Читать книгу Franziskus von Assisi - Helmut Feld - Страница 78

5. Kongresse

Оглавление

Vor allem in Italien finden zahlreiche auf franziskanische Fragen spezialisierte wissenschaftliche Kongresse und Kolloquien statt, deren Akten anschließend publiziert werden. Einen hervorragenden Rang nehmen die seit 1973 alljährlich im Oktober in Assisi veranstalteten Tagungen der Società Internazionale di Studi Francescani ein. Der erste Kongreß war der Entwicklung der sogenannten »Franziskanischen Frage« gewidmet: La »Questione Francescana« dal Sabatier ad oggi, Assisi 1974. Die nächsten sieben Kongresse der S.I.S.F. beschäftigten sich dann mit der Geschichte des Franziskanertums im 13. Jahrhundert:

2. 1974: La povertà del secolo XII e Francesco d’Assisi, Assisi 1975.

3. 1975: Chi erano gli Spirituali, Assisi 1976.

4. 1976: Francesco d’Assisi e Francescanesimo dal 1216 al 1226, Assisi 1977.

5. 1977: Assisi al tempo di San Francesco, Assisi 1978.

6. 1978: Espansione del Francescanesimo tra Occidente e Oriente nel secolo XIII, Assisi 1980.

7. 1979: Movimento religioso feminile e Francescanesimo nel secolo XIII, Assisi 1980.

8. 1980: Francescanesimo e vita religiosa dei laici nel ’200, Assisi 1981.

Seit 1990 erscheinen die Kongreßakten in Spoleto:

18. 1990: Dalla »Sequela Christi« di Francesco d’Assisi all’apologia della povertà, Spoleto 1992.

19. 1991: I compagni di Francesco e la prima generazione minoritica, Spoleto 1993.

Wichtig für die Ideen- und Frömmigkeitsgeschichte des Mittelalters sind die Kongresse, die das Centro di Studi sulla Spiritualità Medievale in Todi veranstaltet. Von besonderem Interesse für die franziskanische Forschung sind:

1. 1957: Jacopone e Il suo tempo, Todi 1959.

5. 1962: Il dolore e la morte nella spiritualità dei secoli XII e XIII, Todi 1967.

8. 1967: Povertà e ricchezza nella spiritualità dei secoli XI e XII, Todi 1971.

9. 1968: San Francesco nella ricerca storica degli ultimi ottanta anni, Todi 1971.

14. 1973: S. Bonaventura Francescano, Todi 1974.

16. 1975: Bernardino predicatore nella società del suo tempo, Todi 1976.

Außerdem seien noch erwähnt:

Filosofia e cultura in Umbria tra Medioevo e Rinascimento. Atti del IV Convegno di Studi Umbri, Gubbio 22–26 maggio 1966, Perugia 1968.

L’Ordine della penitenza di San Francesco d’Assisi nel secolo XIII. Atti del Convegno di Studi Francescani, Assisi 3–4–5 luglio 1972, a cura di O. SCHMUKKI, Roma 1973.

Il movimento francescano della penitenza nella società medioevale, a cura di MARIANO D’ALATRI. Convegno di Studi Francescani, Padova 25–26–27 sett. 1979, Roma 1980.

Persönlichkeit und Geistigkeit des Heiligen Franziskus von Assisi. Studientage der Franziskanischen Arbeitsgemeinschaft, hrsg. von L. HARDICK und E. HÄCKER, Werl 1982.

Franz von Assisi und die Armutsbewegung seiner Zeit… Symposien der Internationalen Kommission für vergleichende Kirchengeschichte – Subkommission Österreich, Wien 1987.

Anläßlich der 800. Wiederkehr der Geburt des Franziskus veranstaltete die Katholische Universität Mailand (Università Cattolica del Sacro Cuore) eine Vortragsreihe, die unter dem Titel: Francesco d’Assisi nell’ottavo centenario della nascita, veröffentlicht wurde (Milano 1982).

1 Fonti Francescane. Scritti e biografie di san Francesco d’Assisi. Cronache e altre testimonianze del primo secolo francescano. Scritti e biografie di santa Chiara d’Assisi, Padova 31982. 41990.

2 B.P. Francisci Assisiatis Opuscula, nunc primum collecta, tribus Tomis distincta, Notis et Commentariis Asceticis illustrata per Fr. Lucam WADDINGUM, Antwerpen 1623.

3 Opuscula sancti patris Francisci Assisiensis (Bibl. Franc. Asc. Med. Aevi, 1), Quaracchi 1904 (Neuauflagen: 1941, 1943, 1949).

4 Analekten zur Geschichte des Franziskus von Assisi, Tübingen 1904.

5 S. vor allem: K. ESSER, Studien zu den Opuscula des hl. Franziskus von Assisi, hrsg. v. E. KURTEN und ISIDORO DA VILLAPADIERNA (Subsidia scientifica franciscalia, 4), Rom 1973; K. ESSER, R. OLIGER, La tradition manuscrite des Opuscules de Saint François d’Assise. Préliminaires de l’édition critique (Subsidia scient. franc., 3), Rom 1972.

6 ESSER, Opuscula, 134–146.

7 Ebd. 216–224.

8 Ebd. Kapitel IV (41–55).

9 I Cel 100 (Anal. Fr. 10,78).

10 I Cel 82 (Anal. Fr. 10,61).

11 Seraphicae legislationis textus originales, Quaracchi 1897, 276; FF 2836; Escritos de Santa Clara y documentos complementarios, ed. Ignacio OMAECHEVARRÍA, Madrid 21982, 343. Zu den verlorenen Schriften des Franziskus s.: John R.H. MOORMAN, The Sources for the Life of S. Francis of Assisi, Manchester 1940 (Neudr. Farnborough 1966), 13–15; ESSER, Opuscula, 14–17.

12 David Ethelbert FLOOD, Die Regula non bullata der Minderbrüder (Franz. Forschg., 19), Werl 1967; s. auch: K. ESSER, Textkritische Untersuchungen zur Regula non bullata der Minderbrüder (Spicilegium Bonaventurianum, 9), Grottaferrata 1974; die Edition: ESSER, Opuscula, 373–404. Eine sehr gute Deutung der Regula non bullata auf ihrem geschichtlichen Hintergrund gibt Raoul MANSELLI, Franziskus. Der solidarische Bruder, Zürich 1984, 266–271. S. auch u. Kap. VII, bei Anm. 103. 104.

