Читать книгу Тургай. Сайрар чак - Фоат Садриев - Страница 12

Октябрь башында һава бозылып китте. Калын кара болытлар астыннан кояшның күренеп тә караганы юк. Иртәдән кичкә кадәр салкын җил дөньяны актара. Әледән-әле яуган карлы яңгыр тамчылары киемнәргә, битләргә сылана. Шундый көннәрнең берсендә Ислам әнисен кичке савымга озата барды. Ферма эченә кергәч, бәйдәге сыерларны карап торды. Ул бер нәрсәгә шаккатты: торакның кайсы гына төшенә күз салсаң да, бөрешеп, пычранып беткән мәчеләр утыра. Нишләп биредә мәчеләр күп, дип сорагач, әнисе ташландык мәчеләр көннәр суытуга торак эченә керә, дип аңлатты. Сыер савучылар, аларны кызганып, сөт тә бирәләр икән.

Кайтырга чыкканда, карлы яңгыр көчәйгән, җил тагын да ныграк исә иде. Ул, йөзен җилдән саклау өчен, арты белән атларга тотынды. Шунда ферма стенасы янында басып торган җирән эткә күзе төште. Аның янында бер мәче кыймылдый. Ислам, бара торган юлын ташлап, тирес катыш балчыкка бата-бата, шулар янына атлады. Килеп җиткәч, тыны кысылып туктап калды. Әтисенең бияләе кадәр мәче баласы этнең корсак астында, аяклары арасында нишләргә белмичә дерелди, үзе ишетелер-ишетелмәс кенә мияулый иде. Эт кымшанмыйча басып тора, әллә кызганудан, әллә ачуланып, мәче баласына карап-карап ала. Ул үзе дә каяндыр китереп ташланган эт, ахрысы. Йоннарына учма-учма балчык ябышкан, теләсә кайда аунаганлыгы күренеп тора. Мәче баласы башыннан койрыгына чаклы пычракка баткан, йонының сары икәнлеген чамалап кына була. Гәүдәсе дер-дер калтырый. Карлы яңгыр мәче баласының йон төбенә кадәр үткән, бармак бите кадәр дә коры җире калмаган. Бер колагы яртылаш ертылган, аннан кан саркып тора. Ул бичара, этнең аякларына ышкынып, җылы эзли, өскә үрелеп, үзенең авызын аның корсагына тидереп ала, этнең корсак астында юешләнеп эчмәкләнгән йоннарына үрелә, яламакчы булып азаплана. Мәче баласы тәмам хәлсезләнгән, тавышы да юньләп чыкмый, кайчакта егыла язып чайкалып та китә… Исламның бу кадәр кызганыч күренешкә тап булганы юк иде. Аның күзләреннән яшь бәреп чыкты. Әллә аларны кызганудан, әллә салкын җилле яңгырдан ул үзе дә калтырарга тотынды. Эт, нишләптер акрын гына кузгалып, ферма башындагы ишеккә таба китте. Мәче баласы аңа иярде. Тик юньләп атлый алмады, бер адым ясауга авып китте. Бераз хәл алгач торып басты, тагын атлагандай итте дә туктап калды. Эренләп беткән күзләре белән мөлдерәп Исламга карады. Ул, корыган әрекмән яфрагы өзеп, мәче баласының аякларын, йоннарын сөртте. Куртка кесәсендә иске газета бар иде. Аны газетага төрде дә күкрәк турына тыкты. Мәче баласының калтыравы аның бөтен гәүдәсенә таралып, бала йоннарын кабартты. Күпме җан ияләре төрлечә интегә, җәфалана. Алар белән чагыштырганда, кешеләр оҗмахта яшиләр. Мәче баласының калтырануы бераз кимегән шикелле тоелды. Аны кая куярга соң? Өйдә болай да ике олы мәче, Юлбарысның балалары бар. Әтисе керттермәячәк. Тегеләрен дә бик өнәп бетерми. Ислам мәче баласын мунча алдына куярга булды. Мунча кичә генә ягылган килеш, бер атнасыз ягылмаячак. Шуңарчы нидер уйлап табасы булыр. Ул өйгә кереп тормыйча гына, сарайдан бер катыргы тартма алып, эченә иске чүпрәк салды, шундагы тәлинкәне дә эләктерде. Күренми торганрак почмакка урнаштырып, мәче баласын тартмага яткырды. Бер йомры сөт, ит кисәге чыгарып салды, су куйды. Әллә нинди зур эш эшләмәсә дә, аңа җиңел булып китте. Кич кереп карады: мәче баласы бөгәрләнеп йоклап ята, йоннары да кибә башлаган иде. Ертылган колагы гына шул килеш, ул ялгана алырлык түгел иде инде. Шатлыгы эченә сыймады Исламның. Мәче баласын үлемнән коткаручы бит ул! Ләкин фермадагы сыер тизәкләре арасында йөрүче мәчеләр аның күз алдыннан китмәде. Әтисе белән баргач, мастерской тирәсендә дә күргәне бар адаштырылган мәчеләрне. Аларына ничек ярдәм итәргә соң? Хуҗасыз этләрне авыл җирлеге башлыгы аучылардан аттырып тора. Эт атучыларның мылтык тавышын ишетсә, Ислам урынына капланып ята. Күрү түгел, мылтыкның шартлаганын да ишетергә теләми. Ул этләрне атучыларның җаннары юк микәнни? Ислам әтисенең андый эшкә бармаганын белә. Ә менә Әхтәм абый дәртләнеп йөри, диләр. Йоны әйбәт этләрнең, аткач, тиресен дә тунап ала, диләр. Кешеләр белән үзебезнең янәшәдәге җан ияләре арасында сугыш бара. Кешеләр аларны төрлечә кысрыклый, җәберли, ул җан ияләрен яклаучылар гына йә бик аз, йә бөтенләй дә юк. Урманнарны да рәхимсез кисәләр, яндыралар. Андагы бичара җәнлекләрне автоматлар, вертолётлар белән аулыйлар, диләр. Әйләнмә күлдән балыкны электр тогы җибәреп тотучыларны былтыр полиция эләктерде. Ул хакта бөтен авыл шаулады, район үзәгеннән килгән браконьерлар булган алар. Суга ток җибәргәч, анда балык түгел, бер генә тере җан иясе дә калмый, ди. Болар хакында әйләнә-тирәне саклау дәресләрендә дә даими сүз алып бара укучылар. Ләкин мәктәптә сөйләшү белән генә берни дә үзгәрми шул.

