Читать книгу Retoryka - Группа авторов - Страница 8

Od początków swego istnienia topika podlegała najróżniejszym podziałom; określano liczne, czasem bardzo skomplikowane, kryteria klasyfikacji, wyodrębniano wiele typów „miejsc wspólnych”

Jeden z prostszych podziałów zaprezentował Arystoteles w Topikach. Dialektyczne toposy pogrupowane zostały tam według czterech zakresów. Stagiryta wyróżnia: toposy wynikające z akcydensu, toposy wynikające z gatunku, toposy wynikające z własności oraz toposy wynikające z definicji. W obrębie pierwszego zakresu pomieszczone zostały: rozważanie, zestawienie obiegowego rozumienia terminu z jego znaczeniem pierwotnym oraz porównanie tego, co mniejsze, z tym, co większe. Drugi zawiera toposy odnoszące się do sposobu, w jaki określany bywa gatunek – wskazują one odpowiednie i nieodpowiednie formy tego określania. Toposy wynikające z definicji pokazują, jak konstruować poprawną definicję i jak udowadniać fałsz tych, utworzonych błędnie.

W obrębie retoryki klasyfikację toposów umieszczano tradycyjnie w pierwszym jej dziale. Ów dział jak wiadomo jest związany z etapem postępowania oratorskiego określanym mianem inwencji. Toposy inwencyjne, inaczej nazywane dyspozycyjnymi, porządkowano zgodnie z podziałem na części sztuki, to znaczy określano toposy zależnie od tego, w jakiej części mowy mogły zostać wykorzystane. Wyróżniano zatem toposy exordialne (funkcjonujące we wstępie), toposy pojawiające się w opowiadaniu, w trakcie dowodzenia, przydatne przy odpieraniu zarzutów oraz toposy występujące w zakończeniu (Korolko 1998: 64–71).

Dość obszerny katalog toposów exordialnych przedstawił R.E. Curtius. Wskazywał on, iż we wstępie może pojawić się: zapowiedź mówcy o tym, że przekaże coś nowego – „przynoszę coś, czego nikt jeszcze nie mówił”; dedykacja; wyznanie konieczności dzielenia się wiedzą; lub topos zawarty w formule „bezczynności należy unikać”.

Nieco inne odmiany toposów exordialnych wymienia Arbusow. Według niego wstęp to część mowy, w której mogą zostać wykorzystane: loci autorskiej skromności; przysłowie, sentencja lub przykład; causa scribendi (autor odpowiada wówczas, dlaczego pisze); formuła krótkości; captatio benevolentiae (zjednywanie przychylności); pochwała dzielności współczesnych; przywołanie autorytetu starożytnych, dedykacja; oburzenie na upadek obyczajów lub rozważania dotyczące sposobu rozpoczęcia mowy (cyt. za: Ziomek 1990: 298).

Do topiki finalnej Curtius zalicza toposy określane jako: „zakończenie spowodowane zmęczeniem”, „zakończenie z powodu nadejścia wieczoru”, „obawa przed znużeniem słuchacza” oraz „modlitwa”.

Inna systematyka toposów opiera się na podziale korpusu retoryki. Zgodnie z tym podziałem wyróżniano toposy, które mogą być przydatne na różnych etapach oratorskiego postępowania, inaczej mówiąc, na różnych etapach konstrukcji mowy, tzn. przy wynajdywaniu tematu i przedmiotu myśli; przy układaniu zebranego materiału; w wysłowieniu myśli; przy pamięciowym opanowaniu mowy oraz w trakcie jej wygłaszania. Dlatego oprócz wymienionych powyżej toposów inwencyjnych wskazywano na istnienie toposów kompozycyjnych, elokucyjnych, mnemotechnicznych i pronuncjacyjnych.

Niektórzy teoretycy, przyjmując podobne kryteria, prezentowali prostsze rozróżnienie, dzieląc toposy na należące do sfery pomysłu i przynależne sferze wysłowienia.

Bardzo rozbudowana klasyfikacja toposów związana jest z podziałem według stanu sprawy. Podział ten może obowiązywać we wszystkich trzech rodzajach retorycznych, odnosząc się albo do stanu sprawy sądowej, albo do przedmiotu narady, albo tematu pochwały lub nagany.

Złożony charakter klasyfikacji „według stanu sprawy” widoczny jest w wertykalnym kierunku rozwoju jej postępowania. (Klasyfikację toposów „według stanu sprawy” omawiam za Lausbergiem, który przytacza rozróżnienia dokonane przez Kwintyliana w Institutio oratoria (Lausberg 2002: 23–227)). Od stanu sprawy przechodzi się bowiem do podziału na rzeczy i osoby, a ten z kolei wywołuje następne rozróżnienia. Wśród toposów odnoszących się do osoby wskazywano na: „pochodzenie” – założenie o podobieństwie pomiędzy dziećmi a rodzicami czy dalszymi przodkami stanowi podstawę wnioskowania o tym, jakim ktoś jest człowiekiem; „narodowość” – topos oparty na przekonaniu o możliwości wskazania cech szczególnych dla każdego narodu – jak przekonuje Kwintylian

nie zachodzi to samo prawdopodobieństwo czynu w przypadku barbarzyńcy, Rzymianina i Greka;

