Читать книгу Krucjaty - Thomas Asbridge - Страница 14

Rozbicie świata muzułmańskiego

Оглавление

Na przestrzeni kolejnych czterech wieków podziały w świecie muzułmańskim pogłębiły się. W 750 roku krwawy przewrót położył kres panowaniu Umajjadów, co zapewniło władzę innej arabskiej dynastii – Abbasydów. Dynastia ta przeniosła centrum sunnickiego islamu jeszcze dalej od arabskiej ojczyzny, zakładając w Iraku nową stolicę – Bagdad – miasto zbudowane specjalnie w tym celu. Ten wizjonerski zamysł miał doniosłe i daleko idące konsekwencje. Obwieszczał bowiem wszechstronną polityczną, kulturową i ekonomiczną zmianę orientacji sunnickiej elity rządzącej, odsuwając jej zainteresowanie od bliskowschodniego Lewantu w stronę Mezopotamii – kolebki starożytnej cywilizacji, leżącej między potężnymi rzekami Eufrat i Tygrys, zwanej czasem Żyznym Półksiężycem – oraz w kierunku perskiego Iranu i dalej na wschód. Patronat Abbasydów zmienił także Bagdad w jedno z najwspanialszych światowych centrów nauki i filozofii. Przez następnych pięćset lat serce sunnickiego islamu nie biło ani w Syrii, ani w Ziemi Świętej, ale w Iraku i Iranie.

Dominacja Abbasydów zbiegła się jednak ze stopniowym rozczłonkowaniem rozległego państwa islamskiego. Muzułmańscy władcy Półwyspu Iberyjskiego, określani czasem mianem Maurów, odłączyli się i utworzyli w VIII wieku niezależne władztwo. Na przestrzeni dekad stopniowo pogłębiała się też przepaść pomiędzy sunnickim a szyickim odłamem islamu. Społeczności szyickich muzułmanów nadal żyły pośród sunnitów na obszarach Bliskiego i Środkowego Wschodu, przeważnie w pokoju. Jednak w roku 969 pewna szczególnie stanowcza grupa szyitów przejęła kontrolę nad Afryką Północną. Stojąca na jej czele dynastia Fatymidów, wywodząca swój rodowód od Fatimy, córki Mahometa, ustanowiła własnego kalifa, odrzucając zwierzchnictwo sunnickiego Bagdadu. Fatymidzi wkrótce okazali się groźnym przeciwnikiem, odbierając Abbasydom rozległe obszary na Bliskim Wschodzie, wraz z Jerozolimą, Damaszkiem i częściami wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. W drugiej połowie XI wieku Abbasydzi i Fatymidzi stali się zatwardziałymi wrogami. Stąd też w przededniu krucjat islam był podzielony, co uniemożliwiało muzułmańskim władcom Egiptu i Iraku zaoferowanie sobie wzajemnego wsparcia i przeciwstawienia się chrześcijańskiej inwazji.

W miarę pogłębiania się wrogości pomiędzy sunnitami a szyitami malały wpływy kalifów abbasydzkich i fatymidzkich. Pozostali oni władcami nominalnymi, i chociaż w teorii zachowali absolutną kontrolę nad sprawami religijnymi i politycznymi, w rzeczywistości utracili władzę wykonawczą na rzecz swoich świeckich zastępców: sułtana w Bagdadzie i wezyra w Kairze.

