Читать книгу Krucjaty - Thomas Asbridge - Страница 7

Dziewięćset lat temu europejscy chrześcijanie rozpoczęli cykl świętych wojen – krucjat – przeciwko światu muzułmańskiemu. Ich celem było zdobycie panowania nad regionem uważanym przez wyznawców obu religii za uświęcony – nad Ziemią Świętą, a krwawe zmagania trwały przez dwa stulecia, kształtując historię islamu i świata zachodniego. Podczas tych epickich wypraw setki tysięcy krzyżowców przemierzały krainy ówcześnie znanego świata, pragnąc zdobyć, a następnie utrzymać odizolowane terytorium, ze świętym miastem Jerozolimą w centrum. Prowadzili ich wodzowie pokroju wojowniczego króla Anglii Ryszarda Lwie Serce i świątobliwego francuskiego monarchy Ludwika IX. Wiedli oni armię cierpiącą głód i nękaną chorobami przez zielone lasy i wyschnięte pustynie, gdzie spotykali słynnych cesarzy Bizancjum, towarzyszyli im groźni rycerze zakonu templariuszy oraz czekały ich bitwy i wyczerpujące oblężenia. Tych, którzy polegli, uznano za męczenników, a ci, którzy pozostali przy życiu, wierzyli, że w ferworze walki i pyle pielgrzymiego szlaku oczyszczą swoje dusze z grzechu.

Początek krucjat skłonił wyznawców islamu do działania, prowokując ich do świętej wojny (dżihadu). Muzułmanie z Syrii, Egiptu i Iraku stanęli do walki, aby wypędzić chrześcijańskich wrogów z Ziemi Świętej. Na czele sił islamu stanęli bezlitosny Zanki i potężny Saladyn, wspomagani przez rosnącego w siłę sułtana Bajbarsa i jego elitarną niewolniczą armię mameluków oraz nieprzejednanych, tajemniczych asasynów. Paradoksalnie, lata konfliktu spowodowały większe zbliżenie przeciwnych stron, a z czasem ze wzajemnych uprzedzeń wykształcił się pewnego rodzaju szacunek i rozwinęły się pokojowe kontakty, oparte na handlu podczas rozejmu. W miarę upływu lat ogień walki nie zagasł i szala zwycięstwa z wolna przechylała się na stronę wyznawców islamu. Chociaż marzenie chrześcijan o zwycięstwie nadal zdawało się realne, zwyciężyli muzułmanie, zapewniając sobie długotrwałe panowanie nad Jerozolimą oraz Bliskim Wschodem.

Ta dramatyczna historia od zawsze rozpalała wyobraźnię i wywoływała spory. Na przestrzeni wieków dzieje krucjat interpretowano na rozmaite sposoby: z jednej strony uważano je za przejaw ślepej religijności oraz pierwotnej ludzkiej skłonności do przemocy, z drugiej zaś wydawały się wzniosłym ucieleśnieniem chrześcijańskiej kultury rycerskiej i cywilizującego kolonializmu. Raz przedstawiano je jako mroczny epizod w europejskiej historii, w którym wygłodzone hordy chciwych zachodnich barbarzyńców zaatakowały i grabiły niewinny, rozwinięty kulturowo świat islamu, innym znów razem uważano je za wojny wywołane przez muzułmańską agresję, która zrodziła potrzebę odzyskania świętych ziem chrześcijaństwa. Samych krzyżowców przedstawiano zarówno jako żądnych ziemi okrutników, jak i żołnierzy-pielgrzymów, którymi kierowała wyłącznie żarliwa wiara. Ich muzułmańscy adwersarze byli z kolei postrzegani albo jako podstępni tyrani i zatwardziali fanatycy, albo jako uosobienie pobożności, honoru i łagodności.