13 Vgl. Testamentum 15 (ESSER, Opuscula, 439): »Et ego paucis verbis et simpliciter feci scribi et dominus Papa confirmavit mihi.«

14 K. MÜLLER, Die Anfänge des Minoritenordens und der Bußbruderschaften, Freiburg Br. 1885, 185–188.

15 MOORMAN, Sources (o. Anm. 11), 51–52.

16 ESSER, Opuscula, 377.

17 D. FLOOD, Frère François et le mouvement franciscain, Paris 1983, 10.

18 Edition der Regula bullata: ESSER, Opuscula, 363–372.

19 Vgl. Test. 34 (ESSER, Opuscula, 443): »Et non dicant fratres: ›Haec est alia regula‹, quia haec est recordatio, admonitio, exhortatio et meum testamentum, quod ego frater Franciscus parvulus facio vobis fratribus meis benedictis propter hoc, ut regulam, quam Domino promisimus, melius catholice observemus.«

20 Opuscula, 431–447.

21 K. ESSER, Die älteste Handschrift der Opuscula des hl. Franziskus (cod. 338 von Assisi). Franz. Stud. 26 (1939), 120–142; bes. ebd. 133f.; ESSER-OLIGER, Tradition (o. Anm. 5), 21; s. auch w.u. bei Anm. 32.

22 I Cel 17 (Anal. Fr. 10,16) mit Zitat von Test. 1b–2 (ESSER, Opuscula, 438). Vgl. auch 3 Soc 11 (ed. DESBONNETS, 97f.).

23 Herbert GRUNDMANN, Die Bulle »Quo elongati« Papst Gregors IX. AFH 54 (1961), 3–25; Helmut FELD, Die Totengräber des heiligen Franziskus von Assisi. AKG 68 (1986), 319–350; ebd. 337–346.

24 ».. mandavit circa ultimum vite sue, cuius mandatum ipsius dicitur testamentum. .« (GRUNDMANN, o.c. 20).

25 So schon W. GOETZ, Die Quellen zur Geschichte des hl. Franz von Assisi. Eine textkritische Untersuchung, Gotha 1904, 11ff.; vgl. auch STANISLAO DA CAMPAGNOLA in seiner Einleitung in FF (S. 70): ».. nel Testamento di Francesco c’è un pensiero e una volontà tutta sua, senza elementi di prestito.« Die Echtheit des Testamentes wurde im 19. Jahrhundert lediglich bestritten von Karl HASE (Franz von Assisi. Ein Heiligenbild, Leipzig 1856, 136) und Ernest RENAN (Joachim de Flore et l’évangile éternel, in: Nouvelles études d’histoire religieuse, Paris 1884, 247; Œuvres complètes, T. VII, Paris 1955, 871). Den umfassendsten Nachweis der Echtheit führt: K. ESSER, Das Testament des hl. Franziskus von Assisi. Eine Untersuchung über seine Echtheit und seine Bedeutung (Vorreformationsgeschichtl. Forschg., 15), Münster Westf. 1949; ebd. 54–76 eine Zusammenstellung der mittelalterlichen Zeugnisse.

26 Die Rehabilitation des Bruders Elias von Cortona ist das Hauptanliegen der vier Werke: »Il Superfrate«. Astro cortonese riscoperto nel suo corso storico 1178–1981, Cortona 1981; Nascita e eredità di S. Francesco, Cortona 1982; Frate Elia e Il Testamento di S. Francesco, Cortona 1984; La Croce santa e Il primo Francescano, Cortona 1988. In dem an dritter Stelle genannten Buch (1984) bemüht sich BASILI um den Nachweis der Unechtheit des Testamentes des Franziskus; erst in dem zuletzt genannten (S. 62) lüftet der Verfasser seine Anonymität; zu den Untersuchungen BASILIS S.: Helmut FELD, Anonyme Forschungen in Italien zum frühen Franziskanertum. ThQ 169 (1989), 302–308.

27 ESSER, Opuscula, 232: ».. quod non sit aliquis frater in mundo, qui peccaverit, quantumcumque potuerit peccare, quod, postquam viderit oculos tuos, numquam recedat sine misericordia tua, si quaerit misericordiam. Et si non quaereret misericordiam, tu quaeras ab eo, si vult misericordiam. Et si millies postea coram oculis tuis peccaret, dilige eum plus quam me ad hoc, ut trahas eum ad Dominum; et semper miserearis talibus.«

28 Ebd. 209: »Qui autem potestatem iudicandi alios receperunt, iudicium cum misericordia exerceant, sicut ipsi volunt a Domino misericordiam obtinere. Iudicium enim sine misericordia erit illis qui non fecerint misericordiam.« S. auch ebd. 210 (Sätze 42–44).

29 Ebd. 370: cap. 10 De admonitione et correctione fratrum.

30 [BASILI], Frate Elia (o. Anm. 26), 14–17; 25–27; 29–33; 74f.; 111.

31 Ebd. 19–22; 24f. »Allora pensarono a riparare la pugnalata regola del 1221, mediante un testamento di S. Francesco« (19).

32 S.o. Anm. 21.

33 I Cel 17; s.o. Anm. 22. [BASILI], Frate Elia, 24: »Questa omissione, però, sembra giustificata e lascia pensare che nel 1228, cioè quando scriveva, corresse ancora la voce di certe frasi iniziali del Testamento di S. Francesco, ma la sua chiusura non fosse stata ancora saldata con un bel punto finale.«

34 Vgl. z.B. Ep. toti Ordini missa, 44 (ESSER, Opuscula, 263): »Quicumque autem fratrum haec observare noluerint, non teneo eos catholicos nec fratres meos; nolo etiam ipsos videre nec loqui, donec poenitentiam egerint.«

35 Opuscula, 458f.

36 Edition: ESSER, Opuscula, 405–412; über diese Regel ausführlich: R. MANSELLI, Franziskus, 282–286. Ein Beispiel für den in der Regel angeordneten Wechsel von Sorge für die täglichen Bedürfnisse (vita Marthae, officium matrum) und Kontemplation (vita Mariae) findet sich II Cel 178 (Anal. Fr. 10,232), wo dem Franziskus berichtet wird, daß es in Spanien ein Eremitorium mit eben dieser Regelung gibt.

37 Regula s. Clarae, cap. 6,2; Seraph. Leg. Text. Orig., 62; FF 2788; ed. OMAECHEVARRÍA (o. Anm. 11), 278; ESSER, Opuscula, 296–299.