W XI wieku nastąpiła jeszcze jedna dramatyczna zmiana, która wstrząsnęła światem islamu. Było to przybycie Turków. Od około 1040 roku te koczownicze plemiona z Azji Środkowej, znane ze swojej agresji i sztuki posługiwania się łukiem w trakcie jazdy konnej, zaczęły przenikać na tereny Bliskiego Wschodu. W migracji przodował szczególnie klan Seldżuków, przybywający ze stepów rosyjskich za Morzem Aralskim. Nieustraszeni Seldżucy przyjęli sunnicki islam, deklarując absolutną lojalność wobec abbasydzkiego kalifa, a także ochoczo zastąpili osiadłą arabską oraz perską arystokrację z Iranu i Iraku. W roku 1055 wódz Seldżuków, Tughril Beg, został mianowany sułtanem Bagdadu i przejął zwierzchnictwo nad sunnickim islamem. Funkcja ta była dziedziczona w jego dynastii przez ponad wiek. Pojawienie się seldżuckich Turków wniosło do świata Abbasydów powiew nowego życia i zjednoczyło go. Niespożyta energia Seldżuków i ich zawziętość w boju wkrótce przyniosły rozległe zdobycze. Na południu Fatymidzi zostali odparci i utracili Damaszek oraz Jerozolimę. W Azji Mniejszej najeźdźcy odnieśli znaczące zwycięstwa nad Bizancjum, a jeden z ich odłamów założył własny, niezależny sułtanat w Anatolii.

Do wczesnych lat 90. XI wieku Seldżucy zmienili oblicze sunnickiego świata muzułmańskiego. Sułtanem został Malik Szah, ambitny i zdolny wnuk brata Tughril Bega. Wraz ze swoim bratem Tutuszem utrzymywali względnie stabilne rządy w Mezopotamii i w większej części Lewantu. To nowe tureckie imperium, czasem zwane sułtanatem Wielkich Seldżuków, zostało zbudowane na fundamencie tyranii i wrogości wobec szyitów, uznanych za niebezpiecznych wrogów i heretyków, przeciw którym sunnici chcieli się zjednoczyć. Jednak w chwili śmierci Malika Szaha, która nastąpiła w 1092 roku, wielkie władztwo rozpadło się na skutek sporów o sukcesję i wojny domowej. Jego dwaj młodzi synowie starli się w walce o tytuł sułtana oraz o kontrolę nad Irakiem i Iranem, podczas gdy w Syrii Tutusz usiłował objąć samodzielne rządy. Kiedy w 1095 roku zginął w bitwie, jego synowie Ridwan i Dukak poróżnili się o dziedzictwo, zajmując odpowiednio Aleppo i Damaszek. Jednocześnie sytuacja szyickiego Egiptu nieco się poprawiła. Następujące kolejno po sobie zgony fatymidzkiego kalifa w 1094 i jego wezyra w 1095 roku wywołały gwałtowną zmianę, której kulminacją było wyniesienie do władzy nowego wezyra o armeńskich korzeniach, Al-Afdala. Tak więc w roku rozpoczęcia krucjat świat wyznawców sunnickiego islamu był rozbity i pełen niepokojów, a nowy władca fatymidzkiego Egiptu stawiał dopiero pierwsze kroki w rządach. Nie ma dowodów na to, że chrześcijanie na Zachodzie wiedzieli o tych trudnościach, więc nie można uznać ich za bezpośredni bodziec do rozpoczęcia świętej wojny. Jednak czas rozpoczęcia pierwszej krucjaty był dla krzyżowców korzystny9.

Treść dostępna w pełnej wersji.

[1] Nawet w czasach współczesnych wiele wersji historii krucjat spisanych przez „zachodnich” badaczy uległo w pewnym stopniu tendencyjnej koloryzacji (świadomej lub nieświadomej), ponieważ przeważnie prezentowano tę epokę z punktu widzenia chrześcijan. Ta wrodzona stronniczość może przejawiać się dość subtelnie, np. poprzez opisanie wyniku danej bitwy jako zwycięstwa lub porażki, triumfu lub katastrofy. W niniejszej rozprawie, podzielonej na pięć części, podjąłem we wszystkich istotniejszych partiach świadomą próbę przeciwstawienia się temu trendowi poprzez zmianę punktu widzenia z zachodnioeuropejskiego i chrześcijańskiego na bliskowschodni, muzułmański. Rdzeń książki, obejmujący wydarzenia związane z trzecią krucjatą, koncentruje się na relacjach między dwoma głównymi bohaterami – Saladynem a Ryszardem Lwie Serce.

