Читать книгу Інструкцыя по спакушэнні замужніх жанчын - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 3

ПАМЯЦЬ ПРА ЛЁС ПРАШЧУРАЎ

Навум Якаўлевіч Гальпяровіч нарадзіўся ў 1948 г. у Полацку. Пасля заканчэння сярэдняй школы працаваў на Полацкім шклозаводзе (1966–1967), у полацкай аб’яднанай газеце «Сцяг камунізму» (1967–1977). Вучыўся завочна на факультэце журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, так-сама завочна скончыў Віцебскі педагагічны інстытут (1979). У 1977–1980 гг. – рэдактар радыёвяшчання вытворчага аб’яднання «Палімір» у Наваполацку, у 1980–1981 гг. – супрацоўнік наваполацкай гарадской газеты «Химик», з 1981 г. – уласны карэспандэнт Дзяржтэлерадыё БССР па Віцебскай вобласці. З 1997 г. жыве і працуе ў Мінску. Быў намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Вожык», намеснікам старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў, галоўным дырэктарам Дырэкцыі замежнага вяшчання Беларускага радыё. Цяпер – намеснік дырэктара канала «Культура» Беларускага радыё, аўтар і вядучы папулярнай праграмы «Суразмоўцы» на тэлеканале «Беларусь-3».

Дэбютаваў вершам у 1967 г. у газеце «Химик». Аўтар кніг паэзіі «Сцяжына», «Брама», «Востраў душы», «Струна», «Святло ў акне», «Гэта ўсё для цябе», «Голас і рэха», зборнікаў прозы «Шляхі і вяртанні», «На трапяткім агні», «На скрыжаванні сноў», «Подых пяшчоты», «Горад» і інш., а таксама шматлікіх публікацый у калектыўных зборніках. Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты купідон» і іншых узнагарод. Уладальнік медаля Францыска Скарыны, ганаровага звання «Заслужаны дзеяч культуры Рэспублікі Беларусь». Ганаровы грамадзянін Полацка і Наваполацка.

Вось што расказвае Навум Гальпяровіч пра апавяданне «Сіроціна», якое ўвайшло ў наш зборнік: «З самага дзяцінства я ведаў, што мая мама нарадзілася ў вёсцы Сіроціна, што на Шуміліншчыне. Гэтае слова заўсёды цікавіла мяне, хоць пра сваё дзяцінства мама расказвала вельмі мала. Толькі значна пазней я даведаўся пра сіроцінскую трагедыю, пра масавае забойства гітлераўцамі мірных жыхароў. Дзякуй богу, мама і яе родныя пазбеглі гэтых жахлівых падзей. Доўга думаў, як напісаць пра гэты час, пра лёс сваіх блізкіх, і вось нарадзілася гэтае апавяданне, як памяць пра маму, яе радзіму, лёс яе аднавяскоўцаў…»

Сіроціна

У дзяцінстве я вельмі любіў новыя словы. Мне падабалася іх гучанне, асабліва калі я не разумеў сапраўднага іх значэння.

А слова «Сіроціна» часта гучала з вуснаў мамы і бабулі.

Мая любімая бабця Оля мне растлумачыла, што так называлася месца, у якім яны жылі да вайны.

Сіроціна… Я ўжо ведаў слова «сірата», і неяк мне гэтая назва адгукалася, як быццам нешта такое вельмі сумнае, няшчаснае.

Чаму так называлася іх вёска, што побач з Шумілінам (дарэчы, таксама вельмі цікавае слова), бабуля мне не магла растлумачыць.

Аднойчы цётка Вера, якая прыязджала да нас з Гродна, узгадваючы сваю аднакласніцу, казала, што ў Сіроціне ў вайну тую дабіў лапатай, калі яна вылазіла з ямы, былы ўхажор.

– З якой ямы, і чаму ён яе дабіваў? – пытаўся я.

– А, ты яшчэ малы, пасля даведаешся, – сказала добрая цётухна.

