Читать книгу Anton Rupert: 'n lewensverhaal - Ebbe Dommisse - Страница 7

Hoofstuk 2

Oos-Kaapse wortels

Die eerste Rupert het in 1857 in Suid-Afrika aangekom. Dié Suid-Afrikaanse stamvader, Rupert se oupagrootjie, was Johann Peter Ruppert (die van is destyds met twee p’s gespel; die een p het met­tertyd in Suid-Afrika deur gebruik verdwyn).

Johann Peter was van Duitse herkoms. Hy het uit Pruise gekom, volgens die fa­milieherinneringe vanaf Gräfrath by Solingen. Op sy doodsertifikaat in die Argief in Kaapstad is aangeteken dat hy verder suid in Trier, die oudste stad in Duits­land, gebore is. Hy was dus een van die aansienlike aantal Duitse stamvaders van die Afri­kaners – volgens Heese in Die herkoms van die Afrikaners 1657-1867 was 33,7% van die Afrikaners van daardie tydperk van Duitse herkoms, die naasgrootste groep teenoor die Nederlandse aandeel van 34,8%.

Die stamvader van die Ruperts kom in diens van die Britse regering na Suid-Afrika, omdat hy hom ná die uitbreek van die uitgerekte Krimoorlog (1854-’56) aan­gesluit het by die Britse leër, wat soldate op die Europese vasteland gewerf het. Die oorlog eindig voordat die German Legion, die Britse leëreenheid waarin hy ge­dien het, na die Swartsee gestuur is.

Die Duitse soldate vir die oorlogspoging kry toe die keuse om as vrywilligers na die Kaapse oosgrens te gaan. Die Britse regering, swaar getref deur die koste van die Oos-Kaapse grensoorloë, was begerig om militêre pensioentrekkers aan die grens op kleinhoewes te vestig sodat hulle geredelik vir militêre pligte op­ge­roep kon word.

Voor sy koms was Johann Peter Ruppert by Colchester, noordoos van Londen, ge­stasioneer as lid van die German Legion, onder bevel van die flambojante ge­neraal-majoor baron Richard von Stutterheim. Die jong krygsmanne wat vir emi­gra­sie na Brits-Kaffraria gewerf is, is aangemoedig om voor hul vertrek te trou weens die tekort aan vroue in die Kaap.

Ruppert tree op 19 Oktober 1856 op agttienjarige leeftyd in die huwelik met ’n Engelse meisie van Colchester, Emma Susanna Grandfield-Crosby, ’n jaar jonger as hy.

Teen daardie tyd was die destydse Kaapkolonie aan die seeweg na die Ooste so voorspoedig soos nog nooit tevore nie. Die wol- en wynhandel floreer, en die ower­heid kon met grootse openbare projekte begin. Geskoolde arbeid was egter skaars, sodat immigrasie aangemoedig moes word.

Daar was twee oorsake van die arbeidstekort.

Die een was die pokke-epidemie van 1857, wat die lewens van baie vakmanne en werkers geëis het. Die ander was die Xhosas se nasionale selfmoord van 1857, die gevolg van gesigte wat die profetes Nonqwase sou gesien het.1

Altesame 2 362 offisiere en manskappe van die German Legion, vergesel van net 361 vroue en 195 kinders, is teen 1858 gevestig in die gebied wat in daardie tyd drasties ontvolk is, die latere Ciskei. Nog 2 700 Duitse burgerlike setlaars, vriende of familie van die militêre setlaars sluit hulle daarna by die groep aan.

Johann Peter Ruppert (manskap no. 1678, in die derde kompanie van die tweede regiment van die German Legion) het per skip in Oos-Londen geland. Volgens oor­lewering was hy musikaal aangelê en het hy die viool in die militêre orkes gespeel.

Hy word aanvanklik gestasioneer op Berlin, een van die Oos-Kaapse dorpe wat soos Hamburg, Stutterheim, Braunschweig en Frankfort, ’n Duitse naam gekry het. Grond is daar aan hom toegeken.

Die poging met die Duitse setlaars in die bufferstrook verloop egter nie soos die Britse owerheid beoog het nie. Die grensprobleme het afgeneem, en met die uitbreek van die Indiese muitery kort daarna vertrek meer as duisend lede van die German Legion vrywillig na Indië. Net 386 keer terug. Weinig van die Duitse set­laars kon ook suksesvol boer, want hul kleinhoewes was te klein, net 5 acre, en meesal ongeskik vir landbou. Teen 1861 word die German Legion ontbind.

Ruppert en sommige ander setlaars verhuis gevolglik na Graaff-Reinet, waar die Ruperts ’n blywende invloed sou hê. Ook dáár was ontvolking weens die Groot Trek. Nogtans was Graaff-Reinet teen die middel van die negentiende eeu een van die grootste dorpe in Kaapland, en ook een met ’n besonder kleurryke ge­skiedenis.