…Мәче баласын мал өе почмагына күчерергә туры килде. Чөнки ял көне мунча ягачаклар. Әлегә беркем дә сизмәде сизүен. Ислам хәзер ферма, мастерской тирәләрен дәрестән соң кичкырынрак бер урап кайта торган булды. Шулай йөргәндә, тагын ике мәче алып кайтып мал өенә урнаштырды. Бер-берсенең хәлләрен аңлагангамы, әллә алар баштан ук таныш булганнармы, сугышып та карамадылар. Аңа ферма тирәсенә мәче баласы китереп ташлаучыларны да күрергә туры килде. Ерактан гына күзәтеп торды да, адаштыручыны танып калып, мәчесен кабат аның ихатасына илтеп атты. Әмма ул гына түгел, аның үзен дә күзәтүчеләр булган икән. Мәктәптән кайтканда, беркөн Энҗе:

– Сине өеңә мәче баласы җыя икән, дип сөйлиләр, хакмы ул? – дип көлде.

Аның бу сүзләреннән Исламның битләре ут булып яна башлады.

– Кеше ышанмаслык сүзне чын булса да сөйләмә, – дип котылса да, бу инде җитди кисәтү иде.

Андый сүзнең таралуына аның үзенә дә ышанырга туры килде. Беркөнне кич ишегалдында ябалак-ябалак кар яуганга хозурланып йөргәндә, агач бакчасына нидер ыргыткан тавыш ишетелде. Ислам ашыгып барып урам капкасын ачса, берәү йөгерә. Гәүдәсеннән шундук Зөлфәт икәнен танып, Ислам аның артыннан ташланды һәм куып тотты.

– Син нәрсә ыргыттың безнең бакчага? – диде Ислам ачулы тавыш белән.

– Ыргытмадым, – диде Зөлфәт, мыш-мыш килеп.

– Ыргыттың бит, әйдәле!

Ислам аны сөйрәп диярлек үзләре турына алып китте. Ишегалдына кереп, бакчага күз салгач, анда кычкыра-кычкыра кар ярып килүче мәче күренде.

– Бу бит сезнең карт мәчегез, – диде Ислам.

Зөлфәт дәшмәде.

– Ник аны безнең бакчага аттың?

– Абый адаштырырга кушты. Мин тыңламаган идем, яңагыма берне тондырды, – диде Зөлфәт елак тавыш белән. – Сезнең бакчага ташларга кушты, Тургай, кызганып, өенә алып керә аны, диде.

