dźwięków, czy też jest ona zmienna? |
B158. | Czy intensywność i jakość hałasu jest stała czy zmienna? |
B159. | Czy źródło hałasu jest:– poza fabryką,– w fabryce,– w sąsiednich działach,– w danym wydziale? |
B160. | Czy hałas jest spowodowany manipulacją materiałami lub narzędziami, czy też przez maszynę? |
B161. | Czy jest użyty odpowiedni materiał izolacyjny lub pochłaniający? |
B162. | Czy źródła hałasu są odpowiednio izolowane? |
B163. | Czy przy źródle hałasu zastosowano odpowiednie środki techniczne? |
B164. | Czy najhałaśliwsze maszyny ulokowano w najdalszej możliwej odległości od pracownika? |
inne czynniki szkodliwe
A117. | Czy metody pracy powodują emisję energii nieprzyjemnej lub szkodliwej dla pracownika (promieniowanie UV, jonizujące itp.)? |
A118. | Czy wskutek pracy powstaje narażenie na chemiczne czynniki szkodliwe lub pył? |
B165. | Czy mogą one być nieprzyjemne lub stanowią zagrożenie dla zdrowia pracownika? |
B166. | Czy stosowanie technicznych środków zabezpieczających przeciw szkodliwościom chemicznym i pyłom jest konieczne i wykonywane? |
A119. | Czy użycie środków ochrony osobistej jest konieczne z przyczyn obciążeń środowiskowych? |
VI. Organizacja pracy
A125. | Czy tempo pracy jest wymuszone? |
B171. | Czy przy organizacji pracy wzięto pod uwagę zmienność tempa pracy? |
B172. | Czy tempo jest dowolne, czy też robotnik jest zmuszony do dostosowania się do maszyn lub czy system płac skłania do zachowania określonego tempa? |
B173. | Czy wymuszone przez maszynę lub taśmę tempo pracy jest niezbędne, czy też można go uniknąć przez wprowadzenie rezerwy zapasów? |
B174. | Jaki system wymuszonego tempa jest stosowany, czy szybkość maszyny jest uregulowana według tempa założonego, czy też tempa dowolnego robotnika, według naturalnej zmienności, czy też przy założeniu tempa jednostajnego? |
B175. | Czy odpowiedni wykonawcy są dobierani zarówno ze względu na zmienność i szybkość wykonywania pracy? |
VII. Obciążenie czynnościowe i całościowe
A127. | Czy praca ze względu na obciążenia fizyczne jest:– lekka,– umiarkowana,– ciężka? |
B181. | Jaki jest ogólny wydatek energetyczny w ciągu doby? |
B182. | Czy w czasie pracy wydatek energetyczny w ciągu minuty wynosi średnio:– mniej niż 13,8–20,9 kJ (3,3–5 kcal),– więcej niż 20,0 kJ (więcej niż 5 kcal)? |
A128. | Czy praca jest powodem stałego, znacznego pocenia się? |
A129. | Czy można oczekiwać znacznego podniesienia się temperatury ciała? |
A131. | Czy praca jest odpowiednia dla mężczyzn, kobiet, młodocianych i osób starszych ze względu na obciążenie fizyczne i psychiczne? |
A132. | Spróbuj oszacować fizyczne i psychiczne obciążenie wynikające z miejsca i metody pracy, a następnie obciążenie środowiskowe i wynikające z organizacji pracy, dzieląc je na trzy klasy: lekkie, średnie i ciężkie. |
Obciążenie | Fizyczne | Psychiczne | Środowiskowe | Organizacyjne |
Lekkie | ||||
Średnie | ||||
Ciężkie |
VIII. Wydajność układu
A134. | Czy prowadzona jest analiza wydajności i kontrola błędów produkcyjnych? |
A135. | Czy jest pożądana zmiana w kryteriach oceny produkcji? |
Właściwe wypełnienie ergonomicznej listy kontrolnej daje przejrzysty materiał osobom odpowiedzialnym za właściwe wyposażenie i organizację stanowisk pracy z punktu widzenia zasad ergonomii. Nie jest to jednak sprawa łatwa.
Rzetelne, zgodne ze stanem faktycznym wypełnienie Listy Dortmundzkiej lub np. opracowanej na jej podstawie listy kontrolnej CET–II jest sprawą czasochłonną i może sprawiać pewne trudności nawet przeszkolonemu w tym względzie zespołowi ludzi. Nie oznacza to, że z wykorzystywania ergonomicznych list kontrolnych należy zrezygnować. Powinny to jednak być listy dostosowane do analizy i oceny warunków pracy występujących na konkretnych stanowiskach pracy.
Ergonomiczne listy kontrolne stosowane w odniesieniu do stanowisk pracy biurowej powinny charakteryzować się względną prostotą, a ich prawidłowe wypełnienie nie powinno być zbyt czasochłonne. Przykład listy kontrolnej przedstawiony został dalej.
Lista kontrolna dla stanowisk pracy biurowej wyposażonych w monitory ekranowe
Przykładowa lista kontrolna dla stanowisk pracy biurowej wyposażonych w monitory ekranowe
Stanowisko/-a pracy (opis, lokalizacja)
Data przeprowadzenia kontroli(dzień, miesiąc, rok)
Lp. | Pytanie dotyczące danego zagadnienia | Odpowiedź | Uwagi | ||
TAK | NIE | Nie dotyczy | |||
1. | Czy na każdego pracownika w pomieszczeniu pracy przypada co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia? | ||||
2. | Czy na każdego pracownika przypada co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi? | ||||
3. | Czy pracownik ma swobodny dostęp do stanowiska pracy? (nie musi się przeciskać między biurkami – przejście nie jest węższe niż 60 cm) | ||||
4. | Czy wysokość pomieszczenia pracy jest nie mniejsza niż 3 m w świetle? | ||||
5. | Czy w przypadku niższej wysokości pomieszczenia pracy (nie niższej jednak niż 2,5 m w świetle) są spełnione warunki:– w pomieszczeniu nie pracuje więcej niż 4 pracowników, a na każdego z nich przypada co najmniej 15 m3 wolnej objętości pomieszczenia lub– pomieszczenie jest klimatyzowane,– pracodawca uzyskał zgodę państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego? | ||||
6. | Czy jest zapewniony bezpieczny dostęp do dokumentów przechowywanych w wysokich szafach, na wysokich regałach? | ||||
7. | Czy jest zapewnione oświetlenie dzienne w pomieszczeniu pracy? (np. drabinka, podest) | ||||
8. | Czy stosunek powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi wynosi co najmniej 1:8? | ||||
9. | Czy okna i świetliki wyposażone są w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowisko pracy? (np. w żaluzje) | ||||
10. | Czy natężenie oświetlenia elektrycznego stanowiska pracy (w miejscach i okolicy klawiatury i tekstów do odczytu) wynosi 500 lx? | ||||
11. | Czy ograniczono do minimum olśnienie i odbicie światła? (od opraw źródeł światła, okien, jasnych płaszczyzn; czy ustawienie ekranu monitora względem źródła światła minimalizuje możliwość olśnienia i odbicia światła?) | ||||
12. | Czy temperatura w pomieszczeniu pracy jest nie niższa niż 18°C? | ||||
13. | Czy pomieszczenie pracy jest wentylowane? (zapewniono wymianę powietrza?) | ||||
14. | Czy pomieszczenie pracy i stanowisko pracy są zabezpieczone przed niekontrolowaną emisją ciepła oraz przed napływem chłodnego powietrza z zewnątrz? | ||||
15. | Czy zapewnione są zimne napoje dla pracowników, w przypadku przekroczenia temperatury w pomieszczeniu pracy powyżej 28°C, spowodowanej warunkami atmosferycznymi? (podczas upałów) | ||||
16. | Czy w przypadku zastosowania klimatyzacji pomieszczenia jest zapewniona okresowa konserwacja urządzeń klimatyzacyjnych? | ||||
17. | Czy wilgotność względna powietrza w pomieszczeniu pracy wynosi co najmniej 40%? | ||||
18. | Czy równoważny poziom dźwięku A na stanowisku pracy nie przekracza wartości dopuszczalnej 55 dB? | ||||
19. | Czy urządzenia i instalacje elektryczne posiadają sprawne ochrony przeciwporażeniowe? (chroniące przed dotykiem bezpośrednim i podczas dotyku pośredniego – sprawność potwierdzona wynikami badań i pomiarów) | ||||
20. | Czy przewody elektryczne są ułożone bezpiecznie? (nie stwarzają zagrożenia potknięciem, nie są narażone na uszkodzenia mechaniczne) | ||||
21. | Czy sprzęt komputerowy i inne urządzenia techniczne posiadają oznakowanie symbolem CE? | ||||
22. | Czy pracownicy mają dostęp i znają instrukcje bhp dotyczące używanych urządzeń, sprzętu? | ||||
23. | Czy pracownik ma aktualne orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na stanowisku wyposażonym w monitor ekranowy? | ||||
24. | Czy w skierowaniu na profilaktyczne badania lekarskie zamieszczono określenie stanowiska pracy i informacje o występowaniu na stanowisku czynników uciążliwych? (np. praca przy komputerze powyżej 4 godzin na dobę) | ||||
25. | Czy zapewniono pracownikowi okulary korygujące wzrok, w przypadku gdy wyniki badań profilaktycznych wykazały potrzebę ich stosowania podczas pracy przy obsłudze monitora ekranowego? | ||||
26. | Czy pracownik został przeszkolony w dziedzinie bhp? | ||||
27. | Czy w programie szkolenia uwzględniono zagadnienia ergonomicznej aranżacji stanowisk pracy wyposażonych w monitory ekranowe (komputery), pozycji ciała oraz organizacji pracy? | ||||
28. | Czy dokonano oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaniem pracy na stanowisku wyposażonym w monitor ekranowy i udokumentowano tę ocenę? | ||||