Я і праўда даведаўся, але амаль праз паўвека.

Ды пра гэта пасля.

А калі прыязджаў у госці дзядзька з Ленінграда, яны ўспаміналі з мамай, як разам вучыліся ў школе ў Шуміліне.

– Дык а Шуміліна гэта дзе? – пытаўся я.

– Побач з Сіроцінам, сынок, усяго восем кіламетраў.

Яшчэ бабуля часта ўспамінала майго дзеда, вельмі «граматнага», які вучыў дзяцей.

«Разумны, усё кніжкі чытаў, але па доме… Нічога не ўмеў. Бывала, дзецям пялюшкі памяняць, дык шукаў мяне па ўсім мястэчку…»

– Ён што, настаўнікам быў?

– Ну, можна сказаць, што так…

– Чаму?

– А, усё ты хочаш ведаць. Там другая школа была, не такія, як цяпер.

Што гэта была за школа, я таксама даведаўся праз шмат гадоў.

Ішоў час, былі новыя справы і ўражанні, і пра Сіроціна з Шумілінам я амаль не згадваў.

Я ўжо працаваў карэктарам у газеце, вучыўся завочна на журфаку, мама пайшла на пенсію, і раптам нечакана слова «Шуміліна» ўзнікла пры даволі цікавых абставінах.

Сястру, якая вучылася ў медвучылішчы, адправілі на практыку менавіта ў Шуміліна.

– Ты ведаеш, сынок, – сказала мама, – давай наведаем Паліну, ды і я хачу паглядзець, што з маім Шумілінам цяпер стала. Бо не была ж там столькі гадоў…

Добра памятаю тую нашу паездку хмурным асеннім днём.

Калі ехаць па чыгунцы на Віцебск ці ў Ленінград, у Шуміліне першы прыпынак. Я не раз, едучы цягніком, бачыў будынак станцыі з вялікім гадзіннікам на фасадзе. Я не ведаў тады, што гэта станцыя пабудавана яшчэ ў 1866 годзе. Пра гэта прачытаў нядаўна, а таксама, што менавіта адсюль расійскі імператар адпраўляў тэлеграму, што гатовы адрачыся ад прастола.

У вагоне пасажыраў было не шмат. Мама прыкметна хвалявалася. Яна паглядвала раз-пораз у акно.

– Ты знаеш, я калі з’ехала яшчэ да вайны, болей тут ні разу не была.

Я ўжо ведаў, што мама пасля рабфака ў Віцебску паехала паступаць у Ленінград. Значна пазней яе ўнук і мой сын адшукае і атэстат аб заканчэнні рабфака, і дыплом Ленінградскага педагагічнага інстытута, датаваны чэрвенем 1941 года. Але гэта ўжо іншая гісторыя.

І яшчэ ведаў сямейнае паданне, як бабуля з цёткай Верай і сіратой Сямёнам уцякалі пешкі ад немцаў, калі пачалася вайна.

Старэйшы яе сын пайшоў з Шуміліна на фронт, наказаўшы маці забраць сына і не чакаць, пакуль у мястэчка ўварвуцца немцы.

Дужа збірацца часу не было, пайшлі пешкі з самым лёгкім скарбам. Па дарозе на калону наляцелі нямецкія самалёты. Уцякалі, хто як мог. Бабуля па дарозе згубілася, сядзела ў нейкай яме, яе падабраў адзін добры чалавек, просты беларускі селянін, і давёз да бліжэйшай станцыі, адкуль адпраўляўся эшалон у тыл.

Старая ўсё ж адшукала родных у эвакуацыі ажно ў Саратаўскай вобласці ў Расіі.

…Праз паўтары гадзіны мы выйшлі з вагона. Масіўны будынак сустрэў холадна і раўнадушна.

Проста за вакзалам была даволі вузкая вуліца з драўлянымі пабудовамі. Таксама ціхая і амаль бязлюдная. Ад яе адыходзілі нейкія завулкі, і цяпер, каб сказаў хто пазначыць нейкую карцінку на паперы ці ў памяці, я б не змог, настолькі ўсё падалося невыразным, аднолькавым.