38 Testamentum s. Clarae, 10(5); Seraph. Leg. Text. Orig., 276; FF 2833; ed. OMAECHEVARRÍA, 343.

39 Regula s. Clarae, cap. 6,3; Seraph. Leg. Text. Orig., 63; ed. OMAECHEVARRÍA, 278; FF 2790; ESSER, Opuscula, 448–450.

40 W. GOETZ, Quellen (o. Anm. 25), 44f.

41 L. CASUTT, Die älteste franziskanische Lebensform. Untersuchungen zur Regula prima sine bulla, Graz 1955, 82, Anm. 86.

42 ESSER, Opuscula, 65.

43 Ebd. 459–461

44 Ebd. 109f.

45 Anal. Fr. 10,213f.; s. auch: ESSER, Studien (o. Anm. 5), 292–295; eine theologische und spirituelle Interpretation gibt neuerdings Valentín REDONDO, La verdadera y perfecta alegría o la alegría vivida por Francisco de Asís. Estudios Franciscanos 91 (1990), 1–63.

46 Opuscula, 183–215.

47 Ebd. 176–182.

48 Leg. Per. 60 (ed. BIGARONI, 154); 108 (ebd. 332). Nach alter Tradition ließ Franziskus liturgische Geräte und Hostienpfannen anfertigen (Leg. Per., ed.c. 334; Spec. Perf. 65, FF 1756), von denen noch eine in dem Konvent von Greccio aufbewahrt wird; s. Johannes JÖRGENSEN, Das Pilgerbuch. Aus dem franziskanischen Italien, Kempten 61922, 90–100, und Zeichnung ebd.; Sulle orme di San Francesco nella Terra Reatina. Guida ai Santuari della Valle Santa, Terni 1980, 47.

49 ESSER, Opuscula, 155–166. Die wichtigsten Untersuchungen zu diesem Brief sind: L. OLIGER, Textus antiquissimus Epistolae s. Francisci de reverentia corporis Domini in Missali Sublacensi (cod. B. 24 Vallicellanus). AFH 6 (1913), 3–12; B. CORNET, Le »De reverentia Corporis Domini«, exhortation et lettre de S. François. Ét. Franc. 6 (1955), 65–91; 167–180; 7 (1956), 20–35; 155–177; 8 (1957), 33–58.

50 Vgl. auch Testamentum 10 (ESSER, Opuscula, 439). Noch Thomas von Aquin († 7.3.1274) setzt die Kommunion der Gläubigen unter beiderlei Gestalt voraus (S.th. III, q. 76, ar. 2, ad 1). Sie scheint im Laufe des 14. Jahrhunderts außer Übung gekommen zu sein. Das Konzil von Konstanz hat in seiner 13. Sitzung am 15. Juni 1415 die Gewohnheit, daß die Laien nur die Brotkommunion nehmen, zum Gesetz erhoben und die gegenteilige Ansicht und Praxis für häretisch erklärt (DENZINGER-SCHÖNMETZER 1198f.).

51 ESSER, Opuscula, 270–276.

52 Ebd. 237–269; bes. 237. 264.

53 ESSER, Opuscula, 264f.

54 FF, Introduzione, S. 78.

55 Ep. Ord. 2. 38. 47 (ESSER, 259. 262. 263).

56 S. dazu auch u. IX. Kapitel, bei Anm. 20–29.

57 ESSER, Opuscula, 225–236; vgl. auch die Untersuchung von E. AUERBACH, Mimesis. Dargestellte Wirklichkeit in der abendländischen Literatur (Sammlung Dalp, 90), Bern 41967, 159–162.

58 ESSER, Opuscula, 167–171.

59 Ebd. 172–175.

60 Ebd. 216–224.

61 II Cel 163 (Anal. Fr. 10,225): »Et beato Antonio cum semel scriberet, sic poni fecit in principio litterae: ›Fratri Antonio, episcopo meo.‹

62 Leg. mai. XI, 1 (Anal. Fr. 10,605): »Quaerentibus aliquando fratribus, utrum sibi placeat, quod litterati iam recepti ad Ordinem intenderent studio sacrae Scripturae, respondit: ›Mihi quidem placet, dum tamen exemplo Christi, qui magis orasse legitur quam legisse, orationis studium non omittant…‹«

63 ESSER, Opuscula, 147–154; Text ebd. 153.

64 So nannte er den Kardinal Hugolino in seinen Briefen: »Bischof der ganzen Welt«, längst bevor dieser Papst war (I Cel 100; Anal. Fr. 10,78).

65 III Cel 37. 38 (Anal. Fr. 10,286f.); ESSER, Opuscula, 455–457. Die Legenda Perusina sagt näherhin, daß es sich bei der Süßspeise um Mandelmakronen handelte: »Illam autem conmestionem vocant Romani ›mortariolum‹, que fit de amygdalis et zucaro vel melle et aliis rebus« (Leg. Per. 8; ed. BIGARONI, 16).

66 III Cel 38 (Anal. Fr. 10,287); vgl. Regula bullata, c. 11 (ESSER, Opuscula, 370f.): dort wird den Brüdern das Betreten von Nonnenklöstern untersagt. Eine eigentliche Klausurbestimmung enthält aber weder die Regula non bullata noch die Regula bullata, da es ein »Kloster« im traditionellen Sinn im frühen Franziskanertum nicht gab. Doch sind für die Portiuncula schon zu Lebzeiten des Franziskus klosterähnliche Verhältnisse (umfriedeter Bezirk, Gebäude, Pforte) vorauszusetzen, wie u.a. das Gleichnis »De vera et perfecta laetitia« (o. I. 1) beweist. Speziell für die Portiuncula hatte Franziskus besonders strenge Bestimmungen erlassen: Nicht nur Frauen, sondern weltlichen Personen überhaupt sollte der Zugang verwehrt bleiben: »Sic et omni saeculari personae omnis penitus praecludebatur introitus« (II Cel 19; Anal. Fr. 10,142); s.u. VII. Kapitel, bei Anm. 129–134.

67 ESSER, Opuscula, 277–284.

68 II Cel 189 (Anal. Fr. 10,238): »Unde in Laudibus quas de virtutibus fecit, sic ait: ›Ave, regina sapientia! Dominus te salvet, cum tua sorore, pura sancta simplicitate!‹«

69 ESSER, Opuscula, 421–430.

70 Ebd. 413–420.

71 II Cel 49 (Anal. Fr. 10,161).

72 »Beatus Franciscus duobus annis ante mortem suam fecit quadragesimam in loco Alvernae ad honorem beatae Virginis matris Dei et beati Michaelis archangeli a festo assumptionis sanctae Mariae virginis usque ad festum sancti Michaelis septembris; et facta est super eum manus Domini; post visionem et allocutionem Seraphim et im- pressionem stigmatum Christi in corpore suo fecit has laudes ex alio latere chartulae scriptas et manu sua scripsit gratias agens Deo de beneficio sibi collato.« Unter dem Text des Segens steht: »Beatus Franciscus scripsit manu sua istam benedictionem mihi fratri Leoni.« Unter der Zeichnung des »Tau mit Kopf« folgt schließlich die Rubrik: »Simili modo fecit istud signum thau cum capite manu sua« (ESSER, Opuscula, 134–142; ebd. 136). Die wichtigste neuere Untersuchung über das Schriftstück ist: Duane LAPSANSKI, The Autographs on the »Chartula« of St. Francis of Assisi. AFH 67 (1974), 18–37; s. auch u. Kap. VI, bei Anm. 124–125.

