Читать книгу Ватанга тугры калдылар - Хайдар Басыров - Страница 7

Сугыш башланганчы ук, Германиядә 1941 елның 31 мартында «Көнбатышта эшләү өчен Үзәк политик бюро» төзелә. Аны Көнчыгышка һөҗүм итүнең баш идеологы Альфред Розенберг җитәкли. 20 апрельдә ул «Көнчыгыш Европа киңлеген үзәкләшкән тәртиптә үзләштерү өчен» җаваплы кеше итеп билгеләнә. Бу максатта үзенә белгечләр җыя башлый. Соңыннан алар ул җитәкләгән министрлык составына кертелә.

Советлар Союзының фашистик Германия яулап алган районнары белән идарә итү бурычы Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына тапшырыла. Ул 1941 елның 17 июлендә төзелә. Министр итеп А. Розенберг куела. Дөрес, бу эшләр белән Тышкы эшләр министрлыгы да шөгыльләнергә тели. Әмма Гитлерның 1942 елның 28 июлендә катгый рәвештә биргән фәрманы нигезендә ике ведомство арасында вәкаләтләр бүленә.

Оешу ягыннан министрлык өч төп, берничә ярдәмчел бүлектән гыйбарәт була. Герхард фон Менде җитәкчелегендәге «Кавказ бүлеге» Идел буе, Урта Азия һәм Кавказның төрки мөселман халыклары белән бәйләнештә тора.

Г. Менде 1904 елда Рига шәһәрендә туа. Гражданнар сугышы вакытында, әтисе большевиклар тарафыннан атып үтерелгән чакта, ул Германиядә була. 1927 елда Берлин университетына укырга керә. Урыс һәм төрки телләрен, Көнчыгыш Европаның икътисадын һәм тарихын өйрәнә. 1933 елда «Очерки по истории колонизации в Советском Союзе» дигән темага диссертация яклый. 1935 елда «Национальная борьба российских тюрков. Исследование национальной политики в Советском Союзе» дигән темага тагын бер диссертация яклый.

1936 елдан алып Берлин һәм Познань университетларында профессор була, төрки-татар халыклары буенча зур белгеч дип исәпләнә. Ул француз, инглиз, урыс, датчан, швед, норвегиялеләр, күп кенә төрки телләрне яхшы белә. Славян телләрендә аңлаша ала.

1943 елның җәендә Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгында үзгәртүләр була. «Кавказ» дигән бүлек «Чит халыклар» дигән исем белән йөртелә башлый. Ул киңәя, җитәкчесе булып Г. фон Менде кала. Ул баштан ук урыс булмаган халыклар белән сәяси хезмәттәшлек ягында тора. Әмма сугышның тәүге чорында бу ниятен тормышка ашыра алмый. Милли легионнар төзелә башлагач, ул бу эшкә җиң сызганып тотына. Сугыш ахырына таба немецлар яулап алган җирләр кими бара. Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына да эш калмаган кебек була. Әлеге министрлык яңа шартларда Германиянең үзендәге совет әсирләре һәм безнең яклардан эшкә куып китерелгән халыклар белән шөгыльләнә башлый.