[2] Spośród pełnych zapału mieszkańców dzisiejszej Francji, w 1095 roku rekrutowało się wielu bojowników o Ziemię Świętą. I chociaż nie wszyscy krzyżowcy wywodzili się z tego narodu, współcześni im kronikarze, szczególnie ci, którzy wzorem muzułmanów patrzyli na Europę Zachodnią z zewnątrz, określali wszystkich chrześcijańskich uczestników świętych wojen mianem „Franków” (po arabsku Ifranj). Dlatego też Frankami nazywano krzyżowców i tych zachodnich Europejczyków, którzy osiedlili się na Bliskim Wschodzie.

[3] Zwolennicy tego łacińskiego odłamu chrześcijaństwa, dzisiaj powszechnie znanego jako rzymski katolicyzm, w średniowieczu określani byli bardziej precyzyjnym terminem „łacinników”.

[4] Według dzisiejszych standardów, jedenastowieczne konie były niewielkie – przy średniej wysokości dwunastu dłoni, większość z nich zostałaby obecnie zaliczona do kuców. Mimo to były one horrendalnie drogie, zarówno w zakupie, jak i w utrzymaniu, wymagały bowiem paszy, podkucia i opieki wybranego do tego celu giermka. Większość rycerzy potrzebowała także przynajmniej jednego dodatkowego, lżejszego wierzchowca podróżnego. Pomimo swoich niewielkich rozmiarów, konie bojowe dawały wojownikom wielką przewagę w bezpośrednim starciu, zapewniając im możliwość ataku z większej wysokości, a także większą szybkość i mobilność. W miarę ulepszania wyposażenia, technik walki i treningu, rycerze używający siodeł ze strzemionami zapewniającymi większą równowagę rozwinęli także zdolność do używania ciężkiej włóczni lub lancy trzymanej pod ramieniem oraz do współpracy w zmasowanej szarży. Brutalna siła tego typu ataku mogła całkowicie zmieść nieprzygotowanego przeciwnika.

[5] Autor ma tu na myśli misje w Bawarii i Fryzji, które z jego punktu widzenia są „wschodnią Europą” (przyp. red.).

1. Zarówno w okresie średniowiecza, jak i później, krucjaty prowadzono na różnych terenach, lecz u szczytu ich popularności i znaczenia – w latach od 1095 do 1291 – celem chrześcijańskich wypraw był Bliski Wschód. W rezultacie niniejsza praca dotyczy głównie wydarzeń związanych z Ziemią Świętą. Interpretacja geograficznych granic Ziemi Świętej jest szeroka. Według jednej z definicji obszar ten może być uważany za mniej więcej równoznaczny z granicami dzisiejszego państwa Izrael, włącznie z terenami znajdującymi się pod zwierzchnictwem Palestyny. Jednak w okresie średniowiecza chrześcijanie zachodniej Europy mieli bardziej mgliste pojęcie na temat Ziemi Świętej, czasem włączając w jej granice inne miejsca o znaczeniu religijnym – takie jak Antiochia (miasto leżące obecnie w południowo-wschodniej Turcji). W epoce krucjat muzułmanie także odnosili pojęcie al-Kuds („Święte Miasto”) zarówno w węższym, jak i w szerszym kontekście do obszaru znanego jako Bilad al-Szam (Wybrzeże). Opisane w niniejszej książce wojny w Ziemi Świętej dotyczą zatem terenów od współczesnego Izraela, Jordanii, Libanu i Syrii, po części Turcji oraz Egiptu. Obecnie rejon ten jest określany mianem Środkowego Wschodu, co nie jest do końca precyzyjnym stwierdzeniem. Ściśle rzecz biorąc, Bliski Wschód ogranicza się do obszarów nadbrzeżnych, zaś Środkowy Wschód to obszary za Eufratem. W niniejszej pracy występuje także termin „Lewant” odnoszący się do śródziemnomorskich obszarów na wschodzie – słowo to zaś wywodziło się z francuskiego lever (wzejść) i odnosiło się do wschodu słońca. Przegląd ostatnich dokonań w badaniach nad krucjatami patrz: G. Constable, „The Historiography of the Crusades”, The Crusades from the Perpestive of Byzantium and the Muslim World, ed. A.E. Laiou, R.P. Mottahedeh (Washington, DC, 2001), s. 1–22; M. Balard, Croisades et Orient Latin, XI–XIV siècle (Paris, 2001); R. Ellenblum, Crusader Castles and Modern Histories (Cambridge, 2007); C. Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives (Edinburgh, 1999); N. Housley, Contesting the Crusades (Oxford, 2006); N. Housley, Fighting for the Cross (New Heaven, London, 2008); A. Jotischky, Crusading and the Crusader States (Harlow, 2004); H.E. Mayer, The Crusades, trans. J. Gillingham, 2nd edn (Oxford, 1988); T.F. Madden, The New Concise History of the Crusades (Lanham, 2006); N. Jaspert, The Crusades (New York, London, 2006); J. Richard, The Crusades, 1071–1291, trans. J. Birrell (Cambridge, 1999); J.S.C. Riley-Smith (ed.), The Oxford Illustrated History of the Crusades (Oxford, 1995); J.S.C. Riley-Smith, The Crusades: A History, 2nd edn (London, New York, 2005); C.J. Tyerman, God’s War: A New History of the Crusades (London, 2006).