Die dorp, gestig in 1786 as die vierde distrik in die land en dus geregtig op ’n drosdy ofte wel ’n setel van plaaslike bestuur, is uit die oostelike gedeeltes van die distrikte Swellendam en Stellenbosch saamgestel. Dit is genoem na goew. Cor­nelis Jacob van de Graaf en sy vrou, Cornelia Reynet, en het gestrek van die Gam­toos in die weste tot die Groot-Visrivier in die ooste, en van die Indiese Oseaan tot ’n paar kilometer van die Garieprivier, dus van die Xhosas in die ooste tot die Griekwas en San in die noorde. Met die stigting is die distrik deur 600 boeregesinne bewoon.2

Graaff-Reinet raak populêr bekend as die eerste Boererepubliek weens die op­stand van Graaff-Reinetters wat in 1795 die gesag van die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie verwerp. Die opstand is gelei deur Adriaan van Jaarsveld, wat reeds voor die proklamering van die distrik as militêre kommandant aangestel is.

Twee Oos-Kaaplanders wat landwye bekendheid verwerf het, Andries Stocken­ström (1792-1864) en ds. Andrew Murray (1794-1866), is daarna as die ware stig­ters van die dorp beskou.

’n Indrukwekkende kerkgebou en pastorie (later Reinethuis) is opgerig en die eerbiedwaardige ds. Murray het moderator van die sinode van die NG Kerk ge­word. Naas hom was lede van die Londense Sendinggenootskap op Graaff-Reinet aktief, onder wie dr. John Philip en dr. J.T. van der Kemp, stigter van die sending­stasie Bethelsdorp.

Landdros (later luitenant-goewerneur) Stockenström stel die stelsel van plaas­like bestuur in, lê die dorp in strate en erwe uit en laat watervore aanlê. Hy was slegs 23 toe hy in 1815 as landdros aangestel is, en hy verwerf roem as een van die mees invloedryke en versiende Oos-Kaaplandse leiers. Sy siening van mede­bestaan in die onstuimige grensgebied sowel as die twee beginsels vir die lewe – waarheid en geregtigheid – wat hy aanhang en teenoor onder andere die Britse sendelinge voorstaan, stem grootliks ooreen met die filosofie waarmee Anton Rupert ’n eeu later uit Graaff-Reinet kom.

Vroeë reisigers in die binneland gee vleiende beskrywings van Graaff-Reinet as die “Juweel van die Karoo”, die dorp met ’n groot aantal indrukwekkende geboue wat in die hoefyster-kromming van die Sondagrivier geleë is. Heelparty is in die Kaaps-Hollandse boustyl, daar is Georgiaanse dubbelverdiepinghuise en wonings met Victoriaanse broekieskant asook platdak-Karoohuise. In die twin­tigste eeu word Graaff-Reinet die dorp met die meeste historiese gedenk­waar­dig­hede in die land – 220.

Die afstammelinge van die rebelle van 1795 ontwikkel algaande al hoe meer griewe teen die Britse koloniale owerheid, en teen 1838 is die Groot Trek in volle gang. Verskeie voorste Trekkerleiers het noue bande met Graaff-Reinet gehad. Gerrit Maritz was ’n welgestelde wamaker op die dorp (sy plaas Welgevonden buite die dorp is ’n eeu en ’n half daarna deur Anton Rupert se seun Anthonij aan­gekoop). Die latere Voortrekkerkommandant Andries Pretorius van Bloedrivier­faam het in die distrik geboer. Die huwelike van die Trekkerleiers Piet Retief en Louis Trichardt is in die plaaslike kerk voltrek. Sarel Cilliers is op die nabygeleë Nieu-Bethesda gebore, en ’n ander Trekkerleier, Andries Hendrik Potgieter, is op Graaff-Reinet gedoop.

Twee Republikeinse presidente, Jacobus Nicolaas Boshof van die Oranje-Vrystaat en Thomas Francois Burgers van Transvaal, het uit Graaff-Reinet gekom.

Later het ’n toekomstige eerste minister van Suid-Afrika, dr. D.F. Malan, as pre­dikant die kansel van die NG kerk op Graaff-Reinet verlaat om in 1915 die eerste redakteur van Die Burger, die oudste Afrikaanse dagblad, te word.

Nog ’n bekende wat op Graaff-Reinet skoolgegaan het en daar begrawe is, was die Pan-Africanist Congress se stigter-leier, Robert Mangaliso Sobukwe, wat deur ’n latere premier, John Vorster, as ’n “man met ’n magnetiese persoonlikheid” be­skryf is.

Vele ander kultuurleiers, sakelui, opvoedkundiges, medici en landbouers het hul stempel op Graaff-Reinet afgedruk. Die dorp was behoorlik kosmopolities, met naas die sterk Afrikaanse teenwoordigheid Engelssprekendes soos die Murrays en Haywards, Jode soos die Mosenthals en Herbsteins, aanvanklik ’n kleiner groep swart en heelwat meer bruin mense.

In die stadium dat die eerste Rupert hier arriveer, heers daar ’n wêreldwye de­pressie ná afloop van die Krimoorlog en die Amerikaanse Burgeroorlog. Die vraag na wol neem af en witroes tref die florerende wingerdbedryf van Graaff-Reinet. Die siekte word in 1868 deur die toediening van swael in bedwang gebring, en die dorp verwerf ’n reputasie as bron van brandewyn en veral Withond, witblits wat op groot skaal gestook is.