29. | Czy poinformowano pracownika o ryzyku zawodowym związanym z pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami? (czy poinformowano pracownika o wszystkich aspektach ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy na stanowisku pracy, w tym o wynikach oceny warunków pracy na stanowisku wyposażonym w monitor ekranowy oraz wszystkich środkach bezpieczeństwa i ochrony zdrowia?) | ||||
30. | Czy zapewniono pracownikowi nieprzekraczanie godziny nieprzerwanej pracy przy obsłudze monitora ekranowego? (poprzez łączenie przemienne z innymi rodzajami prac nieobciążających narządu wzroku i wykonywanych w innych pozycjach ciała lub co najmniej 5-minutowe przerwy wliczane do czasu pracy) | ||||
31. | Czy kobieta w ciąży pracuje przy monitorze ekranowym nie dłużej niż przez 50 min. na godz., z 10 min. przerwą? | ||||
32. | Czy znaki na ekranie monitora są wyraźne i czytelne? | ||||
33. | Czy obraz na ekranie jest stabilny, bez tętnienia lub innych form niestabilności? | ||||
34. | Czy jaskrawość i kontrast znaku na ekranie są łatwe do regulowania w zależności od warunków oświetlenia stanowiska pracy? (w uwagach można zaznaczyć, czy pracownik potrafi regulować te parametry) | ||||
35. | Czy jest możliwość pochylenia ekranu monitora co najmniej 20° do tyłu i 5° do przodu? | ||||
36. | Czy jest możliwość obrotu ekranu monitora wokół własnej osi co najmniej po 60° w prawo i lewo od położenia na wprost? | ||||
37. | Czy ekran monitora pokryty jest warstwą antyodbiciową lub wyposażony w odpowiedni filtr? (współczesne monitory są fabrycznie zabezpieczone; pytanie może być aktualne w stosunku do bardzo starych monitorów) | ||||
38. | Czy pracownik obserwuje ekran pod kątem 20–50° w dół, licząc od linii poziomej na wysokości oczu pracownika do linii prowadzonej od jego oczu do środka ekranu? (jeżeli nie, należy ustalić przyczynę, np. tkwiącą w konstrukcji stołu, krzesła) | ||||
39. | Czy górna krawędź ekranu monitora znajduje się na poziomie lub poniżej oczu pracownika? (jeżeli nie, należy ustalić przyczynę, np. tkwiącą w konstrukcji stołu, krzesła) | ||||
40. | Czy odległość ekranu monitora od oczu pracownika zawiera się w przedziale 400–750 mm? (jeżeli nie, należy ustalić przyczynę) | ||||
41. | Czy klawiatura stanowi odrębny element wyposażenia podstawowego stanowiska pracy? (może być np. wbudowana w komputer) | ||||
42. | Czy powierzchnia klawiatury jest matowa? | ||||
43. | Czy znaki na klawiaturze są kontrastowe i czytelne? | ||||
44. | Czy klawiatura ma możliwość regulacji kąta nachylenia w zakresie 0–15°? | ||||
45. | Czy klawiatura spełnia warunek, aby wysokość środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych z literami A, S, licząc od płaszczyzny stołu, nie przekraczała 30 mm dla przynajmniej jednej pozycji pochylenia klawiatury? | ||||
46. | Czy klawiatura jest ergonomiczna? (nie powoduje zmęczenia mięśni rąk podczas pracy). Pytanie to należy skierować do pracownika. | ||||
47. | Czy klawiatura podczas pracy jest ustawiona w odległości nie mniejszej niż 100 mm od przedniej krawędzi stołu? (jeżeli nie, należy ustalić przyczynę, np. tkwiącą w konstrukcji stołu) | ||||
48. | Czy pracownik podczas obsługi klawiatury może swobodnie, naturalnie ułożyć ręce, z zachowaniem co najmniej kąta prostego pomiędzy ramieniem i przedramieniem? (jeżeli nie, należy ustalić przyczynę, np. tkwiącą w wysokości stołu i/lub krzesła) | ||||
49. | Czy konstrukcja stołu umożliwia dogodne ustawienie elementów wyposażenia stanowiska pracy? (dotyczy szczególnie możliwości właściwego ustawienia monitora i klawiatury) | ||||
50. | Czy powierzchnia stołu (szerokość i głębokość) zapewnia łatwe posługiwanie się elementami wyposażenia stanowiska pracy (czy są one w zasięgu rąk) i wykonywania czynności związanych z rodzajem pracy (np. dokonywania zapisków), bez konieczności przyjmowania wymuszonej pozycji ciała? | ||||
51. | Czy powierzchnia blatu stołu jest matowa? (zalecana barwa – jasna) | ||||
52. | Czy pracownik ma wystarczającą przestrzeń pod blatem stołu na umieszczenie nóg? | ||||
53. | Czy krzesło jest stabilne? (przyjmuje się, że stabilność zapewnia podstawa co najmniej pięciopodporowa z kółkami jezdnymi) | ||||
54. | Czy wielkość (wymiary) oparcia i siedziska krzesła zapewniają wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów? (ocenę należy odnieść do rozmiarów ciała – tuszy – pracownika oraz jego ewentualnej niesprawności ruchowej) | ||||
55. | Czy krzesło ma regulację wysokości siedziska w zakresie 400–500 mm, licząc od podłogi? | ||||
56. | Czy krzesło ma regulację wysokości oparcia? | ||||
57. | Czy krzesło ma regulację pochylenia oparcia w zakresie 5° do przodu i 30° do tyłu? | ||||
58. | Czy kształt oparcia jest odpowiedni do naturalnego wygięcia kręgosłupa? | ||||
59. | Czy kształt siedziska jest odpowiedni do odcinka udowego kończyn dolnych? | ||||
60. | Czy krzesło ma możliwość obrotu wokół osi pionowej o 360°? | ||||
61. | Czy krzesło ma podłokietniki? | ||||
62. | Czy mechanizm regulacji wysokości siedziska jest łatwo dostępny i prosty w obsłudze oraz tak usytuowany, aby regulację można było wykonać w pozycji siedzącej? | ||||
63. | Czy mechanizm regulacji pochylenia oparcia jest łatwo dostępny i prosty w obsłudze oraz tak usytuowany, aby regulację można było wykonać w pozycji siedzącej? | ||||
64. | Czy stanowisko pracy wyposażono w uchwyt na dokumenty? (w przypadku konieczności korzystania z dokumentów) | ||||
65. | Czy uchwyt na dokument ma regulację ustawienia wysokości, pochylenia oraz odległości od pracownika? (w uwagach zamieścić, jakiej regulacji brakuje) | ||||
66. | Czy pracownik umieścił uchwyt na dokument pomiędzy ekranem monitora a klawiaturą, w miejscu ograniczającym uciążliwe ruchy głowy i oczu konieczne do odczytywania dokumentu? | ||||
67. | Czy stanowisko pracy jest wyposażone w podnóżek? (jest on wymagany, jeśli wysokość krzesła uniemożliwia pracownikowi płaskie, spoczynkowe ustawienie stóp na podłodze lub gdy zażyczy go sobie pracownik) | ||||
68. | Czy podnóżek ma kąt pochylenia w zakresie 0–15°? | ||||
69. | Czy powierzchnia podnóżka jest nieśliska? | ||||
70. | Czy podnóżek stabilnie leży na podłodze? (nie przesuwa się po podłodze podczas pracy) | ||||
71. | Czy wysokość podnóżka dostosowana jest do cech antropometrycznych pracownika? (umożliwia płaskie, spoczynkowe ustawienie stóp na podnóżku) | ||||
72. | Czy konfiguracja stanowiska zapewnia dostateczną przestrzeń pracy, pozwalającą na umieszczenie wszystkich elementów obsługiwanych ręcznie w zasięgu kończyn górnych? (np. wyjmowania wydruków z drukarki) | ||||
73. | Czy odległość pomiędzy sąsiednimi monitorami wynosi co najmniej 60 cm? | ||||
74. | Czy odległość pomiędzy pracownikiem a tyłem sąsiedniego monitora wynosi co najmniej 80 cm? (dotyczy monitorów kineskopowych ze względu na wytwarzane silne pole elektromagnatyczne) | ||||
75. | Czy oprogramowanie komputera odpowiada zadaniu przewidzianemu do wykonania przez pracownika? (np. czy pracownik, który nie tylko pisze, ale robi też zestawienia i sumowania dużych liczb, ma do dyspozycji także program umożliwiający mu wykonanie tego zadania) | ||||
76. | Czy oprogramowanie jest łatwe w użyciu dla pracownika? (pracownik ma na tyle wystarczającą wiedzę i/lub doświadczenie, że radzi sobie bez problemu – nie musi co chwilę prosić o pomoc współpracownika lub przełożonego) | ||||
77. | Czy system komputerowy zapewnia przekazywanie pracownikowi informacji zwrotnej o jego działaniu? (informuje o błędach, braku dostępu itp.) | ||||
78. | Czy system komputerowy gwarantuje wyświetlanie informacji w formie i tempie odpowiednich dla pracownika? (np. nie następuje wygaszanie ekranu w zbyt krótkich okresach, informacja nie jest podawana w języku obcym) | ||||
79. | Czy pracownik wie, że dokonuje się kontroli jakości i ilości wykonanej przez niego pracy za pomocą komputera? (dotyczy przypadków, gdy przełożony śledzi/podgląda pracę pracownika) |
Kontrolę przeprowadził
w obecności
(podpisy osoby kontrolującej i osób uczestniczących)
3.6. Ogrzewanie w pomieszczeniach pracy
Zarówno pomieszczenia pracy, jak również ich wyposażenie powinny zapewniać pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Przede wszystkim w pomieszczeniach takich należy zapewnić odpowiednią temperaturę i zabezpieczenie przed niekorzystnymi warunkami cieplnymi oraz nasłonecznieniem.