Ислам аның борын төбендә йодрыгын селкеде:

– Алып керермен мин сиңа! Әллә бездә песи приютымы? Хәзер үк өеңә алып кайтып кит!

– Алмыйм, абый үтерә мине…

Зөлфәт мәчегә якын килергә дә уйламады. Ислам аны куркытып җиңмәкче булды:

– Ә син беләсеңме песи каргышының нинди куркыныч икәнен?

– Ю-у-ук, – диде Зөлфәт, әйтмәс борын курка да башлап.

– Мәче каргышы төшкән кешеләрнең аяк-куллары корышып, тәгәрмәч шикелле кәкрәеп, акырып яталар. Кайберләре лимон кебек саргаеп кибә, скелетка әйләнеп үлә. Күзләре атылып чыгып, дуракланганнары да бар. Мәче каргышы – дөньядагы иң куркыныч нәрсә ул. Шуңа күрә Шүкә синнән адаштыртмакчы була да. Үзенең тилмереп, газапланып үләсе килми…

Ислам уйлаганнарын сөйләп тә бетерә алмады, Зөлфәт мәчесен эләктерде дә өйләренә йөгерде…

Ләкин бичара мәчеләргә булышу үзенә бөтенләй уйламаган мәшәкатьләр китереп чыгарыр, дип, башына да китермәгән Ислам. Алары алдагы көннәрдә иде әле…

Кичә көне буе, бүген төне буе ишеп-ишеп кар яуды, буран котырды. Мондый көннәрдә Исламга нидер була, шушы карлар белән шаяра-шаяра, искән җил белән үртәшә-үртәшә, урамнар буйлап, таулардан, әрәмәләрдән әйләнеп йөгерәсе килә. Мәктәпкә барганда һәм кайтканда, ул малайларны ияртеп, урам буйлап түгел, юри ындыр артлатып, тау битләреннән йөгерә-йөгерә кайта. Бүген ял көне. Ул, иртүк торып, ишегалдындагы кар көри торган зур көрәк белән карны як-якка чөеп-чөеп ыргытырга кереште. Кар шулкадәр җиңел, аның авырлыгы сизелми дә иде. Ислам көрәген куйды да әтисе ясаган «Т» хәрефе төсле эткече белән карны коймага таба этә башлады. Ул бу эшне дәртләнеп йөгерә-йөгерә башкарды. Мамык кебек җиңел кар әйтерсең лә үзе эткечне сөйрәп бара иде. Ислам, ишегалдын чистартып бетерде дә, койма башыннан бер уч кар алып сүз башлады:

– Сез шундый якты, җылы, әллә йолдызлар яныннан ук төштегезме? Яз җиткәч, битләрегезне кояш менә шушылай итеп ялый башлар әле.

Ул карны теле белән ялагандай итте.

– Улым, кар ашыйсың түгелме соң?

Әтисенең тавышына Ислам ялт итеп борылып карады. Алар әнисе белән эшкә барырга чыкканнар иде.

– Ашамыйм, телне генә тидереп карадым. Кардан әллә нинди хуш исләр килә.

Әтисе аны кочаклап алды.

– Үсәсең бит, улым, – диде ул горур тавыш белән. – Безнең ярдәмчебезгә әйләнеп барасың.

Исламга бу сүзләрне ишетү шулкадәр рәхәт иде.

– Ишегалдын көрәп бетерә язгансың бит, – диде әнисе, аның аркасыннан сөеп.

Ислам, урам яклап капка турын да көрәгәч, әбисе-бабасы белән тәмләп ашады да үзенең кечкенә өстәленә рәсем ясарга утырды. Аны бүген ниндидер тыелгысыз көч дәртләндереп торды. Ислам, баш күтәрмичә, бер-бер артлы карикатуралар ясады. Башында әллә нинди кызыклы сюжетлар туып кына торды. Төшке ашны ашаганнан соң, ул, альбомын тутырганчы, сыйныфташларына, авылдашларына шаржлар, карикатуралар ясады. Арып туктагач, альбомын беренче битеннән соңгы битенә кадәр елмаеп карап чыкты. Сәнгать мәктәбендәге укытучысы Бәйрәмовның хаклы икәнлегенә Ислам бүген тагын бер мәртәбә ышанды. Ул аңа өч дәрестән соң ук: «Синең талантың юмор-сатира өлкәсендә, – диде. – Хәтта ясаган җәнлекләреңдә дә юмор элементлары сизелә». Ислам бүгенге альбомы белән аның сүзләренең хаклыгын, һичшиксез, раслаячагына инанды…