– Нічога не пазнаю, – сказала мама, – нічога.

У нас быў адрас, дзе жыла сястра з сяброўкай на кватэры, і мы сталі шукаць, пытаючыся ў рэдкіх прахожых, як лацвей прайсці.

– Мама, а ў Сіроціна мы паедзем?

– У Сіроціна – не. Я ж была зусім малая, калі мы перабраліся ў Шуміліна. У Сіроціне твае бабуля з дзядулем жылі, а потым, пры савецкай уладзе, мы пераехалі ў Шуміліна. Тут я і ў школу беларускую хадзіла.

Былога будынка школы ўжо не было, мы паблукалі па вуліцах, перакусілі на лавачцы каля крамы, і сястра з сяброўкай праводзілі нас на вакзал.

Мама больш маўчала. Па ўсім відаць, што яе паездка ўсхвалявала, але ўспамінаць і расказваць пра свой шумілінскі перыяд яна, відавочна, у гэты дзень не хацела.

Толькі праз некалькі гадоў, лежачы ў бальніцы з інсультам, яна ўзгадвала школьныя гады, сяброў, аднакласнікаў. Дзіўна, з-за страшнай хваробы не магла ўспомніць нумар хатняга тэлефона, а вось пра школьныя гады магла расказваць шмат.

Дык чаму Сіроціна часцей гучала ў вуснах бабулі?

Аказваецца, менавіта ў Сіроціне яна выйшла замуж за настаўніка мясцовай рэлігійнай школы. Настаўнік – паважаны і адукаваны ў мястэчку чалавек. А мой дзед, па расповедах бабулі, ведаў некалькі моў, вольна і чыста гаварыў па-руску і па-беларуску.

А бацька бабулі быў арандатарам памешчыцкай зямлі, меў цэлую ферму кароў, быў магутным і моцным чалавекам, ніколі не хварэў і памёр раптоўна аднойчы, бо, па словах бабулі, быў распацелы ды папіў халоднай вады.

Дзе мая бабуля Оля пазнаёмілася з дзедам, я не ведаю.

У Сіроціне тады была царква, тры сінагогі, царкоўна-прыхадская школа, хедар – яўрэйская пачатковая школа.

З прыходам савецкай улады разгарнулася барацьба з рэлігіяй. Ужо ў 1921 годзе пачаліся рэпрэсіі супраць выкладчыкаў хедара, і мой дзед з сям’ёй вымушаны быў перабрацца ў Шуміліна. Ён застаўся без працы, захварэў на эпілепсію і дажываў у самоце і роспачы.

Цікава, што сярод продкаў маёй жонкі былі праваслаўныя святары, а мая цешча была актывісткай Мікалаеўскай царквы ў Кажан-Гарадку на Палессі, дзе былі хрышчаны мая жонка, уся яе радня і мае дзеці.

Так што ў радаводзе маіх дачкі і сына перапляліся карані дзвюх рэлігій, і ці мог сабе ўявіць мой сіроцінскі дзед, што яго праўнукі будуць праваслаўныя?

А яго дзеці спазналі пры новай уладзе ўсе «перавагі», што чакалі нашчадкаў «служак культу». Старэйшыя былі пазбаўлены, як і бацькі, выбарчага права, а малодшыя былі павінны прайсці праз «працоўную перакоўку». Мамін брат працаваў у Ленінградзе токарам на заводзе, пасля рабфака паступіў у юрыдычны інстытут, стаў суддзёй, закончыў працоўны шлях адвакатам.

Мама з сястрой працавалі ў Віцебску, таксама прайшлі праз рабфак, атрымалі вышэйшую адукацыю.

Увогуле, пра той даваенны перыяд у нас дома гаварылі мала. Дзядзька служыў у ваеннай пракуратуры, ледзь пазбегнуў рэпрэсій, бабуліна радня была раскідана па свеце. А бацька мой быў пралетар, адданы камуніст, франтавік, ідэйны атэіст.