Ogrzewanie to doprowadzenie ciepła do pomieszczeń w celu podwyższenia w nich – stosownie do potrzeb – temperatury powietrza.
W zależności od sposobu wytwarzania ciepła i dostarczania go do ogrzewanych pomieszczeń rozróżnia się:
ogrzewanie indywidualne, w którym dany rodzaj energii przetwarzany jest bezpośrednio na miejscu (np. piece węglowe, grzejniki elektryczne, promienniki podczerwieni),
ogrzewanie centralne.
Centralne ogrzewanie
Centralne ogrzewanie to instalacja grzewcza o obiegu zamkniętym, z kotłownią lub ciepłownią, służąca do ogrzewania budynków.
I tak, w zależności od czynnika grzewczego, rozróżnia się ogrzewanie centralne:
powietrzne,• parowe,
wodne.
Czynnik grzewczy ogrzewany jest w kotłowni (ciepłowni), następnie przesyłany siecią ciepłowniczą do budynków i rozprowadzony do poszczególnych pomieszczeń, w których wymienniki ciepła (grzejniki) oddają ciepło, ogrzewając pomieszczenie.
Ciepłownia to zakład energetyczny, w którym wytwarzana jest energia cieplna w postaci umożliwiającej zastosowanie jej w przemyśle i do ogrzewania pomieszczeń. |
Odnawialne źródła energii
Do ogrzewania budynków i pomieszczeń w coraz większym zakresie zaczynają być również wykorzystywane odnawialne źródła energii (np. przekształcanie przez specjalne bojlery energii słonecznej w ciepło). Urządzenia tego typu są już dostępne na polskim rynku.
Wymagania bhp w zakresie ogrzewania pomieszczeń
W pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy ze względu na:
metody pracy,
wysiłek fizyczny niezbędny do jej wykonania.
Temperatura w pomieszczeniach pracy nie może być niższa niż 14°C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwalają.
Do pomieszczeń pracy, w których ze względów technologicznych musi być utrzymywana temperatura niższa niż 14°C, należą m.in.:• hale targowe z artykułami spożywczymi, sklepy rybne i mięsne – zalecana tu temperatura to 12°C;• zakłady przetwórstwa mięsa:– rozbiór mięsa – maksymalnie 12°C,– pakowanie mięsa – maksymalnie 10°C,– peklowanie i plasterkowanie mięsa – maksymalnie 12°C. |
Temperatury minimalne
Poniżej przedstawione zostały minimalne temperatury w poszczególnych rodzajach pomieszczeń pracy, określone w odpowiednich przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy, których znajomość jest niezbędna w codziennej pracy służby bhp.
Tabela 1. Minimalne temperatury w pomieszczeniach pracy z podstawą prawną
Rodzaj pomieszczenia pracy | Minimalna temperatura | Podstawa prawna | Uwagi |
Pomieszczenia, w których wykonywana jest lekka praca fizyczna | 18°C | Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.), dalej: ropbhp | Lekka praca fizyczna powoduje wydatek energetyczny na zmianę roboczą:mężczyźni – 1260–3350 kJ (300–800 kcal),kobiety – 840–2510 kJ (200–600 kcal) |
Pomieszczenia biurowe | 18°C | ||
Pomieszczenia do ogrzewania się pracowników | 16°C | ||
Pomieszczenia, w których odbywają się zajęcia w szkołach | 18°C | Rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. nr 6, poz. 69 ze zm.) | Jeżeli nie jest możliwe zapewnienie temperatury minimalnej 18°C w pomieszczeniach, w których odbywają się zajęcia, dyrektor zawiesza je na czas oznaczony, powiadamiając o tym organ prowadzący szkołę |
Pomieszczenia, w których odbywają się zajęcia w uczelniach | 18°C | Rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego z 30 października 2018 r. w sprawie sposobu zapewnienia w uczelni bezpiecznych i higienicznych warunków pracy i kształcenia (Dz.U. poz. 2090) | Rektor może czasowo zawiesić zajęcia w uczelni, jeżeli w pomieszczeniach, w których odbywają się zajęcia, temperatura wynosi poniżej 18°C |
Pomieszczenia i stanowiska pracy powinny być zabezpieczone przed niekontrolowaną emisją ciepła w drodze promieniowania, przewodzenia i konwekcji oraz przed napływem chłodnego powietrza z zewnątrz.
Nawiewna wentylacja miejscowa
W pomieszczeniach pracy, w których następuje wydzielanie się ciepła przez promieniowanie w ilości przekraczającej na stanowiskach pracy
m2
25 kJ × godz.
2500
należy stosować nawiewną wentylację miejscową.
Pomieszczenia higienicznosanitarne
Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny znajdować się w budynku, w którym odbywa się praca, lub budynku połączonym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przechodzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również ogrzewane. Wymóg ten nie dotyczy następujących pomieszczeń higienicznosanitarnych:
ustępów dla pracowników zatrudnionych na otwartej przestrzeni poza terenem zakładu pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące i zatrudnionych w budynkach niewyposażonych w instalację wodociągową oraz kanalizacyjną,
pomieszczeń umożliwiających schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się i zmianę odzieży pracownikom zatrudnionym przy pracach wykonywanych na otwartej przestrzeni lub w nieogrzewanych pomieszczeniach (ropbhp).
Odstąpienie przez pracodawcę od wykonania obowiązku zapewnienia pracownikom odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach pracy może być usprawiedliwione względami technologicznymi, a nie jego sytuacją ekonomiczną.Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego oz. w Białymstoku z 20 września 2001 r., SA/Bk 75/01, Pr. Pracy 2002/3/35 |
Temperatury obliczeniowe dla ogrzewanych pomieszczeń w firmie
Temperatury minimalne dla pomieszczeń w zakładach pracy, które powinny być uwzględnione do obliczenia szczytowej mocy cieplnej zakładu w fazie jego projektowania, zawiera rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1065), dalej: rswtb.
Tabela 2. Temperatury obliczeniowe dla ogrzewanych pomieszczeń w firmie
Temperatury obliczeniowe | Przeznaczenie lub sposób wykorzystywania pomieszczeń | Przykłady pomieszczeń |
5°C | Nieprzeznaczone na pobyt ludziPrzemysłowe – podczas działania ogrzewania dyżurnego (jeżeli pozwalają na to względy technologiczne) | Magazyny bez stałej obsługi, garaże indywidualne, hale postojowe (bez remontów), akumulatornie, maszynownie i szyby dźwigów osobowych |
8°C | W których występują zyski ciepła od urządzeń technologicznych, oświetlenia itp., przekraczające 25 W na 1 m3 kubatury pomieszczenia | Hale sprężarek, pompownie, kuźnie, hartownie i wydziały obróbki cieplnej |
12°C | W których nie występują zyski ciepła, przeznaczone na stały pobyt ludzi znajdujących się w okryciach zewnętrznych lub wykonujących pracę fizyczną o wydatku energetycznym powyżej 300 W.W których występują zyski ciepła od urządzeń technologicznych, oświetlenia itp., wynoszące od 10 do 25 W na 1 m3 kubatury pomieszczenia | Magazyny i składy wymagające stałej obsługi, hole wejściowe, poczekalnie przy salach widowiskowych bez szatni, hale pracy fizycznej o wydatku energetycznym powyżej 300 W, hale formierni, maszynownie chłodni, ładownie akumulatorów, hale targowe oraz sklepy rybne i mięsne |
16°C | W których nie występują zyski ciepła, przeznaczone na pobyt ludzi:– w okryciach zewnętrznych w pozycji siedzącej i stojącej,– bez okryć zewnętrznych, znajdujących się w ruchu lub wykonujących pracę fizyczną o wydatku energetycznym do 300 WW których występują zyski ciepła od urządzeń technologicznych, oświetlenia itp., nieprzekraczające 10 W na 1 m3 kubatury pomieszczenia | Sale widowiskowe bez szatni, ustępy publiczne, szatnie okryć zewnętrznych, hale produkcyjne, sale gimnastyczne i kuchnie indywidualne wyposażone w paleniska węglowe |
20°C | Przeznaczone na stały pobyt ludzi bez okryć zewnętrznych, niewykonujących w sposób ciągły pracy fizycznej | Pokoje biurowe i sale posiedzeń |
24°C | Przeznaczone do rozbieraniaPrzeznaczone na pobyt ludzi bez odzieży | Łazienki, rozbieralnie – szatnie, umywalnie, natryskownie, hale pływalni, gabinety lekarskie z rozbieraniem pacjentów, sale niemowląt, sale dziecięce w żłobkach i sale operacyjne |
Temperatury obliczeniowe podane w tabeli 2 służą do celów projektowych i w żadnym razie nie mogą być traktowane jako minimalne temperatury, które faktycznie należy zapewnić w pomieszczeniach pracy.
Grzejniki
Grzejniki i inne urządzenia odbierające ciepło z instalacji ogrzewczej należy zaopatrzyć w regulatory dopływu ciepła, które powinny umożliwiać użytkownikom uzyskanie w pomieszczeniach temperatury niższej od obliczeniowej, przy czym nie niższej niż 16°C w pomieszczeniach o temperaturze obliczeniowej 20°C oraz wyższej.
Wymagania techniczne w zakresie ogrzewania
Budynki i pomieszczenia
Budynek i pomieszczenia przeznaczone na pobyt ludzi oraz inne budynki, jeżeli wynika to z ich przeznaczenia, powinny być wyposażone w instalacje (urządzenia) do ogrzewania pomieszczeń w okresie obniżonych temperatur. Powinny one umożliwiać utrzymanie temperatury powietrza wewnętrznego, odpowiedniej do ich przeznaczenia.
