Читать книгу Transport w przedsiębiorstwie - Wojciech Budzyński - Страница 14

Gestia transportowa

Gestia transportowa jest to wynikające z umowy prawo do zorganizowania transportu, połączone z obowiązkiem pokrycia jego kosztów. Zgodnie z przyjętą formułą handlową gestia może być zachowana w ręku sprzedającego, kupującego lub też podzielona pomiędzy nich. Zawierając kontrakt, partnerzy umowy powinni uzgodnić, który z nich i na jakim odcinku posiada gestię transportową. Partnerzy robią to zazwyczaj na podstawie terminów Incoterms 2010.

Dzięki posiadaniu gestii transportowej możliwe jest kontrolowanie procesu transportowego, a ponadto wykorzystanie własnego środka transportu czy zaangażowanie krajowego spedytora. Przejęcie gestii przez dostawcę nie musi oznaczać przejęcia ryzyka transportowego, co wynika przykładowo z baz dostawy grupy C, ustalonej według Incoterms 2010. Kupujący powinien mieć tego świadomość przy negocjowaniu tych kwestii. Szerzej omówiono ten problem w części poświęconej bazie dostawy.

Zawierając kontrakt, partnerzy umowy powinni dokładnie uzgodnić, który z nich i na jakim odcinku posiada gestię transportową.

Strona posiadająca gestię transportową zawiera umowę przewozu z przewoźnikiem. Może w tym pośredniczyć spedytor i wówczas zleceniodawca zawiera umowę spedycyjną ze spedytorem o zorganizowanie procesu transportowego.

Na etapie zawierania umów z przewoźnikami i spedytorami pojawia się wiele pytań, na które próbuje znaleźć odpowiedź zleceniodawca. Najważniejsze z nich to:

− jakie prawa zleceniodawcy należy zabezpieczyć w umowie transportowej, a jakie w spedycyjnej?

− czy w transporcie i spedycji należy posługiwać się wyłącznie zleceniem?

− które ograniczenia odpowiedzialności przewoźnika nie będą skuteczne pomimo uwzględnienia ich w umowie?

Zasady zawierania umów

Zanim przejdziemy do odpowiedzi na te pytania, należy wskazać podstawowe zasady zawierania umów, ze szczególnym uwzględnieniem umów o świadczenie usług, bo z tego typu umowami mają do czynienia w tym przypadku zarówno zleceniodawca, jak i przewoźnik oraz spedytor.

Umowa jest zgodnym oświadczeniem woli stron. W umowach przewozu występują najczęściej dwie strony − zleceniodawca usługi i jej wykonawca. Przy usłudze transportowej drugą stroną będzie przewoźnik, a przy usłudze spedycyjnej – spedytor.

Zgodnie z art. 60 Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Zapis ten umożliwia uproszczenie zawierania umów w transporcie i spedycji. Umowa taka może mieć dowolną formę, także ustną. To jedynie w celach dowodowych wydaje się rozsądne sformalizowanie takiego procesu do formy pisemnej, chociażby tzw. zlecenia transportowego czy zlecenia spedycyjnego.

Normalnie umowa może być zawarta poprzez:

➤ złożenie i akceptację oferty (ofertę może złożyć też kupujący);

➤ negocjacje;

➤ wygranie aukcji lub przetargu.

Wszystkie te sposoby można wykorzystać do celu zawierania umów przewozowych i spedycyjnych.

Ryzyka umowy przewozu

Umowa polega na zabezpieczeniu przez strony swoich interesów, z uwzględnieniem ryzyk. Poznanie takich ryzyk, przynajmniej najistotniejszych, przed zawarciem umowy należy więc do dobrych zachowań kupieckich.

Najczęstsze problemy dochodzone wobec przewoźnika przez zleceniodawcę to reklamacje z tytułu:

− uszkodzenia towaru,

− zaginięcia części towaru,

− zaginięcia całej partii towaru,

− niedotrzymania terminu dostawy.

Roszczenia mogą dotyczyć towaru lub kwestii handlowych. Roszczenia towarowe wynikają ze sposobu realizacji świadczenia towarowego, czyli przewozu towaru. Są to najczęściej:

● brak zgodności w zakresie jakości towaru (uszkodzenie, pogorszenie jakości);

● braki ilościowe;

● wady opakowania powstałe podczas transportu lub składowania;

● niedotrzymanie terminu dostawy.

Roszczenia handlowe wynikają z niezachowania innych warunków umownych. Są to najczęściej:

● niedotrzymanie ustaleń cenowych;

● nieprawidłowości w wystawieniu dokumentów;

● zastosowanie niewłaściwego transportu;

● opóźnienia w przekazaniu właściwych instrukcji.