73 S. die vorige Anm.!

74 Nach der Legenda Perusina hat Franziskus selbst dem Lied den Titel »Sonnengesang« gegeben, vor allem weil er in der Sonne ein Symbol für Gott sah: »Nam Laudes Domini quas fecit, videlicet: Altissimo, omnipotente, bon Segnore, imponens illis vocavit nomen Canticum fratris Solis, qui est pulcrior omnibus aliis creaturis et magis Deo assimilari potest« (Leg. Per. 83; ed. BIGARONI, 236).

75 S.o. bei Anm. 21 und 32! Edition: ESSER, Opuscula, 122–133.

76 S.u. VI. Kap., bei Anm. 48–61.

77 Leg. Per. 85 (ed. BIGARONI, 244).

78 »Quapropter in eisdem verbis ipsas rogavit, ut sicut Dominus ex multis partibus in unum congregavit ipsas ad sanctam caritatem, sanctam paupertatem et sanctam obedientiam, ita in ipsis semper vivere et mori deberent; et specialiter ut de helemosinis, quas Dominus daret illis, cum ylaritate et gratiarum actione discrete suis corporibus providerent, et maxime ut sane in laboribus quos sustinebant pro infirmis suis sororibus, et infirme in suis infirmitatibus et necessitatibus quas patiebantur existerent pacientes« (Leg. Per. 85; ed. BIGARONI, 246). Vgl. u. Kap. X, Anm. 95!

79 FF, S. 2239f.; Giovanni BOCCALI, Canto di esortazione di San Francesco per le »poverelle« di San Damiano. Coll. Franc. 48 (1978), 5–29; jetzt auch in: Escritos de Santa Clara, ed. I. OMAECHEVARRÍA (o. Anm. 11), 438f., und: ESSER, Opuscula, 21989, Kapitel XXIX; zu dem Text s. die eingehende Untersuchung von Engelbert GRAU: Verba exhortationis, »Audite poverelle« [Verb Exh], des heiligen Franziskus. Fr. Stud. 72 (1990), 47–69.

80 Dazu s.u. II. 7 (bei Anm. 112–122).

81 ESSER, Opuscula, 313–321.

82 Ebd. 285–295.

83 Ebd. 354–362.

84 ESSER, Opuscula, 47; DERS., Studien (o. Anm. 5), 282–286.

85 »Sancta Maria Virgo, non est tibi similis nata in mundo in mulieribus, filia et ancilla altissimi summi Regis Patris caelestis, mater sanctissimi Domini nostri Iesu Christi, sponsa Spiritus Sancti. Ora pro nobis cum S. Michaele archangelo et omnibus virtutibus caelorum et omnibus sanctis apud tuum sanctissimum dilectum Filium, Dominum et magistrum« (ESSER, Opuscula, 339; Edition ebd. 322–353).

86 Epistola Encyclica de transitu S. Francisci, in: Anal. Fr. 10,523–528; Michael BIHL, De epistola encyclica Fr. Heliae circa transitum S. Francisci. AFH 23 (1930), 410–418; FF, S. 396.

87 Chronica Fr. Iordani a Yano 19 (Anal. Fr. 1,8; ed. BOEHMER, 22f.).

88 Anal. Fr. 10,1–115; Einleitung zu I Cel ebd. III–XIX; s. ferner STANISLAO DA CAMPAGNOLA in der Einleitung in FF, S. 219–225.

89 GRATIEN DE PARIS, Histoire de la fondation et de l’évolution de l’Ordre des Frères Mineurs au XIIIe siècle, Roma 21982, 313.

90 Rosalind B. BROOKE (Early Franciscan Government, Cambridge 1959, 248) datiert das Generalkapitel von Genua auf den 22. Mai, STANISLAO DA CAMPAGNOLA (Einleitung in FF, S. 226), wohl eher zutreffend, auf den 4. Oktober.

91 Weder die Akten des Kapitels noch das Schreiben des Crescentius von Jesi sind erhalten. Die Tatsache der Aufforderung des Generalministers geht jedoch sowohl aus dem Brief der drei Brüder Leo, Rufinus und Angelus vom 11. August 1246 (Th. DESBONNETS, Legenda trium sociorum. Édition critique. AFH 67 [1974], 38–144; ebd. 89–90; s.u. II.6) wie aus dem Prolog des Thomas von Celano zu seiner Vita secunda hervor; spätere Bezeugungen: Salimbene de Adam, Cronica (ed. O. HOLDER-EGGER, MGH SS 32,176) und: Chronica XXIV Generalium (Anal. Fr. 3,262). S. hierzu bes.: R. MANSELLI, NOS qui cum eo fuimus. Contributo alla questione francescana (Bibl. Ser.-Cap., 28), Roma 1980, 7f.

92 Zu den wichtigsten Fragen der Vita secunda ausführlich: STANISLAO DA CAMPAGNOLA, Einleitung in FF, S. 225–238.

93 M. BIHL in der Praefatio, Anal. Fr. 10,XXX; zu den von BIHL aufgeführten kam seither noch eine fast vollständige Hs. hinzu; s. Sophronius CLASEN, Legenda antiqua S. Francisci. Untersuchungen über die nachbonaventurianischen Franziskusquellen, Legenda trium sociorum, Speculum perfectionis, Actus B. Francisci et sociorum eius und verwandtes Schrifttum, Leiden 1967, 152f. 278; DERS., Einführung zu: Die Dreigefährtenlegende des heiligen Franziskus, Werl 1972, 37.

94 Traité des Miracles de S. François d’Assise par le B. Thomas de Celano. Anal. Boll. 18 (1899), 81–174; bislang letzte Edition ist die von BIHL: Anal. Fr. 10,269–331; Einleitung ebd. XXXVI–XLII.