Natomiast budynek i pomieszczenia, w których są zainstalowane paleniska na paliwo stałe lub komory spalania z palnikami na paliwo płynne albo gazowe, powinny mieć przewody kominowe do odprowadzania dymu i spalin.
Wejścia z zewnątrz do budynku i pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi należy chronić przed nadmiernym dopływem chłodnego powietrza (np. przez zastosowanie przedsionka lub kurtyny powietrznej). Wymaganie to dotyczy wyłącznie wejść przewidzianych do stałego użytkowania. |
Budynek, który ze względu na swoje przeznaczenie wymaga ogrzewania, powinien być wyposażony w instalację ogrzewczą lub inne urządzenia ogrzewcze, niebędące piecami, trzonami kuchennymi albo kominkami na paliwo stałe. Dopuszcza się jednak stosowanie pieców i trzonów kuchennych na paliwo stałe w budynkach o wysokości do 3 kondygnacji nadziemnych włącznie, jeżeli nie jest to sprzeczne z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Zastosowanie pieców i trzonów kuchennych na paliwo stałe w:
budynkach zakładów opieki zdrowotnej, opieki społecznej, przeznaczonych dla dzieci i młodzieży,
lokalach gastronomicznych i pomieszczeniach przeznaczonych do produkcji żywności,
pomieszczeniach przeznaczonych do produkcji środków farmaceutycznych– wymaga uzyskania zgody właściwego organu Państwowej Inspekcji Sanitarnej.
Instalacja ogrzewcza wodna
Instalację ogrzewczą wodną stanowi układ połączonych przewodów wraz z armaturą, pompami obiegowymi, grzejnikami i innymi urządzeniami, znajdujący się za zaworami oddzielającymi od źródła ciepła, takiego jak:
kotłownia,
węzeł ciepłowniczy indywidualny lub grupowy,
kolektory słoneczne,
pompa ciepła.
Instalacja ogrzewcza powietrzna
Instalację ogrzewczą powietrzną stanowi układ połączonych kanałów i przewodów powietrznych wraz z nawiewnikami oraz wywiewnikami, a także elementami regulacji strumienia powietrza, znajdujący się między źródłem ciepła podgrzewającym powietrze a ogrzewanymi pomieszczeniami. Funkcję ogrzewania powietrznego może także pełnić instalacja wentylacji mechanicznej.
Zabrania się zasilania z kotła na paliwo stałe instalacji ogrzewczych wodnych systemu zamkniętego, wyposażonych w przeponowe naczynia wzbiorcze, gdyż może to doprowadzić do nadmiernego wzrostu ciśnienia, a w konsekwencji wybuchu kotła. |
Naczynie wzbiorcze
Naczynie wzbiorcze systemu otwartego to zbiornik bezciśnieniowy przejmujący zmiany objętości wody, wywołane zmianami jej temperatury w instalacji ogrzewania wodnego oraz zapewniający swobodne połączenie z atmosferą przestrzeni wodnej instalacji.
Z kolei naczynie wzbiorcze przeponowe to zbiornik ciśnieniowy z elastyczną przeponą oddzielającą przestrzeń wodną od przestrzeni gazowej, przejmujący zmiany jej temperatury w instalacji ogrzewania wodnego.
Regulatory dopływu ciepła do grzejników
W budynku zasilanym z sieci ciepłowniczej i w budynku z własnym (indywidualnym) źródłem ciepła na olej opałowy, paliwo gazowe lub energię elektryczną regulatory dopływu ciepła do grzejników powinny działać automatycznie, w zależności od zmian temperatury wewnętrznej w pomieszczeniach, w których są zainstalowane. Wymaganie to nie dotyczy lokali użytkowych, wyposażonych we własne instalacje ogrzewcze (np. handlowych, usługowych).
Instalacje ogrzewcze powinny być zaopatrzone w odpowiednie urządzenia zabezpieczające i aparaturę kontrolno-pomiarową, zapewniającą ich bezpieczne użytkowanie.
Instalację ogrzewczą wodną, wykonaną z zastosowaniem przewodów metalowych, a także metalową armaturę oraz metalowe grzejniki i inne urządzenia instalacji ogrzewczej, wykonanej z zastosowaniem przewodów z materiałów nieprzewodzących prądu elektrycznego, należy objąć elektrycznymi połączeniami wyrównawczymi głównymi i miejscowymi, łączącymi ją z przewodami ochronnymi instalacji elektrycznej.
Podstawowe urządzenia zabezpieczające i aparatura kontrolno-pomiarowa instalacji ogrzewania wodnego
Podstawowe urządzenia zabezpieczające instalacji ogrzewania wodnego to:
system zamknięty przyłączony do sieci cieplnych – ciężarowe lub sprężynowe zawory bezpieczeństwa,
system zamknięty z naczyniami wzbiorczymi przeponowymi – ciężarowe, sprężynowe lub membranowe zawory bezpieczeństwa, naczynie wzbiorcze przeponowe, rura wzbiorcza, układy regulacji automatycznej kotłów, zabezpieczające przed przekroczeniem temperatury obliczeniowej,
system otwarty – naczynie wzbiorcze, rury – zabezpieczające (wzbiorcza i bezpieczeństwa), przelewowa, odpowietrzająca oraz sygnalizacyjna, układy zabezpieczenia i regulacji palników gazowych, olejowych oraz elektrycznych elementów grzejnych przed przekroczeniem dopuszczalnej temperatury wody (100°C).
Osprzęt
Natomiast aparatura kontrolno-pomiarowa instalacji ogrzewania wodnego to:
termometry – do pomiaru temperatury (np. w rurze wzbiorczej),
hydrometry – do wskazywania wysokości słupa wody w naczyniu wzbiorczym,
manometry – do pomiaru ciśnienia (np. w rurze wzbiorczej).
Wszystkie mierniki i wskaźniki aparatury kontrolno-pomiarowej powinny mieć zaznaczone w sposób widoczny oraz trwały dopuszczalne parametry.
Kotły na paliwo stałe i olej opałowy
Kotły na paliwo stałe, w zależności od łącznej mocy cieplnej, mogą być instalowane w następujących pomieszczeniach:
do 25 kW – w wydzielonych pomieszczeniach technicznych zlokalizowanych w piwnicy, na poziomie ogrzewanych pomieszczeń lub w innych pomieszczeniach, w których mogą być instalowane kotły o większych nominalnych mocach cieplnych (skład paliwa powinien być umieszczony w wydzielonym pomieszczeniu technicznym w pobliżu kotła lub pomieszczeniu, w którym znajduje się kocioł),
powyżej 25 kW do 2000 kW – w wydzielonych pomieszczeniach technicznych, zlokalizowanych w piwnicy lub na poziomie terenu (skład paliwa i żużlownia powinny być umieszczone w oddzielnych pomieszczeniach technicznych, znajdujących się bezpośrednio obok pomieszczenia kotłów, a także mieć zapewniony dojazd dla dostawy paliwa oraz usuwania żużla i popiołu).
Kotły na olej opałowy, w zależności od łącznej mocy cieplnej, mogą być instalowane w następujących pomieszczeniach:
do 30 kW – w pomieszczeniach nieprzeznaczonych na stały pobyt ludzi, w tym również pomieszczeniach pomocniczych w mieszkaniach, a także miejscach przeznaczonych dla kotłów o mocy wyższej,
powyżej 30 kW do 2000 kW – w wydzielonych pomieszczeniach technicznych, przeznaczonych wyłącznie do tego celu, piwnicy lub na najniższej kondygnacji naziemnej w budynku bądź budynku wolno stojącym, przeznaczonym wyłącznie na kotłownię.
W pomieszczeniu, w którym są zainstalowane kotły na paliwo stałe lub olej opałowy, znajdującym się nad inną kondygnacją użytkową, podłoga, a także ściany do wysokości 10 cm oraz progi drzwiowe o wysokości 4 cm powinny być wodoszczelne. Warunek wodoszczelności dotyczy również wszystkich przejść przewodów w podłodze i w ścianach do wysokości 10 cm. |
Kotły i urządzenia grzewcze na paliwa gazowe
Kotły i ogrzewacze pomieszczeń, pozostające bez stałego dozoru w czasie ich użytkowania, powinny być wyposażone w samoczynnie działające zabezpieczenia przed skutkami spadku ciśnienia lub przerwą w dopływie gazu.
Ogrzewacze pomieszczeń, których temperatura osłon może przekroczyć 60°C, należy instalować w odległości co najmniej 0,3 m od ścian z materiałów łatwo palnych i otynkowanych oraz w odległości 0,6 m od elementów ścian z materiałów łatwo palnych i nieosłoniętych tynkiem. |
Dopuszcza się w pomieszczeniu kotłowni przyłączenie kilku kotłów do wspólnego kanału spalinowego w przypadkach:
kotłów pobierających powietrze do spalania z pomieszczenia, pod warunkiem zastosowania skrzyniowego przerywacza ciągu lub wyposażenia kotłów w czujniki zaniku ciągu kominowego, wyłączających równocześnie wszystkie kotły,
wykonania dla kotłów z palnikami nadmuchowymi przewodu spalinowego o przekroju poprzecznym nie mniejszym niż 1,6 sumy przekrojów przewodów odprowadzających spaliny z poszczególnych kotłów, a także wyposażenia wylotu przewodu spalinowego w czujnik zaniku ciągu kominowego, wyłączającego równocześnie wszystkie kotły.