Roszczenia handlowe kieruje zarówno zleceniodawca do przewoźnika czy spedytora, jak i te podmioty w stosunku do zleceniodawcy. Obie strony zazwyczaj dokonują właściwych zabezpieczeń w zawieranych umowach, odnośnie do ryzyk handlowych. Odpowiedzialność przewoźnika i spedytora w zakresie roszczeń towarowych jest natomiast dokładnie uregulowana w obowiązujących przepisach i inne uregulowanie tych kwestii w umowie może okazać się nieskuteczne.

Definicja umowy przewozu

Umowa przewozu jest to umowa polegająca na tym, że jedna z jej stron – przewoźnik zobowiązuje się do przewiezienia osób lub rzeczy w ramach działalności własnego przedsiębiorstwa, a druga strona – do zapłaty w zamian za to wynagrodzenia.

Podstawowym obowiązkiem przewoźnika jest przewiezienie przesyłki do miejsca przeznaczenia oraz jej wydanie osobie wskazanej w umowie jako odbiorca. Przesyłka powinna być wydana:

− w całości,

− w stanie niepogorszonym,

− we właściwym terminie.

Podstawowym obowiązkiem wysyłającego jest zapłacenie przewoźnego (frachtu) oraz innych należności. Do obowiązków wysyłającego przy umowie o przewóz należy także dostarczenie przewoźnikowi przesyłki w określonym miejscu i czasie. Przesyłka powinna być dostarczona w należytym stanie zewnętrznym oraz w należytym opakowaniu.

Podstawowe prawa przysługujące wysyłającemu z tytułu umowy o przewóz to:

● możność żądania od przewoźnika wydania mu odpisu listu przewozowego lub innego poświadczenia przyjęcia przesyłki do przewozu jako dowodu zawarcia umowy;

● prawo do odstąpienia od umowy, jeżeli rozpoczęcie lub wykonanie przewozu zostało czasowo wstrzymane wskutek okoliczności zachodzących po stronie przewoźnika;

● prawo do zmiany umowy w czasie przewozu, czyli do dysponowania przesyłką, przy czym zakres tych uprawnień zależy od specyfiki danej gałęzi transportu oraz od konkretnych przepisów obowiązujących w tym zakresie.

Sposoby zawierania umowy przewozu

Odnosząc ogólne sposoby zawierania umów do umowy przewozu, można stwierdzić, że do takiej umowy może dojść poprzez:

➤ złożenie oferty i jej przyjęcie (umowa wielodokumentowa);

➤ negocjacje (umowa jednodokumentowa);

➤ przetarg (indywidualny lub poprzez platformę przetargową – giełdę transportową).

W ramach umów zawieranych w formie oferty zleceniodawca posługuje się bardzo często zleceniem transportowym. Zlecenia transportowe to w sensie prawnym oferta zakupu usług transportowych. Po jego potwierdzeniu dochodzi do zgodnego oświadczenia woli partnerów i umowa przewozu zostaje zawarta.

W określonych przypadkach, opisanych w dalszej części rozdziału, przyjęcie oferty może być milczące, czyli brak odpowiedzi ze strony przewoźnika spowoduje zawarcie umowy przewozu.

W praktyce transportowej spotyka się często określenia:

● oferta frachtu – na ofertę składaną przez świadczącego usługę transportową (przewoźnika);

● oferta ładunku – na ofertę składaną przez kupującego usługę transportową (zleceniodawcę).

Tak, jak w normalnej działalności handlowej, ofertę może złożyć każda ze stron. Wówczas druga strona ją akceptuje, odrzuca lub proponuje zmiany w tej propozycji.

Elementy przedmiotowo istotne umowy

Każda umowa musi posiadać tzw. elementy przedmiotowo istotne, bez których nie można jej uznać za kompletną. Elementami przedmiotowo istotnymi umowy przewozu są oznaczenia:

− trasy przewozu – oznaczenie jedynie punktu początkowego i końcowego,

− wynagrodzenia przewoźnika − czyli ceny usługi,

− przedmiotu przewozu.

Kwestie te reguluje art. 774 ustawy Kodeks cywilny, dotyczący przewozu rzeczy.