Мяне ж больш цягнула да мамінай радні – марскога афіцэра Сямёна, любай цёткі Веры, якая жыла ў Гродне. Я слухаў бабуліны расповеды пра старэйшых яе сыноў, загінуўшых на фронце, адзін з іх раней жыў у Шуміліне, другі, артыст мясцовага тэатра, – у Віцебску.

Таму словы «Шуміліна» і «Сіроціна» выклікалі ў мяне жывую цікаўнасць.

Калі мамы не стала, я, на пэўны час заняты рознымі справамі і жыццёвымі клопатамі, не надта часта ўспамінаў мясціны яе дзяцінства і маладосці, пакуль не сустрэў на сваім шляху мамінага земляка.

З гэтым чалавекам звёў мяне журналісцкі лёс. Звёў няпроста. Спачатку ён быў нават маім начальнікам, потым яго кар’ера павяла па іншых шляхах. Але тое, што ён быў шумілінскі і скончыў школу, дзе вучылася мая мама і яе брат, абудзіла ў мяне зноў цікавасць да свайго шумілінскага радаводу.

І я ўзгадаў незразумелую тады фразу цёткі Веры пра тое, як былы ўхажор дабіваў у яме лапатай сваю аднакласніцу.

Шукаючы ў інтэрнэце звесткі пра маміну радзіму, я знайшоў такі расповед.

Адразу пасля нямецкай акупацыі ў 1941 годзе ў Сіроціне было створана гета, куды сагналі і шумілінскіх яўрэяў.

Прызначаны імі брыгадзір Масарскі ўгаворваў супляменнікаў сыходзіць у лес, але ва ўсіх у якасці закладнікаў былі сем’і. Аднойчы Масарскі не вытрымаў здзекі і знявагі акупанта, забіў фашыста, закапаў яго труп пад мостам і ўцёк у лес, у партызанскі атрад.

А што было далей, сведчаць крыніцы: «17 лістапада ў мястэчка прыбыла зондаркаманда. Ужо назаўтра баракі гета акружылі салдаты і паліцаі. Яны сталі выганяць людзей на вуліцу і строіць у калону, падманваючы, што вядуць на сход у вёску Плігаўкі. Калону ахоўвалі паліцаі.

Забойства адбылося за два кіламетры на захад ад Сіроціна ля пясчанага кар’ера ля Гнілога моста. Да месца расстрэлу пад’ехала крытая грузавая машына з нямецкімі салдатамі – аўтаматчыкамі. Калі калона падышла да кар’ера, адна старая жанчына закрычала: «Уцякайце, хто можа! Вас вядуць забіваць!» Паліцаі адразу ж застрэлілі яе. Начальнік паліцыі Баравікоў асабіста засек лапатай васьмігадовую дзяўчынку, якая выпаўзла з-пад мёртвых цел.

Другую дзяўчыну, якая выбралася з ямы пасля расстрэлу і спрабавала ноччу сысці, засек рыдлёўкай мясцовы жыхар.

Пэўна, пра гэта расказвала тады цётка Вера.

Прычым паліцаі самі хваліліся страшэннымі эпізодамі расстрэлу перад вяскоўцамі.

У той дзень было расстраляна 316 чалавек…

І толькі цяпер я ўявіў, ад якой бяды ўцякалі мая бабуля і цётухна Вера з Сямёнам, бацька якога быў на фронце.

Сіроціна… Ні разу не быў я ў гэтай вёсцы. Ужо амаль сорак гадоў, як не стала маёй мамы, дзевяноста тры гады, дзякуй богу, адзначыў былы хлапчук, капітан першага рангу Сямён… Але ён шумілінскі, а не сіроцінскі.

Чаму ж у маёй душы так шчыміць і трымціць гэтае слова, нібы напамін аб маім асабістым сіроцтве, калі страціў сваіх бацькоў, якія вякуюць цяпер на старых полацкіх кладах?