Kotły na paliwa gazowe, w zależności od łącznej mocy cieplnej, mogą być instalowane w następujących pomieszczeniach:
do 30 kW – w pomieszczeniach nieprzeznaczonych na stały pobyt ludzi,
powyżej 30 kW do 60 kW – w pomieszczeniach technicznych lub przewidzianych wyłącznie na kotłownię budynkach wolno stojących,
powyżej 60 kW do 2000 kW – w pomieszczeniach technicznych służących wyłącznie do tego celu lub przewidzianych wyłącznie na kotłownię budynkach wolno stojących,
powyżej 2000 kW – tylko w przewidzianych wyłącznie na kotłownię budynkach wolno stojących
(rswtb).
Zasadnicze wymagania dla urządzeń spalających paliwa gazowe
Na urządzeniach wprowadzanych do obrotu i ich opakowaniach powinny być umieszczone ostrzeżenia określające:
rodzaj stosowanego paliwa gazowego,
ciśnienie zasilania paliwem gazowym,
ograniczenia w użytkowaniu tych urządzeń, w szczególności gdy urządzenia powinny być instalowane wyłącznie w miejscach, w których znajduje się odpowiednia wentylacja.
Ponadto do urządzeń powinny być dołączone instrukcje:
techniczna – przeznaczona dla instalującego urządzenia,
użytkowania i konserwacji – przeznaczona dla użytkownika.
Ostrzeżenia i instrukcje powinny być sporządzone w języku polskim.
Techniczna instrukcja instalowania
Techniczna instrukcja instalowania powinna zawierać informacje dotyczące:
instalowania, regulacji i konserwacji, mające na celu zapewnienie prawidłowego wykonania tych czynności oraz bezpiecznego użytkowania urządzeń;
rodzaju zastosowanego paliwa gazowego;
stosowanego ciśnienia zasilania paliwem gazowym;
wymagań w zakresie dopływu świeżego powietrza:– do spalania,– w celu zapobieżenia tworzeniu się niebezpiecznych mieszanin niespalonego paliwa gazowego z powietrzem, w przypadku urządzeń niewyposażonych w urządzenie specjalne, zapobiegające niebezpiecznemu nagromadzeniu się niespalonego paliwa gazowego w tych wnętrzach i pomieszczeniach użytkowych;
warunków odprowadzania produktów spalania;
charakterystyki urządzeń i wymagań w zakresie montażu, mających na celu zapewnienie zgodności z zasadniczymi wymaganiami odnoszącymi się do gotowych urządzeń oraz jeżeli ma zastosowanie, wykazu kombinacji ich połączeń zalecanych przez producenta – w przypadku palników z wymuszonym nadmuchem i urządzeń grzewczych, przeznaczonych do wyposażenia w takie palniki.
Instrukcja użytkowania i konserwacji
Instrukcja użytkowania i konserwacji powinna zawierać informacje wymagane do bezpiecznego użytkowania urządzeń, w szczególności dotyczące ograniczeń w ich użytkowaniu.
Dźwignie, urządzenia sterujące i nastawcze powinny być wyraźnie oznaczone oraz wyposażone w odpowiednie instrukcje w celu uniknięcia jakichkolwiek błędów w obsłudze. Ponadto ich konstrukcja powinna uniemożliwiać przypadkową manipulację. |
Kwalifikacje osób zajmujących się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci cieplnych
Eksploatacją określonych urządzeń, instalacji i sieci mogą zajmować się osoby, które spełniają wymagania kwalifikacyjne dla następujących rodzajów prac oraz stanowisk pracy:
eksploatacji – do których zalicza się stanowiska osób wykonujących prace w zakresie obsługi, konserwacji, remontów, montażu i kontrolno-pomiarowym,
dozoru – do których zalicza się stanowiska osób kierujących czynnościami osób wykonujących prace w zakresie eksploatacji i stanowiska pracowników technicznych, sprawujących nadzór nad eksploatacją urządzeń, instalacji oraz sieci.
Eksploatacja – pojęcie
Pod pojęciem eksploatacji powinniście rozumieć wykonywanie czynności w zakresie:
obsługi – mających wpływ na zmiany parametrów pracy obsługiwanych urządzeń, instalacji i sieci z zachowaniem zasad bezpieczeństwa oraz wymagań ochrony środowiska,
konserwacji – związanych z zabezpieczeniem i utrzymaniem należytego stanu technicznego urządzeń, instalacji oraz sieci,
remontów – związanych z usuwaniem usterek, uszkodzeń i remontami urządzeń, instalacji oraz sieci w celu doprowadzenia ich do wymaganego stanu technicznego,
montażu – niezbędnych do instalowania i przyłączania urządzeń, instalacji oraz sieci,
kontrolno-pomiarowym – niezbędnych do dokonania oceny stanu technicznego, parametrów eksploatacyjnych, jakości regulacji i sprawności energetycznej urządzeń, instalacji oraz sieci.
Wymagania kwalifikacyjne
Osoby wykonujące prace w zakresie obsługi, konserwacji, remontów, montażu oraz kontrolno-pomiarowym urządzeń, instalacji i sieci, a także osoby pełniące funkcje dozoru, do których zalicza się kierujących wymienionymi pracami oraz pracowników technicznych sprawujących nadzór nad eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci, muszą spełniać wymagania kwalifikacyjne, określone w rozporządzeniu ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz.U. nr 89, poz. 828 ze zm.).
Posiadanie potwierdzonych kwalifikacji wymagane jest w szczególności przy eksploatacji następujących urządzeń, instalacji i sieci grzewczych:
kotłów parowych i wodnych na paliwa stałe, płynne oraz gazowe, o mocy powyżej 50 kW, wraz z urządzeniami pomocniczymi,
sieci i instalacji cieplnych wraz z urządzeniami pomocniczymi, o przesyle ciepła powyżej 50 kW,
przemysłowych urządzeń odbiorczych pary i gorącej wody, o mocy powyżej 50 kW,
aparatury kontrolno-pomiarowej i urządzeń automatycznej regulacji do wymienionych powyżej urządzeń, instalacji oraz sieci.
3.7. Oświetlenie pomieszczeń i stanowisk pracy
Widzenie jest w dużym stopniu uzależnione od oświetlenia. Światło na stanowiskach pracy i w ich otoczeniu wpływa bezpośrednio na szybkość i pewność widzenia. Aby praca wzrokowa była optymalna i bezpieczna, stanowisko pracy musi być oświetlone w sposób zapewniający wygodę widzenia.
Czyli musi spełniać następujące warunki:
zdolność rozróżniania szczegółów jest pełna,
spostrzeganie jest sprawne, pozbawione ryzyka dla człowieka,
spostrzeganie nie prowadzi do odczucia przykrości, niewygody i nadmiernego zmęczenia.
Niedostateczne oświetlenie miejsc pracy i wszelkich pomieszczeń umożliwia wprawdzie orientację oraz różne działania, jednak wymaga zwiększonego wysiłku wzrokowego i może być przyczyną zmęczenia oczu oraz zmęczenia nerwowego. Może być również przyczyną wypadków spowodowanych tym, że ludzie mogą nie spostrzegać lub nie doceniać zagrożenia.
Tak więc prawidłowe oświetlenie stanowi ważny element zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków w środowisku pracy. Praktyka wykazuje jednak, że w tym zakresie występuje dużo zaniedbań.
Dowodem tego są coroczne sprawozdania Głównego Urzędu Statystycznego o warunkach pracy (druk Z-10), w których wśród zagrożeń czynnikami związanymi ze środowiskiem pracy wymienia się niedostateczne oświetlenie stanowisk pracy.
Mimo że niewłaściwe oświetlenie niejednokrotnie może być pośrednią przyczyną wypadków, to w praktyce jest ono pomijane przez zespoły powypadkowe, a jednym z powodów tego stanu jest brak wyszczególnienia niewłaściwego oświetlenia jako przyczyn wypadku w wyjaśnieniach do wypełnienia statystycznej karty wypadku.
Z danych literaturowych wynika, że złe oświetlenie powodujące znużenie wzrokowe jest pośrednią przyczyną ok. 20% wypadków w przemyśle.
Wymagania dotyczące oświetlenia
Zgodnie z przepisami zawartymi w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.), dalej: ropbhp w pomieszczeniach stałej pracy należy zapewnić oświetlenie dzienne, chyba że jest to niemożliwe lub niewskazane ze względu na technologię produkcji, a na stosowanie oświetlenia wyłącznie elektrycznego pracodawca uzyskał zgodę właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego Państwowej Inspekcji Sanitarnej wydaną w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy Państwowej Inspekcji Pracy.
Oświetlenie dzienne
Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy powinno:
być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i wymaganej dokładności,
spełniać wymagania określone w Polskiej Normie.
Pomieszczenia pracy mogą być oświetlenie światłem dziennym przez:
świetliki dachowe (oświetlenie górne),
okna umieszczone w ścianach bocznych pomieszczeń (oświetlenie boczne),
świetliki dachowe i okna (oświetlenie mieszane).
W pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi stosunek powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1 do 8.Natomiast w innym pomieszczeniu, w którym oświetlenie naturalne jest wymagane ze względów na przeznaczenie – powinien on wynosić co najmniej 1 do 12. |
Od czego zależy prawidłowe oświetlenie wnętrz światłem dziennym
Prawidłowe oświetlenie wnętrz światłem dziennym zależy od wielu czynników, na przykład:
lokalizacji budynku,
stopnia przepuszczenia światła przez oszklone otwory świetlne,
rodzaju materiałów użytych do pokrycia ścian, sufitów i podłóg pomieszczeń pracy, odległości stanowisk pracy od okien, w pomieszczeniach z bocznymi oknami.
Światło dzienne może być w pełni lub częściowo wykorzystane do oświetlenia zadań wzrokowych. W ciągu dnia światło to wykazuje zmiany intensywności i składu widmowego. We wnętrzach z bocznymi oknami dostępność światła dziennego gwałtownie spada wraz ze zwiększeniem odległości od okien. W związku z tym niezależnie od oświetlenia dziennego w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami.