Zgodnie z Prawem przewozowym przewoźnik jest zwolniony z obowiązku zawarcia umowy przewozu:

➤ w okolicznościach uniemożliwiających przewóz, których przewoźnik nie mógł uniknąć ani zapobiec ich skutkom (siła wyższa);

➤ gdy klient nie zastosował się do przepisów przewozowych;

➤ ze względu na przedmiot przewozu, gdy przewoźnik nie miał możliwości wykonania umowy przy użyciu posiadanych środków i urządzeń transportowych (chodzi tutaj głównie o brak środków transportowych posiadających odpowiednią przestrzeń ładunkową).

Forma umowy przewozu

Prawo przewozowe, Kodeks cywilny i konwencje przewozowe (np. CMR) nie regulują formy, w jakiej powinna zostać zawarta umowa przewozu towarów. Najczęściej dochodzi do wymiany faksów lub e-maili. Na giełdach transportowych umowy zawierane są poprzez zapis negocjacji toczonych za pomocą komunikatorów. Czasami umowy takie zawierane są w formie ustnej przez telefon.

Zawieranie umowy przewozu w formie oferty (zlecenia transportowego)

Według art. 66 ustawy Kodeks cywilny oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy. Chodzi tutaj o elementy przedmiotowo istotne, które wymieniono powyżej.

Zlecenie transportowe, jak wskazaliśmy wyżej, stanowi ofertę zakupu usługi transportowej i powinno zawierać elementy przedmiotowo istotne przyszłej umowy. Może ono także wskazywać termin ważności, czyli okres, w ciągu którego akceptacja zlecenia przez przewoźnika doprowadzi do umowy pomiędzy stronami. Gdy nie oznaczono terminu ważności, oferta (czyli też zlecenie):

➤ złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość − wiąże w przypadku akceptacji niezwłocznej;

➤ złożona w inny sposób − do upływu terminu, w którym można było w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Zawarcie dowolnej umowy następuje zazwyczaj w ten sposób, że jedna strona (oferent) składa ofertę, a druga strona (oblat – adresat oferty) ją przyjmuje. Niezbędne jest więc współdziałanie obu stron umowy. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja milczącej akceptacji oferty.

Milcząca akceptacja przy zawieraniu umów przewozu

Według art. 68 pkt 2 ustawy Kodeks cywilny, jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty.

Taka sytuacja polega na tym, że przewoźnik może otrzymać od zleceniodawcy, z którym pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach prowadzonej przez siebie działalności przewozowej. Ofertą taką będzie też zlecenie transportowe. Wówczas brak niezwłocznej odpowiedzi oznacza milczące przyjęcie przez niego tej oferty czy stanowiącego ofertę zlecenia transportowego. W efekcie, pomimo braku odpowiedzi, następuje zawarcie umowy przewozu wiążącej obie strony.

O stałych stosunkach gospodarczych można mówić jedynie wtedy, gdy uprzednio pomiędzy tymi stronami istniały już nawiązane wcześniej stałe kontakty, które doprowadziły do wytworzenia się zwyczajowego, stałego, uproszczonego trybu zawierania umów przewozu. Kwestie takie mogą być uregulowane w umowie ramowej, zawierającej zasady współpracy przy obsłudze transportowej danego przedsiębiorcy.

Generalnie chodzi o to, żeby czynność drugiej strony (tu najczęściej przewoźnika lub spedytora) była łatwa do przewidzenia, a do zawarcia umowy doszło wręcz rutynowo i automatycznie. Pojedyncze umowy przewozu, zawierane incydentalnie pomiędzy stronami, nie oznaczają automatycznie stałych stosunków gospodarczych.

Zawarcie umowy w drodze milczącej akceptacji może nastąpić jedynie w przypadku braku niezwłocznej odpowiedzi. Oznacza to brak nieuzasadnionego opóźnienia, a nie musi być to odpowiedź natychmiastowa. Kwestię tę zawsze należy interpretować pod kątem możliwości danego przedsiębiorcy. Wyznaczenie przewoźnikowi szczególnie krótkiego okresu, na przykład 30 minut, na odrzucenie zlecenia transportowego może zostać zinterpretowane nie jako termin niezwłoczny, lecz jako wymóg natychmiastowego zajęcia stanowiska. Przewoźnik musi być w stanie w tym terminie przeanalizować zaproponowane warunki umowy i sporządzić oraz wysłać pisemną odpowiedź na otrzymaną ofertę czy zlecenie, szczególnie w sytuacji, gdy nie godzi się na proponowane warunki lub nie posiada wolnego środka transportowego.