95 Legenda ad usum Chori: Anal. Fr. 10,118–126; Einleitung ebd. XIX–XXIV.

96 Vita S. Francisci: Anal. Fr. 10,333–371; Einl. ebd. XLII–XLIX. Deutsche Übersetzung: Julian von Speyer: Leben des heiligen Franziskus. Einführung und Übersetzung von Jason M. MISKULY (Franz. Quellenschr. 10), Werl Westf. 1989.

97 Legenda Sancti Francisci versificata: Anal. Fr. 10,405–421; Einl. ebd. LI–LV.

98 Acta Sanctorum Octobris, II,723–742; Théophile DESBONNETS, Legenda trium sociorum. Édition critique. AFH 67 (1974), 38–144; ebd. 74.

99 DESBONNETS, o.c. 39–41; DERS., La Légende des trois Compagnons. Nouvelles recherches sur la généalogie des biographies primitives de saint François. AFH 65 (1972), 66–106; ebd. 67f.; italienische Übersetzung der 3 Soc: La leggenda dei tre compagni. Prefazione e note a cura di Ezio FRANCESCHINI, Milano 1987; s. auch das Handschriftenverzeichnis bei S. CLASEN, Legenda Antiqua (o. Anm. 93), 41–166.

100 Zur Geschichte der Franziskanischen Frage ist grundlegend der Band: Società Internazionale di Studi Francescani: La »Questione francescana« dal Sabatier ad oggi. Atti del I Convegno internazionale, Assisi, 18–20 ottobre 1973, Assisi 1974; s. dazu auch den wichtigen Beitrag von Franz Xaver BISCHOF, Die »Franziskanische Frage« – Ein ungelöstes historiographisches Problem. Aus Anlaß der verbesserten deutschen Neuauflage des Werkes »Franziskus. Der solidarische Bruder« von Raoul Manselli. Münchener Theol. Z. 41 (1990), 355–382.

101 S. CLASEN, Zur Kritik Van Ortroys an der »Legenda trium sociorum«, in: Miscellanea Melchor de Pobladura (Bibliotheca Seraphico-Capuccina, 23), Roma 1964, I,35–73; ebd. 36.

102 DESBONNETS, Legenda (o. Anm. 98), 86.

103 DESBONNETS, Légende (o. Anm. 99), 97; Synopse der drei genannten Texte ebd. 82–89.

104 L. DI FONZO, L’Anonimo Perugino tra le fonti francescane del secolo XIII. Misc. Fr. 72 (1972), 117–483; ebd. 353–364; vgl. auch seinen Diskussionsbeitrag auf dem ersten internationalen Kongreß der Società Internazionale di Studi Francescani 1973: »Questione« (o. Anm. 100), 232–234.

105 FF, S. 249f.

106 CLASEN, Kritik (o. Anm. 101), 65–69.

107 MOORMAN, Sources (o. Anm. 11), 72–75. DESBONNETS, der von der gleichen Erzählung die drei Versionen von I Cel, 3 Soc und Anon. Per. nebeneinanderstellt, aber zu einem ganz anderen Ergebnis als MOORMAN kommt (s.o. bei Anm. 103), nimmt von dessen Hypothese überhaupt keine Kenntnis.

108 Die 3 Soc in ihrer gegenwärtigen Form ist wohl nach dem Tode Bernhards von Quintavalle (ca. 1242–1245) entstanden, denn sie spricht von ihm, wie auch der Brief von Greccio, als von einem bereits Verstorbenen: »frater Bernardus sanctae memoriae« (3 Soc 27; ed. DESBONNETS, 110); »sanctae memoriae fratre Bernardo« (3 Soc 1; ebd. 89). Doch können solche Bemerkungen natürlich auch Interpolationen von späterer Hand sein, wie das Lob des Bruders Ägidius in I Cel 25 zeigt: ».. qui longo tempore durans, sancte, iuste ac pie vivendo, perfectae obedientiae, laboris quoque manuum, vitae solitariae, sanctaeque contemplationis nobis exempla relinquit.« Dieser Passus kann unmöglich schon 1229, sondern erst nach dem Tode des Ägidius (22. April 1260) geschrieben worden sein.

109 Die Ansichten MOORMANS wurden auf das heftigste bestritten von Michael BIHL: Contra duas novas hypotheses prolatas a Joh. R. Moorman adversus »Vitam I S. Francisci« auctore Thoma Celanensi cui substituere vellet sic dictam »Legendam 3 Sociorum«. AFH 39 (1946), 3–37. MOORMAN hat seine Hypothese auf dem ersten Kongreß der S.I.S.F. 1973 in der Diskussion erneut vorgetragen (»Questione« [o. Anm. 100], 217–220). In einer Vorbemerkung zum 1966 erschienenen Neudruck seines Buches »Sources« schreibt er dazu: »In reaching this conclusion I was using the fairly simple rules which I had learned in my New Testament studies at Cambridge some years before, which inable one to determine, generally without great diffculty, which of two texts appears to be the original and which the copy.« Den gleichen Standpunkt bezüglich der 3 Soc vertritt neuerdings Chiara FRUGONI: »Ich selbst halte sie, in Übereinstimmung mit einer Minderheit anderer Autoren, für gleichzeitig, wenn nicht gar in einigen Teilen für früher entstanden als die Vita prima«: Die Träume in der Legende der drei Gefährten, in: Agostino PARAVICINI BAGLIANI, Giorgio STABILE (Hrsg.), Träume im Mittelalter. Ikonologische Studien, Stuttgart-Zürich 1989, 73–90; ebd. 73; ebd. Anm. 1 Hinweis auf das Buch der Verfasserin: Francesco: un’altra storia, Genova 1988; vgl. zu der Frage auch: Giuseppe NANNI, Rilettura della Leggenda dei Tre Compagni. Stud. Fr. 79 (1982), 65–114; bes. 67.

110 DI FONZO, Anonimo (o. Anm. 104).

111 Ebd. 396–409.

112 La »Legenda antiqua sancti Francisci« du Ms. 1046 de la Bibliothèque Communale de Pérouse. AFH 15 (1922), 23–70; 278–332. DELORME hat die in II Cel enthaltenen und dem Wortlaut nach fast identischen Kapitel weggelassen; s. FF, S. 1289.

113 La »Legenda antiqua sancti Francisci«. Texte du Ms. 1046 (M. 69) de Pérouse, Paris 1926.

114 I Fiori dei tre compagni. Testi francescani latini ordinati con introduzione e note da fr. Jacques CAMBELL (mit Übersetzung ins Italienische von Nello VIAN), Milano 1967.