Stosunek wartości średnich natężenia oświetlenia w pomieszczeniach sąsiadujących ze sobą, przez które odbywa się komunikacja wewnętrzna, nie powinien być większy niż 5 do 1. |
Praca wykonywana w ciemności
Przy wyjściu z pomieszczeń, w których ze względów technologicznych praca jest wykonywana w ciemności (np. ciemnie optyczne), powinny być zapewnione warunki umożliwiające stopniową adaptacje wzroku.
Oświetlenie awaryjne
W pomieszczeniach i miejscach pracy, w których w razie awarii oświetlenia mogą wystąpić zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników, należy zapewnić oświetlenie awaryjne spełniające wymagania określone w odrębnych przepisach i Polskich Normach.
Instalacje oświetleniowe w miejscach pracy i korytarzach
Instalacje oświetleniowe w pomieszczeniach, w których znajdują się miejsca pracy, oraz w korytarzach powinny być dobrane i wykonane tak, aby nie narażały pracownika na wypadek powodowany rodzajem zainstalowanego oświetlenia.
Okna, świetliki i naświetla w pomieszczeniach pracy
Okna, świetliki i naświetla w pomieszczeniach pracy o dużej wilgotności powietrza powinny być wykonane w sposób zapobiegający skraplaniu się w nich pary wodnej. W przypadku szczególnie dużego zaparowania pomieszczenia i możliwości spadania kropel wody na stanowisko pracy należy zainstalować rynienki lub inne urządzenia odprowadzające wodę z okien, świetlików i naświetli.
Szyby w oknach i świetlikach powinny być czyste oraz przepuszczać dostateczną ilość światła. Do mycia okien i świetlików powinien być zapewniony dogodny i bezpieczny dostęp. Okna i świetliki powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowiska pracy.
Okna i świetliki, przeznaczone do wietrzenia pomieszczeń, należy wyposażyć w urządzenia pozwalające na otwieranie ich w sposób łatwy i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych w pożądanym położeniu.
Światło i oświetlenie wg Polskiej Normy PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach |
Polskie Normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim i stają się wówczas obowiązujące na równi z postanowieniami przepisu, który to powołanie zawiera.
Ponieważ § 26 ust. 2 ropbhp określa, że „Niezależnie od oświetlenia dziennego w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami”, istnieje obowiązek do zapewnienia oświetlenia elektrycznego o parametrach zgodnych z Polską Normą PN-EN 12464-1:2012.
Spełnienie tego obowiązku wymaga od pracodawcy wykonania:
pomiarów oświetlenia, a w przypadku gdy jego parametry nie odpowiadają wymogom określonym w normie do dokonania niezbędnych zmian, uzupełnień i napraw,
pomiarów i działań dostosowawczych przy wszelkich zmianach rodzaju oświetlenia, zmianie aranżacji wnętrz pomieszczeń, usytuowania stanowisk pracy itp.
Wykonywanie pomiarów oświetlenia i ich aktualizacji wymagane jest też przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z oświetleniem. Pomiary powinny być wykonywane w oparciu o metodykę określoną w Polskich Normach przez właściwie przygotowane do tego laboratoria.
W zależności od przeznaczenia oświetlenie elektryczne dzieli się na:
1) oświetlenie podstawowe:
ogólne – jest to oświetlenie przestrzeni bez uwzględniania szczególnych wymagań dotyczących niektórych jej części,
miejscowe – jest to oświetlenie niektórych części przestrzeni (np. miejsc pracy z uwzględnieniem szczególnych potrzeb oświetleniowych w celu zwiększenia natężenia oświetlenia),
złożone – jest to oświetlenie składające się z oświetlenia ogólnego i oświetlenia miejscowego;
2) oświetlenie awaryjne:
bezpieczeństwa – jest to rodzaj oświetlenia awaryjnego umożliwiający bezpieczne dokończenie, a w niektórych przypadkach kontynuację wykonywanych czynności,
ewakuacyjne – jest to rodzaj oświetlenia awaryjnego umożliwiający łatwe i pewne wyjście z budynku w czasie zaniku oświetlenia podstawowego.
Za podstawowe parametry oświetlenia uznano:
natężenie oświetlenia,
równomierność oświetlenia,
rozkład luminacji w polu pracy wzrokowej,
ograniczenie olśnienia,
barwa światła,
migotanie i efekt stroboskopowy.
Natężenie oświetlenia
Natężenie oświetlenia to wartość strumienia świetlnego padającego na daną powierzchnię wyrażona w luksach. Poziom natężenia oświetlenia potrzebny do wykonywania danej pracy wzrokowej zależny jest od:
stopnia trudności pracy wzrokowej,
wielkości pozornej szczegółu pracy wzrokowej.
Stopień pracy wzrokowej zależny jest od:
współczynnika odbicia przedmiotu pracy,
wielkości kontrastu jaskrawości szczegółu przedmiotu z jego tłem.
Im mniejszy jest współczynnik odbicia i kontrast szczegółu z tłem, tym większy jest stopień trudności pracy wzrokowej. Jako minimalne kryterium odpowiedniego poziomu oświetlenia przyjęto dostrzeganie rysów ludzkiej twarzy. Aby móc spostrzegać rysy ludzkiej twarzy, jej |
luminacja powinna wynosić około 1 cd/m2 (jednostką luminancji w układzie SI jest kandela na metr kwadratowy, czyli cd/m2, bądź jej pochodna o nazwie nit, czyli nt). Taką luminację można uzyskać przy normalnych warunkach oświetlenia, o poziomie natężenia oświetlenia wynoszącym około 20 lx, które w związku z tym uważane jest jako wartość minimalnego natężenia oświetlenia dla pomieszczeń nieprzeznaczonych do pracy. Natomiast natężenie oświetlenia na poziomej płaszczyźnie roboczej , które można zaakceptować w pomieszczeniach, w których ludzie przebywają przez długi okres czasu, niezależnie od tego, jakie jest wykonywane zadanie wzrokowe, powinno wynosić nie mniej niż 200 lx. |
Wymagania szczegółowe dla różnego rodzaju pomieszczeń, zadań lub czynności podane zostały w tabelach zawartych w normie. Wymagania te dotyczą pola zadania, na którym wykonywane jest zadanie wzrokowe. Natomiast występujący w polu widzenia pas o szerokości co najmniej 0,5 m, który otacza pole zadania wzrokowego, nazywany jest polem bezpośredniego otoczenia. W obszarze tym wartości natężenia oświetlenia mogą być odpowiednio mniejsze.
Kiedy stopień trudności pracy wzrokowej jest większy od przeciętnego
W normie określono przypadki, w których stopień trudności pracy wzrokowej jest większy od przeciętnego. Występuje to np. przy utrudnieniach w wykonywaniu pracy, przy wymaganiu zapewnienia dużej wygody widzenia, jak również, gdy pracownikami są w większości osoby powyżej 40 lat. Wówczas zaleca się przyjmowanie poziomu natężenia oświetlenia o stopień wyższy niż poziom minimalny. Obowiązuje następujący szereg stopniowania natężenia oświetlenia:
20 lx,
30 lx,
50 lx,
75 lx,
100 lx,
150 lx,
200 lx,
300 lx,
500 lx,
750 lx,
1000 lx,
2000 lx,
3000 lx,
5000 lx.
Należy zwrócić uwagę na zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu natężenia oświetlenia, jeśli załoga zakładu składa się w większości z osób starszych (powyżej 40 lat), gdyż jak wykazały badania, osoby starsze potrzebują dobrego widzenia znacznie więcej światła niż osoby młode. Wiąże się z tym wydajność, jakość, a przede wszystkim bezpieczeństwo pracy.
Równomierność oświetlenia
Równomierność oświetlenia na danej płaszczyźnie wyznacza się jako iloraz najmniejszej zmierzonej wartości natężenia oświetlenia występującej na tej płaszczyźnie do średniego natężenia oświetlenia na tej płaszczyźnie. |
Podobnie jak w przypadku wyznaczenia średniego natężenia oświetlenia, równomierność oświetlenia należy wyznaczyć oddzielenie od pola zadania i pola bezpośredniego otoczenia. Ustalona w normie minimalna wartość równomierności oświetlenia w polu zadania wynosi 0,7, natomiast w polu bezpośredniego otoczenia – 0,5.
Niejednokrotnie zdarza się, że doświetlone są tylko stanowiska pracy, natomiast pozostałą powierzchnię oświetla się w minimalnym stopniu. Powoduje to problem z adaptacją oka do zmiennych warunków oświetlenia. Czas potrzebny do odzyskania pełnej zdolności widzenia podczas przejścia z obszaru zaciemnionego do obszaru jasnego wynosi około minuty. Gdy pracownik przemieszcza się z obszaru jasnego do zaciemnionego czas ten może trwać wielokrotnie dłużej. Stanowić to może poważne zagrożenie bezpieczeństwa, gdyż przez pewien czas pracownik nie ma pełnej zdolności widzenia.
Rozkład luminacji
Luminacja jest miarą jaskrawości. Dla tego samego poziomu natężenia oświetlenia różnice w luminacji oświetlonych powierzchni wynikają z różnic w odbiciach strumienia świetlnego od powierzchni (wartości współczynnika odbicia).
Kontrast luminacji to iloraz luminacji obiektu do luminacji tła, na którym ten obiekt się znajduje. Kontrast luminacji jest po to, aby można było spostrzegać otaczające środowisko. Dany obiekt jest tym łatwiej spostrzegany, im większy jest kontrast, np. czarna litera na białym tle ma większy kontrast niż czarna litera na szarym tle.