Odpowiedź na ofertę czy zlecenie transportowe ze zmianami

Zgodnie z art. 68 pkt 1 ustawy Kodeks cywilny w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami odpowiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnych treści oferty poczytuje się za jej przyjęcie. W takim wypadku strony wiąże umowa o treści określonej w ofercie, z uwzględnieniem zastrzeżeń zawartych w odpowiedzi na nią. Przepisu tego paragrafu nie stosuje się jednak:

➤ jeżeli w treści oferty wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez zastrzeżeń, albo

➤ gdy oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy, albo

➤ gdy druga strona w odpowiedzi na ofertę uzależniła jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymała.

Oznacza to, że przewoźnik może odpowiedzieć na zlecenie transportowe, modyfikując jego warunki, ale nie zmieniając elementów przedmiotowo istotnych, jak miejsce załadunku i wyładunku, cena za usługę oraz towaru. Zmianie może natomiast ulec data załadunku lub wyładunku czy stosowany środek transportu. Przy braku niezwłocznej reakcji zleceniodawcy te zmienione przez przewoźnika elementy stanowią część umowy przewozu. Oczywiście, zleceniodawca może niezwłocznie nie wyrazić zgody na takie zmiany.

Istotną kwestią wiążącą się z problemem zawierania umów w drodze oferty jest także postanowienie art. 71 ustawy Kodeks cywilny. Według tego artykułu ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy. W związku z tym cennik przewoźnika na jego stronie www lub przesłany wcześniej zleceniodawcy nie stanowi oferty, jeżeli nie odwołano się do niego na etapie ofertowym. Znaczne, nieuzasadnione odstępstwa od takiego cennika mogą być jednak traktowane jako przejaw nieuczciwej konkurencji.

Zawieranie umowy przewozu w formie negocjacji

Zawierając umowę przewozu w formie negocjacji, strony podpisują najczęściej tzw. umowę jednodokumentową, pod którą widnieje podpis zleceniodawcy i przewoźnika. Zastosowanie ma tutaj art. 72 ustawy Kodeks cywilny, zgodnie z którym umowa taka zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, jakie były przedmiotem negocjacji.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że w sytuacji, gdy którakolwiek strona rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy. Czasami zdarza się bowiem, że negocjacje takie są rozpoczynane w celu badania rynku i cen, a nie w celu skorzystania z usługi transportowej.

Niejednokrotnie dochodzi do zastrzeżenia przez zleceniodawcę lub przewoźnika poufności przekazywanych informacji, dokumentów lub cen. Zgodnie z art. 72 pkt 1 ustawy Kodeks cywilny, jeżeli w toku negocjacji strona udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności, druga strona jest obowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz do niewykorzystywania tych informacji do własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków, o których mowa powyżej, uprawniony może żądać od drugiej strony naprawienia szkody albo wydania uzyskanych przez nią korzyści. Do tej sytuacji można też zastosować przepisy o tajemnicy przedsiębiorstwa czy przedsiębiorcy.

Zawieranie umowy przewozu w formie aukcji lub przetargu

Proces zawierania umowy przewozu w formie aukcji przedstawiono w podrozdziale 1.4, poświęconym giełdom transportowym. Tzw. giełdy transportowe czy frachtowe są w zasadzie portalami przetargowymi, w których biorą udział przypadkowi oferenci.

Zleceniodawca może też ogłosić klasyczny przetarg na usługi transportowe. Ma to miejsce przy wyborze przewoźnika, który będzie obsługiwał zleceniodawcę w dłuższym okresie. Z takim przewoźnikiem zostanie podpisana umowa ramowa.

W ramach przetargu dochodzi do składania ofert na podstawie wskazanych w nim ogólnych warunków. W celu rozstrzygnięcia przetargu ogłaszający dokonuje otwarcia ofert i wyboru oferenta, który zaproponował najkorzystniejsze warunki. Są to najlepsze warunki cenowe lub największa liczba punktów, stawianych według ogłoszonego wcześniej klucza za najważniejsze elementy umowy, nie tylko cenę usługi.

Umowy przewozu zawierane faksem i e-mailem

Zawarcie umowy przewozu za pomocą faksu czy e-maila jest możliwe i często praktykowane. Wynika to z faktu, że prawo nie przewiduje dla takiej umowy jakiejś szczególnej formy.

Jest dobrą praktyką kupiecką, aby po otrzymaniu zlecenia transportowego faksem lub e-mailem przewoźnik wysłał potwierdzenie gotowości do wykonania usługi transportowej tą samą drogą, którą otrzymał zlecenie.

Dochodzi wówczas do dwóch zgodnych oświadczeń woli i zawierana jest umowa przewozu. Czasami przewoźnik podpisuje i odsyła samo zlecenie, gdy jest w nim rubryka na takie potwierdzenie.