115 R.B. BROOKE, Scripta Leonis, Rufini et Angeli Sociorum S. Francisci. The Writings of Leo, Rufino and Angelo Companions of St. Francis, Oxford 1970.

116 »Compilatio Assisiensis« dagli Scritti di fr. Leone e Compagni su S. Francesco d’Assisi. I edizione integrale dal Ms. 1046 di Perugia con versione italiana a fronte, a cura di Marino BIGARONI ofm., Porziuncola 1975. 1992 hat BIGARONI eine zweite, verbesserte Edition (II edizione integrale riveduta e corretta) herausgebracht, deren Paginierung von der der ersten geringfügig abweicht.

117 R. MANSELLI, NOS qui cum eo fuimus. Contributo alla Questione Francescana (Bibliotheca Seraphico-Capuccina, 28), Roma 1980.

118 ».. fenestra, per quam Christi ancille communicare solent» (!); ed. BIGARONI, S. 44, und ebd. S. 45, Anm. 30: »Si osservi il testo: ›tolta la grata di ferro dalla finestra, per dove sono solite ricevere la comunione‹: quindi quando si stilava questo testo le monache erano ancora a S. Damiano.«

119 ».. quoniam beatus Franciscus semper, cum non posset audire missam, volebat audire Evangelium illius diei antequam comederet« (ebd. S. 254).

120 »Fecit etiam scribi hoc evangelistare, ut eo die quo non posset audire missam occasione infirmitatis vel alio aliquo manifesto impedimento, faciebat sibi legi evangelium quod eo die dicebatur in ecclesia in missa«: Stephen A. VAN DIJK, The Breviary of St. Francis. Franc. Stud. 9 (1949), 13–25; ebd. 20f.; vgl. FF 2696 (S. 2166).

121 Vgl. STANISLAO DA CAMPAGNOLA, in FF, S. 256.

122 R. MANSELLI, Dal Testamento ai Testamenti di San Francesco. Coll. Fr. 46 (1976), 121–129; ebd. 129. Zum historischen Wert der sogenannten »nicht-offiziellen« Quellen ist wichtig die Einleitung von Alfonso MARINI zu: Vita del povero et humile servo de Dio Francesco dal ms. Capponiano-Vaticano 207, ed. Marino BIGARONI (Pubblicazioni della Bibl. Franc. Chiesa Nuova – Assisi, 4), Santa Maria degli Angeli – Assisi 1985.

123 Speculum perfectionis seu Legenda antiquissima sancti Francisci auctore fratre Leone, Paris 1898. Eine der von SABATIER entdeckten Handschriften trug das Datum des 11. Mai 1228 (d.h. nach unserer Zeitrechnung: 1227).

124 Le Speculum perfectionis ou Mémoires de frère Léon sur la seconde partie de la vie de saint François d’Assise, 2 Bde., Manchester 1928. 1931 (Neudr. 1966).

125 So J.R.H. MOORMAN, Sources (o. Anm. 11), 132; vgl. auch STANISLAO DA CAMPAGNOLA in FF, S. 257f. Das der Leg. Per. gegenüber jüngere Entstehungsdatum des Spec. perf. ergibt sich auch aus dessen c. 108, wo bereits der Weggang der Nonnen von S. Damiano nach S. Chiara vorausgesetzt ist (solebant!); vgl. o. Anm. 118! Neuere Darstellung der gesamten Problematik: Riccardo INFANTINO, LO »Speculum perfectionis« nella »Questione francescana«. Anal. TOR 19 (1987), 411–459.

126 In: Documenta antiqua franciscana, Quaracchi 1901/1902; erneut herausgegeben von M. BIGARONI: Speculum perfectionis (minus). Introduzione di R. MANSELLI, Porziuncola 1983.

127 A.G. LITTLE, Description of a Franciscan Manuscript, formerly in the Philipps Library, now in the possession of A.G. Little, in: Collectanea Franciscana I (British Society of Franciscan Studies 5, 1914),9–113.

128 MOORMAN, Sources (o. Anm. 107), 135.

129 Edition in Anal. Fr. 10,555–678; Einleitung ebd. LXII–LXXXI.

130 »Item praecipit generale Capitulum per obedientiam, quod omnes Legendae de B. Francisco olim factae deleantur, et ubi extra Ordinem inveniri poterunt, ipsas Fratres studeant amovere, cum illa Legenda, quae facta est per generalem Ministrum, fuerit compilata prout ipse habuit ab ore eorum, qui cum B. Francisco quasi semper fuerunt et cuncta certitudinaliter sciverint, et probata ibi sint posita diligenter« (A.G. LITTLE, Definitiones Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum Minorum 1260–1282. AFH 7 [1914], 676–682; ebd. 678 [Nr. 8]; zitiert in: Vita seraphici Doctoris per modum annalium enarrata, in: Bonaventura, Opera omnia 10,58f. und: Anal. Fr. 10,LXXII).

131 Anal. Fr. 10,LXX; vgl. auch: Giovanni Miccoli, Bonaventura e Francesco, in: S. Bonaventura Francescano (Convegni del Centro di Studi sulla Spiritualità medievale, 14), Todi 1974, 47–73.

132 Anal. Fr. 10,LXXIII; der Brief selbst ist nicht erhalten; vgl. aber den Text des Beschlusses bei LITTLE, Definitiones (o. Anm. 130), AFH 7 (1914), 681: »Iniungitur omnibus ministris, ut litteram reverendi patris generalis ministri missam ministris in capitulo Paduano, que sic incipit: Venerabilibus et in Christo dilectis etc., cum omni diligentia executioni studeant demandare, cuius tenor est, quod inquirant de operibus beati Francisci et aliorum sanctorum fratrum, aliqua memoria digna, prout in suis provinciis contigerit, eidem generali sub certis verbis et testimoniis rescribenda.«

133 Edition: Anal. Fr. 3, Quaracchi 1897, 666–698.

134 Actus Beati Francisci et sociorum eius, ed. Paul SABATIER (Collection d’Études et de Documents, 4) Paris 1902; Floretum S. Francisci Assisiensis. Liber aureus qui italice dicitur I Fioretti di San Francesco, ed. P. SABATIER, Paris 1902; Actus Beati Francisci et sociorum eius. Nuova edizione postuma di Jacques CAMBELL a cura di Marino BIGARONI e Giovanni BOCCALI (Pubblicazioni della Biblioteca Francescana Chiesa Nuova – Assisi, 5), Santa Maria degli Angeli, Assisi 1988.

