Читать книгу Тургай. Сайрар чак - Фоат Садриев - Страница 3

Көтүнең әле яңарак чыккан көннәре иде. Исламнарның сыеры кайтмый калды. Берәр җирдә яшь үлән утлап йөридер, кайтып керер, дип көтсәләр дә, сыер күренмәде. Ул көнне әтисе дә эшкә ерак урманга җибәрелгән иде. Кояш баеганда, әнисе – бер якка, Ислам икенче якка сыерны эзләргә чыгып йөгерделәр. Ислам велосипедта Бормалы буйларын, тау башларын, Сабантуй урыннарын әйләнеп кайтты. Сыерны таба алмадылар.

– Галимҗан абыеңнан сораган идем, ферма көтүенә бер мал да кушылмаган. Әйләнмә күл артында сыерлар калучан икән, – диде әнисе. – Әллә, улым, әйләнеп кайтасыңмы?

Ислам шундук болын ягына элдерде.

Әйләнмә күлгә якынлашканда, өч сыер күренде. Исламның эченә җылы йөгерде: әһә, кайтып киләләр! Әмма ул сыерларның берсе дә аларныкы булып чыкмады. Әрәмә эчендә тагын булырга тиеш, дип уйлап, ул күлнең тар гына кипкән урыныннан әрәмә эченә кереп китте. Сукмаклар төрле якка аерылды, Ислам, әле уңга, әле сул якка китеп, сыерны кычкырып чакырды, ләкин тавыш-тын ишетелмәде. Бервакыт ул үзенең кап-караңгы әрәмә эчендә торып калганын күрде. Күк йөзен калын болытлар каплаганга, күзгә төртсәң берни күренмәслек иде. Ислам кире борылды. Ләкин сукмак аны күл ярына алып килде. Болынга чыга торган урын бу яктарактыр, дип, Ислам тар сукмак буйлап уңга атлады. Ул инде, велосипедыннан төшеп, аны тотып бара иде. Ике яктан агачлар битләрен, беләкләрен сыдырып калалар. Ләкин бу юлы да ул күл ярына килеп терәлде. Шунда күңелен «Адаштым!» дигән шом телеп алды. Ислам адашканлыгын аңлады. Әйтерсең лә аны ниндидер күренмәс кармавычлары белән, шушы ботаклары белән бер явыз ерткыч китереп кысты. Ул кайсы яктан кергәнен бөтенләй чамалый алмас хәлгә килде. Еш-еш сулаудан авызы кипте, тәненә тир бәреп чыкты. Агачлар арасында нинди бушрак урын чамаласа, велосипеды белән ул шунда ташланды. Әмма кая гына атласа да, чыгу юлы юк, бары тик күл суына килеп төртелде. Бу Әйләнмә күл әрәмәсендә төнлә түгел, көндез дә кешеләрнең адашып йөргәнен, бердәнбер чыгу юлын таба алмыйча азапланганнарын аның ишеткәне бар иде. Хәзер үзе шул хәлгә төшкәч, ул нишләргә белмәде. Әллә ничә мәртәбә велосипеды белән бергә чәнечкеле гөлҗимеш, кара каен төпләренә абынып егылды. Тез башларын, терсәкләрен авырттырып бетерде. Исламның тамагына нәрсәдер тыгылды, күзеннән яшь акты, ә авызыннан нишләптер тавышы чыкмады. Инде атларлык хәле дә калмады. Ул ашыгудан туктады, кая барганын үзе дә белмәстән, чайкала-чайкала атлады да атлады. Курку аның зиһенен томалады, үзенең монда ни өчен килгәнен дә аңламый башлады. Әйтерсең лә ул әрәмәдә йөрми, коточкыч төш күреп бастырыла һәм бу куркынычтан берничек тә котыла алмый иде. Кайчакта аның зиһене беразга гына ачылгандай була. Андый вакытларда йөрәге, күкрәгеннән чыгардай булып, дөп-дөп тибә, күңелен ниндидер үкенүле шом били. Бәргәләнеп йөри торгач, ниһаять, ачыграк урынга килеп чыкты. Алдындагы күкләргә ашкан юан агачлар Исламга авылның кайсы якта икәнен чамаларга мөмкинлек бирделәр. Ул сул якка киткән сукмак буйлап чайкала-чайкала атлады, һәм сиземләве дөрес булып чыкты. Төн караңгы булса да, коры җиргә килеп терәлгән күлнең башындагы су әз генә ялтырап күренде. Исламга көч кергән кебек булды. Ул, велосипедын тоткан килеш, әлеге тар урыннан үтте дә, аңа атланып, кайту ягына кузгалды. Авыл ягында күренгән бәләкәй генә яктылык аңа оҗмахның үзедер кебек тоелды. Шул яктылыкка якынлашкан саен, куркуы кими барды, гәүдәсе калтыраудан туктады. Ислам капкадан сөйрәлеп диярлек керде. Ишегалдында гөлт итеп ут янып тора иде. Бакча почмагыннан болдырга таба борылганда, өйдәгеләр бөтенесе аның каршына йөгерешеп чыкты. Әтисе дә яңа гына урманнан кайткан, сыерны да тапканнар. Исламны эзләмәгән җирләре калмаган.