Powyższa procedura umożliwia skompletowanie dokumentacji do celów dowodowych przy ewentualnym sporze, także sądowym.

Omówione kwestie związane z zawieraniem umowy odnoszą się także do umowy spedycji. W tym przypadku będziemy mieli do czynienia najczęściej ze zleceniem spedycyjnym. Specyfikę takiego postępowania ujęto w części książki poświęconej współpracy ze spedytorem.

Umowa a list przewozowy

Listu przewozowego nie należy utożsamiać z umową przewozu. W liście takim mogą znaleźć się warunki przewozu, niemniej jest on jedynie potwierdzeniem zawarcia umowy przewozu, a nie samą umową. Warunki przewozu są też zazwyczaj elementem konosamentu. Konosament jest dokumentem wartościowym, w porównaniu z listem przewozowym, niemniej także nie stanowi umowy. Zawsze postanowienia umowy będą miały pierwszeństwo przed warunkami ujętymi w liście przewozowym czy konosamencie.

Zgodnie z art. 780 ustawy Kodeks cywilny wystawienie listu przewozowego ma charakter fakultatywny. Obowiązek taki został co prawda przewidziany w ustawie Prawo przewozowe z 1984 r., niemniej zniosła go nowelizacja tej ustawy z 1994 r., która zobowiązywała nadawcę do dostarczenia przewoźnikowi informacji niezbędnych do prawidłowego wykonania przewozu albo w formie listu przewozowego, albo w inny przyjęty sposób.

Przewoźnik nie ma zatem obowiązku wystawienia listu przewozowego. Niemniej dokument taki jest przy przewozie wskazany i najczęściej występuje. Umowa jest jednak ważniejsza od listu przewozowego, który ma drugorzędne znaczenie z punktu widzenia określenia warunków przewozu.

W przypadku gdy są inne dowody, z których wynikają postanowienia umowy przewozu, treść listu przewozowego nie będzie istotna. W wyroku z dnia 26 stycznia 2006 r. (sygn. V CSK 59/05) Sąd Najwyższy podkreślił, że list przewozowy „nie może stanowić podstawy do ustalania treści konkretnej umowy przewozu ani oceny poczynionych w niej określonych uzgodnień”.

Zgodnie z art. 47 ustawy Prawo przewozowe dowodem zawarcia umowy przewozu jest list przewozowy, którym może być także przekaz elektroniczny, wydruk komputerowy lub inny dokument zawierający dane określone w Prawie przewozowym.

Tabela 3.1.

Wybrane postanowienia Prawa przewozowego w zakresie zawierania umowy przewozu

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe, tekst jednolity Dz. U. z 2015 r., poz. 915.

Wystawienie listu przewozowego jest niezbędne w dwóch przypadkach. Pierwszy to ten, gdy istnieje konieczność wpisania do listu przewozowego deklaracji wartości przesyłki zgodnie z art. 40 ustawy Prawo przewozowe. Kluczowe jest tu wpisanie do listu przewozowego deklaracji wartości – same ustalenia zawarte w umowie przewozu nie wystarczą.

Drugi przypadek to taki, gdy istnieje konieczność wpisania do listu przewozowego deklaracji wartości przesyłki lub specjalnego interesu w dostawie zgodnie z art. 24 i 26 Konwencji CMR. W tej sytuacji decydujące znaczenie ma zapis w liście przewozowym, a same ustalenia zawarte w umowie przewozu też nie wystarczą.

Tabela 3.2.

Wybrane postanowienia Kodeksu cywilnego w zakresie zawierania umowy przewozu

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.

Strony umowy przewozu precyzują swoje prawa i obowiązki w formie klauzul umownych. Zakres takich klauzul może być różny, ze względu na specyfikę poszczególnych umów. Każda umowa powinna zawierać klauzule z tzw. istotnymi elementami, bo świadczą one o ważności umowy. Jak wskazaliśmy, jest to przedmiot umowy (towar, zakres usługi), miejsce załadunku i wyładunku oraz cena, czyli wynagrodzenie przewoźnika. Przykładowe klauzule umowy przewozu zawarto w tabeli 3.3.

Tabela 3.3.

Przykładowe klauzule umowy przewozu

Źródło: opracowanie własne.

Zleceniodawca usługi transportowej może zwrócić się do wyspecjalizowanego spedytora w celu zorganizowania procesu transportowo-spedycyjnego lub może sam nawiązać kontakt z przewoźnikiem, zawierając umowę o przewóz. W drugim przypadku wszelkie obowiązki spedytora eksporter bierze na siebie, oszczędzając jednak prowizję z tytułu umowy spedycji.