Ogólnie wymaga się możliwie równomiernego rozkładu luminacji w polu widzenia, gdyż takie warunki zapewniają użytkownikowi lepszą ostrość wzroku, czułość kontrastową i polepszenie wydolności funkcji wzroku.
Pośrednio można określić rozkład luminacji poprzez podanie wartości współczynników odbicia podstawowych płaszczyzn w danym wnętrzu. Przyjmuje się, że przy spełnieniu wymaganych przez normę wartości natężenia oświetlenia i równomierności oświetlenia w polu zadania i polu bezpośredniego otoczenia oraz przy zachowaniu zalecanych wartości współczynników odbicia w pomieszczeniu rozkład luminacji będzie równomierny.
Zakresy zalecanych współczynników odbicia dla głównych powierzchni w pomieszczeniach
W normie podane są zakresy zalecanych współczynników odbicia dla głównych powierzchni w pomieszczeniach:
0,6–0,9 – sufit,
0,3–0,8 – ściany,
0,2–0,6 – płaszczyzna robocza,
0,1–0,5 – podłoga.
Ograniczenie olśnienia
Olśnienie to przebieg procesu widzenia, przy którym występuje odczucie niewygody lub zmniejszenie zdolności rozpoznawania przedmiotów, lub jedno i drugie, w wyniku niewłaściwego zakresu luminacji albo nadmiernych kontrastów w przestrzeni lub w czasie.
Rodzaje olśnienia
Wyróżnia się następujące rodzaje olśnienia:
przeszkadzające – zmniejszające zdolność widzenia na bardzo krótki, ale zauważalny czas bez wywoływania uczucia przykrości,
przykre – wywołujące uczucie przykrości, niewygody, rozdrażnienia oraz wpływające na brak koncentracji bez zmniejszenia zdolności widzenia. Natychmiast po usunięciu przyczyny olśnienia ustępuje niewygoda,
oślepiające – olśnienie tak silne, że przez pewien zauważalny czas żaden przedmiot nie może być spostrzeżony. Jest to skrajny przypadek olśnienia przeszkadzającego stwarzającego bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa (np. oślepienie kierowcy samochodu przez nadjeżdżający pojazd z naprzeciwka).
Natomiast z punktu widzenia warunków powstawania wyróżnia się olśnienie:
bezpośrednie – olśniewające źródło występujące w tym samym lub prawie tym samym kierunku co przedmiot obserwowany,
pośrednie – olśniewające źródło występujące poza kierunkami obserwacji,
odbiciowe – nadmiernie jaskrawe, odbite obrazy źródeł występują w tym samym kierunku co przedmiot obserwowany.
Największą luminacją we wnętrzu wytworzoną przez urządzenia oświetleniowe jest ta, którą powodują źródła światła. Z tego powodu źródła światła są umieszczane w oprawach, których jednym z zadań jest ograniczenie luminacji do akceptowalnego poziomu.
Od czego zależy stopień oświetlenia przykrego
Stopień oświetlenia przykrego zależy od rodzaju wykonywanej czynności. Im bardziej wymagające jest zadanie wzrokowe i im wyższa jest potrzeba koncentracji przy stałej wymuszonej pozycji pracy, tym silniejsze będzie uczucie przykrości.
Barwa światła
Barwę światła określa się za pomocą tzw. temperatury barwowej (Tc) i podaje się ją w kelwinach (K). Źródła, które emitują białą barwę światła, można podzielić, w zależności od ich temperatury barwowej, na 3 grupy, jakimi są:
1) ciepła (poniżej 3000 K),
2) pośrednia (od 3300 do 5300 K),
3) zimna (powyżej 5300 K do 6500 K).
Wraz ze wzrostem wartości średniej wymaganego natężenia oświetlenia powinna wzrastać wartość temperatury barwowej stosowanych źródeł światła. |
Norma zaleca wybór barwy światła w zależności od poziomu natężenia oświetlenia, barw pomieszczenia i mebli, klimatu oraz przeznaczenia pomieszczenia.
Wygląd określonego przedmiotu może ulegać zmianom w warunkach oświetlenia różnymi typami źródeł światła. Dlatego też ważny jest dobór odpowiedniego stopnia oddawania barw do danego rodzaju pracy. Właściwość oddawania barw przez źródła światła charakteryzuje tzw. ogólny wskaźnik oddawania barw (Ra).
Maksymalna możliwa wartość tego wskaźnika wynosi 100. Przyjmuje się ją dla światła dziennego i większości źródeł żarowych. Wartości zbliżone do 100 charakteryzują najlepsze właściwości oddawania barw. Im wyższe jest wymaganie dotyczące właściwego postrzegania barw, tym wskaźnik oddawania barw powinien być bliższy wartości 100.
Zgodnie z normą w pomieszczeniach, w których ludzie pracują lub przebywają przez dłuższy czas, zaleca się stosowanie źródeł światła o wskaźniku oddawania barw co najmniej 80. Norma podaje minimalne wartości wskaźnika oddawania barw dla różnych rodzajów wnętrz, zadań i czynności. |
Migotanie i efekt stroboskopowy
Najczęściej występującym rodzajem migotania światła jest tętnienie źródeł wyładowczych wyposażonych w magnetyczny układ stabilizująco – zapłonowy i zasilanych z sieci o częstotliwości 50 Hz. Fakt zmian strumienia świetlnego w rytm zmian prądu przemiennego, od wartości minimalnej do maksymalnej nazywa się tętnieniem światła.
W przypadku oświetlenia za pomocą źródeł wyładowczych (świetlówki, lampy rtęciowe, sodowe) maszyn z elementami wirującymi lub wykonującymi ruch postępowo-zwrotny, może wystąpić efekt stroboskopowy – czyli postrzeganie pozornego bezruchu tych elementów, podczas gdy w rzeczywistości są one w ruchu. Zjawisko to jest niebezpieczne i może prowadzić do różnego rodzaju wypadków.
Norma zaleca taki dobór sprzętu oświetleniowego, aby uniknąć migotania i efektu stroboskopowego.
Rodzaje zagrożeń i zdarzeń wypadkowych związanych z oświetleniem
Z danych statystycznych, ujmowanych w sprawozdaniach rocznych o warunkach pracy (GUS Z-10), wynika, że niedostateczne oświetlenie jest jednym z częstych zagrożeń występujących na stanowisku pracy i może być pośrednią przyczyną wypadków przy pracy.
Jednak w wyjaśnieniach do statystycznej karty wypadku czynnik ten nie jest uwzględniany jako przyczyna wypadku, co w konsekwencji uniemożliwia dokonanie analizy wypadków z nim związanych na podstawie kart statystycznych. Badając ten problem, dr inż. Agnieszka Wolska z Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego, posłużyła się wywiadami z pracownikami służby bhp ze 100 losowo wybranych zakładów pracy prowadzących różnego rodzaju działalność przemysłową na terenie Polski oraz informacjami zagranicznym uzyskanymi w bazie danych o wypadkach z lat 1972–2000 Amerykańskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (z ang, Occupational Safety and Health Administration – OSHA), czyli amerykańskiego odpowiednika PIP. Ogółem przeanalizowanych zostało 185 wypadków, których przyczyną pośrednią było nieprawidłowe oświetlenie.
Analizowane wypadki w większości wydarzyły się w warunkach braku oświetlenia naturalnego – dziennego (po zapadnięciu zmroku lub w pomieszczeniach bez okien) oraz przy niewłaściwym oświetleniu elektrycznym, co powodowało niedostateczną widoczność.
Słaba widoczność jako przyczyna wypadków była spowodowana przede wszystkim nieodpowiednim oświetleniem miejsca pracy.
W wyniku słabej widoczności mogą być niedostrzeżone zagrożenia. Poszkodowani poruszający się w miejscach pracy lub strefach komunikacyjnych, w warunkach słabej widoczności nie dostrzegali zagrożenia w postaci wszelkiego rodzaju przeszkód:
dziury,
leżące na podłożu przedmioty,
wystające elementy konstrukcji,
stopnie,
schody,
podesty,
rozlane ciecze,
śliskie powierzchnie,
ruchome czynniki materialne,
zakończenia podestów,
uskoki,
itp,
które przyczyniły się do powstawania wypadków. Skutki zaistniałych z tych przyczyn wypadków były bardzo różnorodne. Ogólnie słaba widoczność może prowadzić do takich zdarzeń, jak:
upadek, potknięcie się, poślizgnięcie człowieka na płaszczyźnie,
upadek z wysokości,
wpadnięcie do zagłębień, kanałów itp.,
zetknięcie się człowieka z będącymi w ruchu lub nieruchomymi ostrymi czynnikami materialnymi,
uderzenie człowieka o nieruchome czynniki materialne,
uderzenie, przygniecenie człowieka przez spadający, wysypujący, wylewający się czynnik materialny.
Pośrednie przyczyny wypadków wynikały także ze złego stanu lub braku urządzeń oświetleniowych. Stan taki był powodem podejmowania przez pracowników działań związanych z poprawą warunków oświetlenia, np. wymianę instalacji oświetleniowej lub jej konsekwencją.
W wyniku błędu człowieka spowodowanego:
brakiem wiedzy,
słabą widocznością przy wykonywaniu pracy,
postępowaniem niezgodnym z instrukcją bhp
– dochodziło do wypadku przy pracy.
Skutki tego rodzaju wypadków są w większości ciężkie, a niejednokrotnie śmiertelne, gdyż najczęściej są to porażenia prądem elektrycznym i upadki z wysokości (np. gdy poszkodowany wykonuje pracę, stojąc na drabinie). Często też występują oba te czynniki razem, gdy na skutek porażenia prądem poszkodowany traci równowagę i spada z drabiny.