– Улым, кайларда йөрдең? – дип елап, әнисе аны кочаклап алды.

– Сыерны эзләдем, – диде Ислам тонык тавыш белән.

Тавышының үзенекенә охшамавына ул хәйран калды. Күрәсең, куркудан тәмам тыны кысылган иде.

– И улым, бөтен җирең тырмалып, сыдырылып беткән бит, – диде әбисе, аның беләкләрен сыпырып, йөзенә карап. – Битләреңдә дә канаган урыннарың күп.

– Әйдә, улым, юындырам, – диде әнисе. – Аннан ашарсың да йокларсың.

– Син аны кайдан эзләдең соң? – дип сорады әтисе.

– Әйләнмә күл әрәмәсеннән миңа каршы өч сыер чыккан иде, – дип аңлатты Ислам. – Безнең сыер да шунда калгандыр, дип, әрәмәгә кереп киттем.

– Болай булгач аңлашылды, – диде әтисе. – Керүен кердең, ә чыгу юлын тапмадың. Шулаймы?

– Әйе…

Шушы хәлдән соң Ислам тынычлыгын җуйды. Адашуының сәбәбен бары тик үзенең куркуыннан гына дип күрде. Мин башкалардан ким, нишләп мин шулкадәр куркам икән дигән уйлар аны туктаусыз бимазалады. Элек курыккан чакларын берәм-берәм исенә төшерде. Хәзер ул – бишенче класска укырга барасы малай, мондый курку белән ничек яшәмәк кирәк, дип, үз-үзен битәрләде. Әмма күпме битәрләсә дә, куркуын җиңә алмады. Үзен сынау өчен юри генә караңгы кичләрдә тыкрыктан Бормалы буена төште, әмма озак тора алмады. Шул шомлы тойгы, кабаландырып, аны өйгә кайтарды. Исламның башына бер нәрсә һич тә сыймый: нишләп соң караңгыда ялгыз калуга аның эченә курку керә, әллә нинди шикчел-куркыныч уйлар уйлата? Кайда соң ул куркытучы зат? Югыйсә бернинди җен-пәри дә, албасты да юклыгын ул ап-ачык белеп тора. Шул ук көндезге елга буе, көндезге басу, көндезге тау. Көндезгедән артык берни дә юк. Ул шулай икәнлеген белеп тора. Алайса, нишләп курка соң? Урамда ул инде үзен кичләрен йөрергә күнектерде. Бик караңгы урамнардан да шикләнебрәк булса да үтә. Ә менә зират тирәсенә килсә, тәмам коты алына. Әллә ничә мәртәбә, үзенең куркуын җиңмәкче булып, караңгыда зиратка барып карады. Барыбер куркуын җиңә алмады. Ике мәртәбә Акбай белән барган иде, зиратның эченә кермәсә дә, аны әйләнеп чыкты. Тик Акбай белән бит ул! Беркөн зират янына баргач, ул капкасыннан да кергән иде, бер кабер артында әллә нәрсә селкенеп куйды. Ул, йөгереп, ничек өйләренә кайтып җиткәнен дә сизмәде. Тыны-көне бетеп, коты алынып, капкага килеп җитсә, бабасы басып тора. Ислам аны кочаклап алды да кинәт кычкырып елап җибәрде.

– Улым, ни булды, ник елыйсың? – дип гаҗәпләнде бабасы, аны кочаклап.

Ислам башта аңлата алмады, үксүен тыялмады. Аннары, бераз тынычлангач:

– Бабай, мин нишләп куян йөрәк икән? – диде.