2. B.S. Bachrach, „The pilgrimages of Fulk Nerra, count of the Angevins, 987–1040”, Religion, Culture and Society in the Early Middle Ages, ed. T.F.X. Noble, J.J. Contreni (Kalamazoo, 1987), s. 205–217.

3. Raul Łysy, Opera, ed. J. France, N. Bulst, P. Reynolds (Oxford, 1989), s. 192. Okres późnego antyku, chrystianizacja Europy oraz wczesne chrześcijaństwo patrz: R. Fletcher, The Conversion of Europe (New York, 1998); P. Brown, The Rise of Western Christendom (Oxford, 1996); J. Herrin, B. Hamilton, The Christian World of the Middle Ages (Stroud, 2003). Na temat Franków patrz: E. James, The Franks (Oxford, 1988). O użyciu pojęcia „Frankowie” w kontekście krucjat patrz: J.S.C. Riley-Smith, The First Crusaders, 1095–1131 (Cambridge, 1997), s. 64–65. O erze Karolingów oraz wczesnym średniowieczu patrz: R. McKitterick, The Frankish Kingdoms under the Carolingians 751–987 (London, 1983); R. McKitterick, The Early Middle Ages: Europe 400–1000 (2001); C. Wickham, Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400–800 (Oxford, 2005).

4. Papież nie zgadzał się z tym, ponieważ najważniejszy apostoł Chrystusa, św. Piotr, był pierwszym biskupem Rzymu, a jego następcy powinni być traktowani nie tylko jako głowy Kościoła Łacińskiego na Zachodzie, ale także jako najwyżsi przywódcy duchowi całego świata chrześcijańskiego. Nic dziwnego, że taki pogląd nie miał poparcia greckiego ortodoksyjnego patriarchy w Konstantynopolu, a dysputa związana z tą zasadą oraz szerszą doktryną przyczyniła się do otwartego zerwania, tj. schizmy, w 1054 roku między tymi dwoma odłamami europejskiego chrześcijaństwa. O średniowiecznym papiestwie, papieżu Grzegorzu VII oraz papieskim ruchu reformatorskim patrz: W. Ullmann, A Short History of the Papacy in the Middle Ages (London, 1974); C. Morris, The Papal Monarchy: The Western Church from 1050 to 1250 (Oxford, 1989); H.E.J. Cowdrey, Pope Gregory VII, 1073–1085 (Oxford, 1998); U.-R. Blumenthal, The Investiture Controversy: Church and Monarchy from the Ninth to the Twelfth Century (Philadelphia, 1988).