135 Actus, ed. SABATIER, 23. 64; ed. CAMBELL, 154/155. 250; Floretum, ed. SABATIER, 29 (dort c. 7); 244f. (c. 55).

136 Editionen: Sacrum Commercium S. Francisci cum Domina Paupertate, ad fidem codicum mss., editum a PP. Collegii S. Bonaventurae Firenze-Quaracchi 1929; Sacrum commercium sancti Francisci cum domina Paupertate, ed. S. BRUFANI (Medioevo francescano. Testi, 1), S. Maria degli Angeli 1990; s. auch: K. ESSER, Untersuchungen zum »Sacrum Commercium Beati Francisci cum Domina Paupertate«, in: Miscellanea Melchor de Pobladura I, Roma 1964, 1–33; jetzt auch in: Der Bund des heiligen Franziskus mit der Herrin Armut. Einführung, Übersetzung, Anmerkungen: K. ESSER und E. GRAU (Franz. Quellenschr., 9), Werl 1966; Stefano BRUFANI, Il Sacrum commercium: l’identità minoritica nel mito degli origini, in: S.I.S.F. Dalla »Sequela Christi« di Francesco d’Assisi all’apologia della povertà. Atti del XVIII Convegno internazionale, Assisi, 18–20 ott. 1990, Spoleto 1992, 203–222.

137 Eine Liste der nicht-franziskanischen Quellen findet sich in FF, S. 1839–1842.

138 Editionen: Chronica fratris Iordani a Iano, in: Anal. Fr. 1, Quaracchi 1885, 1–19; Chronica fratris Iordani, ed. H. Boehmer (Coll. d’Études et de Documents, 6), Paris 1908; deutsche Übersetzung: Nach Deutschland und England. Die Chroniken der Minderbrüder Jordan von Giano und Thomas von Eccleston. Lothar Hardick (Franz. Quellenschriften, Bd. 6), Werl Westf. 1957; über den Verfasser s.: Helmut Feld, Art. Jordan von Giano (Jordanus de Yano), in: BBKL 3 (1992), 643–645.

139 Editionen: Liber de adventu fratrum minorum in Angliam, in: Anal. Fr. 1, Quaracchi 1885, 215–256; Fratris Thomae vulgo dicti de Eccleston Tractatus de adventu Fratrum Minorum in Angliam, ed. A.G. LITTLE (Collection d’Études et de Documents, 7), Paris 1905; Manchester 21951 (besorgt von J.R.H. MOORMAN); deutsche Übersetzung: s.o. Anm. 138.

140 Editionen: Cronica Fratris Salimbene de Adam Ordinis Minorum, ed. O. HOLDER-EGGER (MGH SS 32), Hannover und Leipzig 1905–1913; Salimbene de Adam, Cronica. Nuova edizione critica a cura di Giuseppe SCALIA, 2 Bde., Bari 1966; englische Übersetzung: The Chronicle of Salimbene de Adam. Joseph L. BAIRD, Giuseppe BAGLIRI and John Robert KANE (Medieval and Renaissance Texts and Studies, 40), Binghamton, New York 1986; über die Chronik s. bes.: MARIANO D’ALATRI, La Cronaca di Salimbene. Personaggi e tematiche (Bibliotheca Seraphico-Capuccina, 35), Roma 1988.

141 Edition: Chronica XXIV Generalium Ordinis Minorum, in: Anal. Fr. 3, Quaracchi 1897, 1–692. Übersetzung und Interpretation der »Wundersamen Geschichten von einem Raben, der dem heiligen Franziskus geschenkt wurde« jetzt in: Helmut FELD, Beseelte Natur. Franziskanische Tiererzählungen (Tübinger Gesellschaft. Asketische Schriften, 3), Tübingen 1993, 89–98.

142 Ubertinus de Casali, Arbor vite crucifixe Iesu, Venezia 1485 (Anast. Neudruck Torino 1961).

143 Angelus a Clarino: Chronicon seu Historia septem tribulationum Ordinis Minorum. Prima edizione integrale a cura di Alberto GHINATO (Sussidi e testi per la Gioventù Francescana, 10), Roma 1959; von dieser Edition liegt nur der Textband vor, die Anmerkungen sind nicht mehr erschienen; Teileditionen von F. EHRLE in: Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters, 2 (1886), 106–164; 249–336; Beiträge zur Sektengeschichte des Mittelalters II: Dokumente vornehmlich zur Geschichte der Valdesier und Katharer, hrsg. von I. v. DÖLLINGER, München 1890; Felice Tocco, Le prime due tribulazioni dell’Ordine dei Minori, in: Rendiconti della R. Accademia dei Lincei, Classe di Scienze morali, storiche e filologiche. Ser. 5, 17 (1908), 3–32; 97–131; 221–236; 299–328. Von einer neuen Gesamtausgabe der Werke des Angelus Clarenus ist bisher Bd. 1 mit den Briefen erschienen: Angeli Clareni Opera. I. Epistole a cura di Lydia VON AUW (Fonti per la storia d’Italia, 113), Roma 1980.

144 Ed. Livarius ÖLIGER, Quaracchi 1912.

145 S. hierzu die beiden Einleitungen zur Edition des Werkes in Anal. Fr. 4 und 5, Quaracchi 1906/1912.

146 S. in den Tischreden des Jahres 1532: WATir 2, Nr. 1692; 2649b.

147 Luthers Vorrede: WA 53,406–411; über das Werk des Erasmus Alberus s. Anal. Fr. 5,XC–XCIX. 1556 erschien bei Conrad Badius in Genf eine lateinisch-französische Ausgabe mit dem Titel: L’Alcoran des Cordeliers, tant en latin qu’en françois: c’est à dire, la mer des blasphèmes et mensonges de cest idiote stigmatizé, qu’on appelle S. François, recueilli par le Docteur M. Luther du livre des Conformités de ce beau S. François; s. Paul CHAIX, Alain DUFOUR, Gustave MOECKLI, Les livres imprimés à Genève de 1550 à 1600 (Travaux d’Humanisme et Renaissance, 86), Genève 21966, 27; zu dem Werk des Erasmus Alberus s. auch: Klaus REBLIN, Freund und Feind. Franziskus von Assisi im Spiegel der protestantischen Theologiegeschichte (Kirche und Konfession, 27), Göttingen und Zürich 1988, 71–78.

148 S.o. Anm. 137.

149 Edition des Briefes: Analekten zur Geschichte des Franciscus von Assisi, hrsg. von H. BOEHMER, Tübingen und Leipzig 1904. 31961, 94–101; R.B.C. HUYGENS, Lettres de Jacques de Vitry (1160/1170–1240), évèque de Saint-Jean-d’Acre, Leiden 1960, 71–78. Jakob wurde am 31. Juli 1216 durch den neugewählten Papst Honorius III. zum Bischof geweiht; 1228 wurde er Kardinalbischof von Tusculum (Frascati). Über sein Zeugnis s. R. MANSELLI, Franziskus, 177–185.