Бабасы Исламны иңбашыннан сөйде:

– Син куян йөрәк түгел, балакаем, бик батыр егет, – диде ул, аны юатып.

– Юк, юк, бабай, мин куркак!

– Нәрсәдән куркасың?

– Караңгыдан куркам! – диде Ислам.

Ләкин бабасы аның ни әйткәнен аңлый алмады:

– Нинди караңгыдан?

Ислам барысын да сөйләп бирде. Менә хәзер зираттан коты алынып чабып кайтуын да сөйләде.

– Борчылма, улым, – диде бабасы. – Бәләкәй чакта без дә курка идек. Үзеңне җиңәргә өйрәнергә кирәк. Мин сиңа бернәрсә өйрәтәм. Син бер мәче баласын күкрәгеңә кысып бар анда. Курыкмаячаксың. Зиратта мәетләр, аларның өрәкләре чыгып йөри дигән нәрсәләр – барысы да әкият. Куркакларны куркыту өчен шаян кешеләр уйлап чыгарган аларны. Син бит үзең дә бик шаян малай. Теләсәң, коточкыч нәрсәләр уйлап чыгара аласың. Зираттагы агачларда ябалаклар күп булучан. Алар төнлә бала елаган тавышка кадәр чыгаралар. Моны син күңелеңә беркетеп куй. Һәрбер кош, вак-төяк җәнлекләр тавышыннан куркырга кирәкми.

Икенче көнне Исламны бабасы үзе озатып калды. Кая барганын өйдәгеләргә әйтмәскә сөйләштеләр.

– Мин сине бакчадагы утыргычта көтеп торырмын, – диде бабасы.

Мәче баласы мыекларын, юеш борынын аның муенына терәде, төшәм дип тыпырчынмады, кайчакта гына ишетелер-ишетелмәс тавыш белән «мияу» дип куйды. Менә алар зиратка килеп җиттеләр. Исламның йөрәге кызу-кызу тибә башласа да, ул кире борылу уен читкә куды. Капкадан кергәндә, болыт астыннан ай килеп чыкты. Зираттагы агачларның, рәшәткә, чардуганнарның күләгәләре зәңгәрсу ай нурында шомлы төскә керделәр… «Уһу» дип ябалак кычкырды, аңа тагын ят кош тавышы кушылды. Бөтенесе гайре табигый, тавышларның каян килгәне күренмәгәч шикләндерә иде. Ниндидер олы кошның һавада канат җилпегәне ишетелде, ул, баш очыннан үтеп, әллә агачлар арасына кереп югалды, әллә каберләр өстендәге чардуганнар арасына төште. Исламга якын гына үлән арасындагы иске яфраклар кыштырдады, ниндидер озынча түгәрәк шәүлә акрын гына читкә шуышты. Әллә керпе идеме, башка җәнлекме – аерырлык түгел иде. Айны тагын болыт каплады. Ул, мәче баласын ныграк кысып, акрын гына эчкәрәк атлады… Зиратның аргы башына кадәр барып, кире борылды. Әмма арттан кемдер килеп тотар дигән шиге барыбер күңелен бимазалаудан туктамады, йөрәге дөп-дөп типте. Шулай да ул, адымнарын кызулата барып, зираттан чыгып, өйләренә әйбәт кенә кайтып җитте.

– Ничек, улым, кердеңме зиратка? – дип каршылады бабасы, бакчадан чыгып.

– Кердем, бабай, мәче баласы олы иптәш икән, – диде Ислам, бүгенге батырлыгында аның да өлеше барлыгын яшермичә.

Ислам, ул көнне йокларга яткач, уйга батты. Ул зур эш эшләгәнен аңлады. Күпме вакытлар тырышып, беренче мәртәбә теләгенә иреште бит. Куян йөрәк түгел икән ул! Курку дигән шомны бары тик үзеңнән читкә куарга, аңа бөтенләй игътибар итмәскә кирәк икән! Курку тыштан түгел, үзеңнең эчеңнән чыга икән ләбаса! Эчтә тагын ниләр яшеренеп ятадыр? Гел көлеп кенә йөреп булмый икән бит әле бу дөньяда. Бүгенге батырлыгының беренче адым гына икәнен, алда әле олырак нәрсәләрне җиңәсе булачагын да уйлады Ислам…