5. Raul Łysy, Opera, s. 60; M. G. Bull, Knightly Piety and the Lay Response to the First Crusade: The Limousin and Gascony, 970–1130 (Oxford, 1993), s. 158. O średniowiecznej religii, monastycyzmie oraz pielgrzymce patrz: M.G. Bull. „Origins”, The Oxford Illustrated History of the Crusades, ed. J.S.C. Riley-Smith (Oxford, 1995), s. 13–33; B. Hamilton, Religion in the Medieval West (London, 1986); C.H. Lawrence, Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages, 3rd edn (London, 2001); J. Sumption, Pilgrimage: An Image of Mediaeval Religion (London, 1975); B. Ward, Miracles and the Medieval Mind, 2nd edn (London, 1987); D. Webb, Medieval European Pilgrimage, 700–1500 (London, 2002); C. Morris, The Sepulchre of Christ and the Medieval West: From the Beginning to 1600 (Oxford, 2005).

6. Wysokie koszty związane z rolą rycerza (miles, l. mn. milites) – szczególnie koszty związane z wyposażeniem i ćwiczeniami – były przeszkodą dla osób mniej zamożnych, chociaż jeszcze wtedy rzemiosło wojenne nie było wyłączną domeną szlachty. Teoretycznie wszyscy mężczyźni z wyższych warstw społecznych powinni byli wypełniać obowiązki rycerskie, zaś najbogatsi panowie byli zwierzchnikami określonej liczby milites jako wasali, na mocy umowy gwarantującej ochronę i prawo do ziemi w zamian za służbę wojskową. Taki obyczaj umożliwiał biedniejszym osobom osiągnięcie statusu rycerza (miles) poprzez nabycie niezbędnych do tego fachu narzędzi w ramach zatrudnienia. O średniowiecznym rycerstwie i działaniach wojennych w Europie patrz: J. France, Western Warfare in the Age of the Crusades (London, 1999).

7. I.S. Robinson, „Gregory VII and the Soldiers of Christ”, History, vol. 58 (1973), s. 169–192; F.H. Russell, The Just War in the Middle Ages (Cambridge, 1975); T. Asbridge, The First Crusade: A New History (London, 2004), s. 21–31.

8. Z czasem na łonie sunnickiego islamu wykształciły się cztery różne szkoły prawa, znane jako mazhaby: hanaficka, szafa’icka, hanbalicka i malikicka. W okresie krucjat szkoły te zdobyły popularność oraz poparcie różnych grup w poszczególnych rejonach. Na przykład w syryjskim Damaszku znajdowało się centrum szkoły hanbalickiej, z kolei turecka dynastia Zankidów wspierała hanafitów, a kurdyjscy Ajjubidzi byli szafa’itami.

9. Historia średniowiecznego islamu, wzrost potęgi Seldżuków oraz Bliski Wschód w przededniu pierwszej krucjaty patrz: H. Kennedy, The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century (London, 1986); J. Berkey, The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600–800 (Cambridge, 2003); C. Cahen, „The Turkish invasion: The Selchükids”, A History of the Crusades, ed. K.M. Setton, vol. 1, 2nd edn (Madison, 1969), s. 135–176; Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, s. 33–50; C. Cahen, Introduction a l’histoire du monde musulman médiéval, Initiation a l’Islam, vol. 1 (Paris, 1982); C. Cahen, Orient et Occident aux temps des croisades (Paris, 1983); P.M. Holt, The Age of the Crusades: The Near East from the Eleventh Century to 1517 (London, 1986), s. 1–22; T. el-Azhari, The Saljuqs of Syria during the Crusades 463–549 A.H./1070–1154 A.D. (Berlin, 1997); S. Zakkar, The Emirate of Aleppo 1004–1094 (Beirut, 1971); J.-M. Mouton, Damas et sa principauté sous les Saljoukides et les Bourides 468–549/1076–1154 (Cairo, 1994); M. Yared-Riachi, La politique extérieure de la principauté de Damas, 468–549 A.H./1076–1154 A.D. (Damascus, 1997); A.F. Sayyid, Les Fatimides en Égypte (Cairo, 1992).

Krucjaty

Подняться наверх