Zaistniałe wypadki spowodowane były również nieodpowiednim wykonaniem oświetlenia w środowisku, gdzie występują mieszaniny substancji łatwopalnych lub wybuchowych, np. niezbędne do tej pracy oświetlenie jest niewystarczające, a doświetlenie miejsca pracy zostaje wykonane niezgodnie z przepisami bhp (oprawy niedostosowane do pracy w warunkach zagrożenia pożarem i wybuchem, nieodpowiednie połączenia elektryczne lub uszkodzenie instalacji elektrycznej).
Pracownicy nie przestrzegali również instrukcji bhp dotyczących zachowania środków ostrożności przy pracy w takim środowisku (samodzielnie doświetlali miejsce pracy, lekceważyli środki ostrożności, np. przy eksploatacji opraw). Działania te w efekcie prowadziły do zainicjowania pożaru lub wybuchu w miejscu pracy. Jakkolwiek wypadki te zdarzają się rzadko, to jednak ich następstwa są ciężkie (wszelkiego rodzaju oparzenia i uszkodzenia wewnętrzne ciała) lub śmiertelne. Należy też podkreślić, że wypadki te zdarzają się najczęściej w obiektach, które mają tymczasowe, przenośne oświetlenie niezbędne do wykonania prac konserwacyjno-naprawczych (np. w cysternach, zbiornikach statków), a nie na stałych stanowiskach pracy, gdzie zainstalowane jest oświetlenie elektryczne.
Innym rodzajem wypadków związanych z nieodpowiednim oświetleniem były wypadki przy wykonywaniu prac przy jednoczesnym ruchu pojazdów. Były to prace wykonywane w strefie poruszania się pojazdów (np. prace ziemne lub naprawa nawierzchni dróg). Nieodpowiednie oświetlenie miejsca wykonywania tych prac oraz nieprzestrzeganie procedur bhp (np. nienoszenie odblaskowej odzieży, brak oznakowania dróg transportowych, wykonywanie czynności niezgodnie z procedurą) prowadzi to do niezauważenia przez pracownika nadjeżdżającego pojazdu oraz przez kierowcę pojazdu – człowieka, w wyniku czego dochodzi do potrącenia go przez ten pojazd. Jakkolwiek wypadki te również zdarzają się rzadko, to jednak następstwa tych wypadków są ciężkie.
Ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków mających związek z oświetleniem
Zgodnie z art. 234 § 1 kp pracodawca ma obowiązek między innymi ustalić w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyny wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.
Z przytoczonego przepisu kp wynika, że jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy w zakresie działalności zapobiegania wypadkom jest niedopuszczanie do powstawania wypadków powtarzalnych. Wykonanie tego obowiązku, a więc podejmowanie prawidłowych działań prewencyjnych zależy od rzetelnego i pełnego zbadania zaistniałych wypadków przy pracy oraz ustalenia wszystkich przyczyn i okoliczności. Nieustalenie wszystkich przyczyn wypadku lub wskazanie przyczyn nieprawidłowych czy też błędne wypełnienie statystycznej karty wypadku, powoduje, że wyciągane są fałszywe wnioski, a w związku z tym chybiona może być skuteczna prewencja wypadkowa nie tylko w poszczególnych zakładach, ale i w skali kraju.
Ustalenie przyczyn wypadku przy pracy wymaga od zespołu powypadkowego dokonania rzetelnej i wszechstronnej analizy okoliczności wypadku. Analizy tej dokonuje zespół na podstawie oględzin miejsca wypadku, wyjaśnienia i informacje uzyskane od poszkodowanego/-ych i świadka/-ów, uzyskane opinie lekarza i innych specjalistów oraz na podstawie innych zebranych w toku postępowania powypadkowego materiałach. Ważną zasadą jest, aby ustalenie przyczyn wypadku opierało się wyłącznie na zebranych dowodach w sprawie.
Wskazane jest także, aby nie ograniczać się jedynie do badania zaistniałych już wypadków, a rejestrować i badać również zdarzenia potencjalnie wypadkowe (bezurazowe), których w każdym zakładzie jest znacznie więcej.
Badanie i rejestrowanie nie tylko wypadków o poważniejszych konsekwencjach, ale również wypadków niepowodujących absencji i wydarzeń wypadkowych bezurazowych pozwala na wykrycie i wyeliminowanie zagrożeń wcześniej niedostrzeżonych, a tym samym zwiększa skuteczność prewencji wypadkowej.
Tak więc wypadki i wszelkie wydarzenia – wypadki bezurazowe zaistniałe np. o zmierzchu, przy braku dostatecznego oświetlenia naturalnego, stosowania oświetlenia elektrycznego i w innych okolicznościach wskazujących, że jedną z przyczyn powstawania zdarzenia mogło być „niezauważenie” zagrożenia przez poszkodowanego powinny być analizowane przez zespół powypadkowy pod względem właściwego oświetlenia miejsca zdarzenia.
Zespół powypadkowy, wysłuchując wyjaśnień poszkodowanego lub informacji od świadków wypadku, powinien mieć przygotowane pytania szczegółowe, które należy zadać poszkodowanemu i świadkom wypadku w celu ustalenia rzeczywistych przyczyn i okoliczności zdarzenia. |
Stąd też w przypadku podejrzenia, że jedną z przyczyn pośrednich wypadku mogło być niedostateczne oświetlenie, zespół powypadkowy powinien zadawać stosowne pytania (zespół powypadkowy powinien uwzględniać pytania dotyczące oświetlenia, a zawsze zadawać powinien stosowne pytania).
Ponadto istotne jest dokonanie oględzin miejsca wypadku, aby zbadać warunki wykonywania pracy, a także zapoznać się z wynikami pomiarów oświetlenia w miejscu zdarzenia.
W objaśnieniach do wypełnienia pkt 27 statystycznej karty wypadku przy pracy (przyczyny wypadku) nie wymienia się niewłaściwego oświetlenia jako możliwej przyczyny powstania wypadku. Stąd też prawdopodobnie przyczyna ta jest pomijana przez zespoły powypadkowe, mimo że niejednokrotnie zapewne występuje.
Do celów profilaktycznych w zakładzie pracy najistotniejsze jest przeprowadzenie prawidłowego dochodzenia powypadkowego oraz sporządzenie protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, czyli protokołu powypadkowego (pkt 4 i 5 protokołu), w którym niewłaściwe oświetlenie (jeśli zostało stwierdzone) powinno być uwzględnione. Następnie powinny być określone wnioski i środki profilaktyczne (pkt 9 protokołu) i wydane stosowne polecenia powypadkowe. Realizacja tych poleceń (np. dotyczących doprowadzenia oświetlenia w miejscu zdarzenia do stanu zgodnego z Polską Normą) może dopiero stanowić o zastosowaniu przez pracodawcę przepisu kp dotyczącego wykorzystania odpowiednich środków zapobiegających podobnym wypadkom.
Ocena ryzyka zawodowego związanego z oświetleniem
Najczęstszą przyczyną wypadków przy pracy związanych z oświetleniem jest niedoświetlenie stanowisk pracy, występowanie olśnienia oraz niekiedy efekty stroboskopowe. Ważną sprawą jest stwierdzenie, czy takie zagrożenie występuje.
Przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z oświetleniem przyjmuje się, podobnie jak dla innych czynników, skalę trójstopniową: ryzyko małe, średnie, duże. Podstawowym kryterium oceny ryzyka są wymagania zawarte w normie oświetleniowej. Jeżeli wymagania te są spełnione, to można uznać, że ryzyko jest małe (pomijalne). Jeżeli stwierdza się występowanie nasilonego zmęczenia wzroku oraz spadek wydajności pracy na skutek niewłaściwego oświetlenia, to przyjmuje się, że występuje ryzyko średnie. Jeśli niewłaściwe oświetlenie może doprowadzić do wypadku przy pracy, to ryzyko należy uznać za duże.
Jeśli zmierzone natężenie oświetlenia na stanowisku pracy wynosi mniej niż 0,2 natężenia wymaganego w normie, to ryzyko zawodowe uznaje się jako duże. |
Również jako duże ryzyko zawodowe związane z oświetleniem uznaje się, jeżeli równomierność oświetlenia wynosi mniej niż 0,2 równomierności oświetlenia określonej w normie (minimalne równomierne oświetlenie w polu zadań 0,7 a w polu bezpośredniego otoczenia 0,5).
Za duże ryzyko zawodowe związane z olśnieniem uznaje się, jeśli maksymalna wartość luminacji L jest większa od 500 cd/m2. W przypadku gdy w pomieszczeniu, w którym znajdują się maszyny z elementami wirującymi lub wykonującymi ruch postępowo-zwrotny, stwierdzono występowanie efektu stroboskopowego, należy uznać, że występuje ryzyko duże. |
W razie stwierdzenia ryzyka średniego lub dużego ze względu na niewłaściwe oświetlenie należy przeprowadzić niezbędne działania poprawiające warunki pracy wzrokowej. Mogą to być zarówno działania polegające na zmianie usytuowania stanowisk pracy względem opraw oświetleniowych w danym pomieszczeniu lub na wymianie źródeł światła na nowe (np. o większym strumieniu świetlnym), jak i polegające na modernizacji oświetlenia lub instalacji zasilającej oprawy oświetleniowe – zwłaszcza w przypadku występowania ryzyka dużego.
Podstawa prawna:
ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.),
rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973),
rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakimi powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1065),
rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 27 maja 2010 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowanie optyczne – (tekst jedn.: Dz.U. z 2013r. poz. 1619). Akt ten reguluje sprawy związane ze szkodliwym oddziaływaniem różnorodnego promieniowania optycznego dla zdrowia w środowisku pracy oraz nie dotyczy oświetlenia pomieszczeń lub stanowisk pracy, w których stosowane są źródła światła w przeznaczonych dla nich oprawach oświetleniowych i w odpowiedniej odległości od eksponowanych części ciała.