150 BOEHMER, Analekten, 101–102; HUYGENS, Lettres, 123–133.

151 BOEHMER, Analekten, 102–106; The Historia Occidentalis of Jacques de Vitry, ed. John Frederick HINNEBUSCH, Fribourg 1972, 158–163.

152 Matthaeus Parisiensis, Chronica maiora, ed. H.R. LUARD, III, London 1876, 132. Der historische Wert der Nachricht ist zweifelhaft. Vgl. aber den Zusatz des Hieronymus von Ascoli in der Leg. mai. des Bonaventura, III,9a (Anal. Fr. 10,570): »Christi vicarius Christi famulum tamquam ignotum repulit indignanter«; s. hierüber ausführlicher u. IV. Kap., bei Anm. 131.

153 Richerius Senonensis, Gesta Senonensis Ecclesiae, MGH SS 25,306–307.

154 Thomae Spalatensis Historia Pontificum Salonitarum et Spalatensium, MGH SS 29,580; BOEHMER, Analekten, 106. Das Zeugnis des Thomas von Spalato ist umso wertvoller, als von den Predigten des Franziskus ansonsten sehr wenig überliefert ist; s.u. V. Kap., bei Anm. 40–52.

155 S. dazu vor allem: Leonard LEMMENS, Testimonia minora saeculi XIII de S.P. Francisco. AFH 1 (1908), 68–84; 248–266.

156 Anast. Neudruck 1983–1984.

157 Bull. Fr. 1,6.

158 Bull. Fr. 1,15–19.

159 »Quia populares tumultus« vom 3.12.1224 (Bull. Fr. 1,20); »Vineae Domini custodes« vom 7.10.1225 (ebd. 24).

160 »Recolentes« (Bull. Fr. 1,40–41). Der dort wiedegegebene Text ist jedoch ungenau. Den korrekten Text neben einer Fotografie der Bulle gibt Beda KLEINSCHMIDT, Die Basilika S. Francesco in Assisi I, Berlin 1915, 17.

161 Bull. Fr. 1,60–62.

162 Ebd. 42–44.

163 Bull. Fr. 1,68–70; Herbert GRUNDMANN, Die Bulle »Quo elongati« Papst Gregors IX. AFH 54 (1961), 3–25; Helmut FELD, Die Totengräber des heiligen Franziskus von Assisi. AKG 68 (1986), 319–350; ebd. 339–342; ausführliche Interpretation der Bulle »Quo elongati« u. VIII. Kap. 3.

164 Bull. Fr. 1,400.

165 Ebd. 2,196. Diese Bulle wiederholt den Wortlaut derjenigen Innocenz’ IV.

166 Bull. Fr. 3,404–416; Corp. Iur. Can. ed. FRIEDBERG, II,1109–1121; Seraphicae Legislationis Textus Originales, Rom 1901, 13–24; über diese Bulle ausführlicher u. Kap. XI, bei Anm. 30–40.

167 Bull. Fr. 5,80–86; Corp. Iur. Can., ed.c. II,1193–1200.

168 Bull. Fr. 5,224f.; Corp. Iur. Can. II,1224.

169 Bull. Fr. 5,233–246; Corp. Iur. Can. II,1225–1229.

170 Bull. Fr. 5,256–259; Corp. Iur. Can. II,1229f.

171 Die wichtigsten Untersuchungen zur Echtheit des Testaments führt C. A. LAINATI in FF, S. 2268, an; s. auch: Diego CICCARELLI, Contributi alla recensione degli scritti di S. Chiara. Misc. Fr. 79 (1979), 347–374; ebd. 365–369 (Appendice I): Text des Testamentum Sanctae Clarae.

172 S.o. I.2, bei Anm. 60; CICCARELLI, o.c. 373–374 (Appendice II): Benedictio Sanctae Clarae.

173 Agnes von Böhmen wurde, während dieses Buch entstand, am 12. November 1989 durch den Papst Johannes Paul II. heilig gesprochen.

174 Hierzu ausführlich u. X. Kapitel!

175 Bull. Fr. 1,684.

176 Z. LAZZERI, Il processo di canonizzazione di santa Chiara d’Assisi. AFH 13 (1920), 403–507.

177 Vgl. dessen Bemerkung in der ersten Franziskus-Legende: »Et haec ad praesens de virginibus Deo dicatis et devotissimis ancillis Christi dicta sufficiant, cum ipsarum vita mirifica et istitutio gloriosa, quam a Domino papa Gregorio, tunc temporis Ostiensi episcopo, susceperunt, proprium opus requirat et otium« (I Cel 20: Anal. Fr. 10,18), und hierzu in FF, S. 427, Anm. 35.

178 F. PENNACCHI, Legenda S. Clarae virginis, Assisi 1910.

179 Escritos, ed. OMAECHEVARRÍA, 210–232.

180 Seraphicae Legislationis Textus originales, Quaracchi 1897, 22–24; 97–98; Regulae et Constitutiones Generales Monialium Ordinis S. Clarae, Rom 1973, 107–108; über die erwähnten Vorgänge ausführlich: u. X. Kap., bei Anm. 127–142.

181 Veröffentlicht im Anhang der Legenda, ed. PENNACCHI (o. Anm. 178), 108–118, und bei LAZZERI, Processo (o. Anm. 176), 499–507.

182 Ergänzend dazu: Costanzo CARGNONI, Origini francescane e storia della storiografia. Coll.Fr. 46 (1976), 365–407.

183 STANISLAO DA CAMPAGNOLA, Origini, 112f.

184 Annales Minorum in quibus res omnes trium ordinum a S. Francisco institutorum ex fide ponderosius asseruntur, calumniae refelluntur, praeclara quaeque monumenta ab oblivione vendicantur, I, Lugduni 1625.

185 S.o. Einleitung, Anm. 15.

186 S. die eingehende Würdigung des Werkes bei STANISLAO DA CAMPAGNOLA, Origini, 221–224.

187 STANISLAO DA CAMPAGNOLA, Origini, 197.

188 R. BROWN hat die Bibliographie bis 1969 fortgeführt in: St. Francis of Assisi: Omnibus of Sources, Chicago 1973, S. 1667–1760.

189 Vgl. auch die Kritik von STANISLAO DA CAMPAGNOLA, Origini, 254f.

Franziskus von Assisi

Подняться наверх