Voorspoed begin terugkeer ná die ontdekking van diamante in 1867 by Kim­berley, en ’n paar jaar daarna die ontdekking van goud in 1874 by Pelgrimsrus. Fortuinsoekers stroom via Port Elizabeth en die strategies geleë Graaff-Reinet na Kimberley. In een stadium is daar meer as sestig uitspanplekke op die dorp, wat die Poort na die Noorde geword het. ’n Verdere bloeitydperk volg toe die spoor­lyn van Port Elizabeth in 1879 met swierige feestelikheid voltooi is met Graaff-Reinet as eindpunt, waarvandaan met ossewaens verder na die ontlui­kende binneland gereis kon word. Die firma Cleghorn & Harris open byvoorbeeld sy eerste tak in Suid-Afrika op die dorp. Die dorp kon ’n ruk lank met vier koe­rante spog.

Die pionier Johann Peter Ruppert, in een stadium voorman op die plaas Bloem­hof, werk op Graaff-Reinet as ’n wamaker voordat hy in 1882 oorlede is, volgens familie-oorlewering in ’n skietongeluk op ’n jagtog. Dit is nie onwaarskynlik nie, want wild was volop op die Karoovlaktes, waar die grootste wildsboktroppe in menseheugenis waargeneem is.3

Die pionier-egpaar Ruppert behoort tot die Anglikaanse gemeente St. James op die dorp. Enkele jare ná hul aankoms op Graaff-Reinet besluit die koloniale re­gering in 1865 dat onderrig in alle staatskole in die Kaapkolonie in Engels moet geskied. Engelse koerante aan die Kaap, oortuig dat die Engelse die “dominante ras” is, verkondig ’n militante vorm van kulturele imperialisme, en die Cape Argus maak Afrikaans af as ’n “bastard jargon”, onwaardig om hoegenaamd ’n “taal” ge­noem te word. Desondanks verafrikaans die Ruperts (soos talle ander immigrantgesinne) geleidelik. Ná die huwelik van die pionieregpaar se oorlewende seun met ’n Afrikaanse meisie word die familie mettertyd lidmate van die NG Kerk.

Drie kinders uit die stamvader se huwelik met Emma Susanna, wat tot 1919 sou bly leef, is vroeg oorlede, twee tien dae ná mekaar in 1869 in die witseerkeel-epidemie. Die oudste seun, Anthony Edward Rupert, die oupa van Anton Rupert, is soos s´y vader op 44-jarige ouderdom oorlede. Reeds hieruit kan afgelei word dat die Ruperts nie ’n baie groot familie in Suid-Afrika is nie.

Oupa Anthony Edward Rupert verwerf as ’n bouer bekendheid in die omge­wing. In ’n geskrif in die familie se besit wat hy voor sy dood in 1906 op sy siek­bed in Afrikaans geskryf het, vertel hy hoe hy behoeftig op die dorpie Peters­burg begin en van plaas tot plaas vir boere gewerk het “daar ek in die bouwmeesters­lyn geleerd was”. Hy ry soms te perd, maar “andere malen werd ek verbannen ‘voet te slaan’ om leven te behouden”.

Voor sy troue huur hy ’n huis teen £2 per jaar van die gekleurde gemeente van die Londense Sending. Hy moes ’n wabokseil oor die strooidak span om “het koude en regen uit te sluiten”.

Hy is in 1885 met Maria Elizabeth Dippenaar getroud, en agt kinders is uit hul huwelik gebore. Daarna bou hy ’n skoolgebou op Graaff-Reinet en nog een op Letskraal buite die dorp, die plaas waar Andries Pretorius voor die Groot Trek geboer het. Op die nabygeleë Petersburg, wat op die ossewaroete na Kimberley gelê het, bou hy ’n kerk waar sy naam op die hoeksteen staan. Sy reputasie groei, ook namate hy op Graaff-Reinet, waar hy en sy gesin hulle in 1899 kort voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog vestig, huise restoureer en verbeter. Hoewel hy alle boumateriaal met ossewaens moes vervoer, kon hy die bouwerk van ’n huis op ’n plaaswerf in ses weke voltooi – ’n prestasie wat aansienlike organi­sa­sievermoë geverg het.4

By geleentheid toe Anton Rupert die vooraanstaande Afrikaanse sakeman dr. C.R. Louw by Dennegeur, sy huis op Somerset-Wes, besoek, sê dié se broer ds. Rooi Abraham Louw, wat die bouer Rupert op Graaff-Reinet geken het, aan sy kleinseun Anton: “Jou oupa was die hardwerkendste man wat ek ooit ontmoet het.”

Die oudste van hierdie vaardige bouer se agt kinders, John Peter Rupert, ge­bore in 1888, was jare lank prokureur op Graaff-Reinet, waar die familie bykans ’n eeu sou woon. Op hierdie dorp met sy veelbewoë verlede is s´y seun Anton 28 jaar later gebore.