Średniowieczne krucjaty były także postrzegane jako odbicie świata współczesnego, zarówno poprzez tworzenie wątłych skojarzeń pomiędzy niedawnymi wydarzeniami a odległą przeszłością, jak i przez wątpliwą praktykę historycznego paralelizmu. I tak, w XIX stuleciu, Francuzi i Anglicy wykorzystali pamięć o krucjatach do afirmacji swojej imperialnej spuścizny. Jednocześnie w XX i XXI wieku w niektórych częściach świata muzułmańskiego widać pogłębiającą się tendencję do porównywania współczesnych konfliktów politycznych i religijnych do świętych wojen toczonych przed dziewięciuset laty.

W niniejszej książce badamy historię krucjat zarówno z perspektywy chrześcijańskiej, jak i muzułmańskiej – skupiając się w szczególności na zmaganiach o kontrolę nad Ziemią Świętą – oraz staramy się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób ludzie średniowiecza postrzegali krucjaty i jak je zapamiętali[1]. Korzystamy przy tym z niezwykle bogatych dostępnych zasobów: ze źródeł pisanych z okresu średniowiecza, w tym z różnego rodzaju kronik, listów i dokumentów, poematów i pieśni, zapisanych w językach tak różnych, jak łacina, starofrancuski, arabski, hebrajski, armeński, syryjski czy grecki. Oprócz tekstów nowe światło na erę wypraw krzyżowych rzucają także studia nad zabytkami materialnymi – od imponujących zamków, do subtelnych zabytków sztuki rękopiśmiennej i drobnych monet. Na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat w nowoczesnej nauce obserwuje się prawdziwy rozkwit badań dotyczących tego zagadnienia1.

Przedstawienie historii wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej (w okresie od 1095 do 1291 roku) w jednym tomie, i to w sposób przystępny, stanowi nie lada wyzwanie. Z drugiej zaś strony, taka próba daje wiele możliwości. Pojawia się bowiem szansa na wszechstronne prześledzenie wydarzeń i pokazanie ludzkiego doświadczenia z innej perspektywy – można ukazać agonię i egzaltację, przerażenie i triumf, a także przedstawić zmienne losy oraz percepcję islamu i chrześcijaństwa. Umożliwia ona także postawienie szeregu zasadniczych, powiązanych ze sobą i dogłębnych pytań, dotyczących świętych wojen toczonych w tamtej epoce.

Zagadnienia związane z początkami i przyczynami wojny o Ziemię Świętą mają znaczenie fundamentalne. Wypada przecież wiedzieć, jak to się stało, że wyznawcy dwóch największych religii świata postanowili usankcjonować przemoc i uwierzyli, że walka w imię Boga otworzy im drogę odpowiednio do chrześcijańskiego Nieba lub muzułmańskiego Raju. I dlaczego nieprzeliczone rzesze chrześcijan i muzułmanów odpowiedziały na wezwanie do krucjat i dżihadu, doskonale zdając sobie sprawę z tego, że mogą stanąć w obliczu wielkiego cierpienia, a nawet śmierci? Niezbędna jest także odpowiedź na pytanie, czy pierwsza krucjata, rozpoczęta pod koniec XI wieku, była aktem chrześcijańskiej agresji, i co podtrzymywało ciąg religijnej przemocy na Bliskim Wschodzie przez kolejne dwieście lat. Następstwa i wpływ świętych wojen na dzieje świata mają tak samo istotne znaczenie. Czy era krucjat była okresem wyjątkowych rozbieżności – wynikiem nieuniknionego „starcia cywilizacji” – czy też raczej okresem, w którym pojawiły się warunki do współistnienia i do konstruktywnych, międzykulturowych kontaktów pomiędzy chrześcijaństwem a islamem? Musimy także zadać pytanie, kto i dlaczego w ostatecznym rozrachunku wygrał wojnę o Ziemię Świętą, choć znacznie bardziej nurtująca jest kwestia, w jakim stopniu owa epoka konfliktów wpłynęła na historię i dlaczego te dawne zmagania nadal rzucają cień na dzieje współczesnego świata.