– „ojczyzna” – wnioskowanie z różnic między zwyczajami, opiniami i prawami obowiązującymi w poszczególnych państwach; „płeć” –

bardziej prawdopodobne jest, iż rozbój popełnił mężczyzna, a trucizną posłużyła się kobieta;

– „wiek” – przekonanie o odpowiedniości między rodzajem czynu a wiekiem sprawcy; „wykształcenie” – topos akcentujący znaczenie przyjętych metod wychowawczych i osoby nauczyciela; „właściwości ciała” –

ponieważ piękno przytaczane jest często jako argument przy pożądaniu, natomiast siła jako argument przy zuchwałości, a ich przeciwieństwa stają się argumentem dla przeciwnych zachowań;

– „majątek” – stan posiadania jest przesłanką, która pozwala wnioskować o postępowaniu człowieka, Kwintylian dowodzi bowiem, że czegoś innego można spodziewać się po ubogim człowieku, a czegoś innego po bogatym, żyjącym szczęśliwie w otoczeniu rodziny i przyjaciół; „stan społeczno-prawny” – dziś powiedzielibyśmy, że jest to topos budowany na podstawie wyznaczników socjologicznych – Kwintylian ujmuje to tak:

Warunki, które są istotne, ponieważ stwarza ogromną różnicę, czy człowiek jest sławny czy nieznany, czy jest urzędnikiem czy też kimś prywatnym, ojcem czy synem, obywatelem czy cudzoziemcem, wolnym czy niewolnikiem, żonatym czy bezżennym, posiadającym dzieci czy bezdzietnym.

– „cechy charakteru” – wnioskowanie z naturalnych skłonności człowieka pozwala uwiarygodnić lub zanegować prawdopodobieństwo popełnienia przez niego czynu, o który jest podejrzewany; „zawód” – topos ten wynika z przekonania, że wykonywany zawód ma wpływ na postępowanie człowieka; „ambicje” – przesłanką może stać się również wiedza dotycząca aspiracji i zamierzeń; „życie przeszłe” – wnioskowanie o teraźniejszości na podstawie dotychczasowych dokonań i wypowiedzi; „imię” – Kwintylian powiada:

Nazwy własne również traktuje się jako przymioty osób, lecz jako argumenty rzadko są stosowane […] Częściej imię dostarcza materiału do kpin.

Natomiast toposy co do rzeczy dzielono na cztery grupy: „przed sprawą” (ante rem), „wewnątrz sprawy” (in re), „wokół sprawy” (circa rem) i „po sprawie” (post rem).

Na tym podziały tej klasyfikacji się nie kończą, gdyż w obrębie każdej z grup wyróżniane były podgrupy. Wśród toposów ante rem wyróżniano: odnoszące się do osoby, do rzeczy, do przyczyny, do czasu, miejsca, sposobu i do materii. Toposy in re dzielono na te wyprowadzone „z całości”, „z części”, „z rodzaju”, „z gatunku”, „z różnicy”, „ze specyfiki”, „z definicji”, „z nazwy”, „synonimiczności”, „z początku”, „postępu”, „doskonałości” i „z ukończenia”. Porządek, jakim objęto toposy „wokół sprawy”, zawierał toposy „z podobieństwa”, toposy „z różnicy”, „z równości”, „z przeciwieństwa”, „z rzeczy poprzedzającej”, „z większego do mniejszego”, „ze zderzenia poprzez posiadanie i utratę”, „z tego, co równoczesne, albo z tego, co bliskie, albo z tego, co jest czegoś wynikiem”. Toposy post rem organizowane były zgodnie z podziałem na odmiany „ze skutku” i „z orzeczenia sądowego”.

Inna systematyka budowana była na rozróżnieniu toposów wewnętrznych i zewnętrznych.

Wśród toposów wewnętrznych wskazywano: toposy wynikające z definicji, z rodzaju i gatunku, z wyliczenia, z pojęć rdzennych i pokrewnych, ze związków przyczynowych i skutkowych, z okoliczności, z poprzedników i następników, z porównania, z podobieństwa i z przeciwieństwa.

Definicja retoryczna – w odróżnieniu od logicznej – odznacza się tym, że w jej konstrukcji nacisk położony jest na perswazyjność wypowiedzi. Przekonanie słuchacza lub czytelnika jest bowiem w tym przypadku głównym celem.

Toposy wynikające z rodzaju i gatunku bywają pomocne w tych fragmentach wywodu, w których mówca pragnie zastosować uogólnienie. Rodzaj odpowiada wtedy prawdzie ogólnej – tezie, a gatunek prawdzie szczegółowej – hipotezie. Wykorzystując topos wynikający z rodzaju i gatunku, można posłużyć się techniką zstępującą (argumentacja wiedzie od „ogółu do szczegółu”) bądź wstępującą (argumenty ułożone są wówczas w porządku „od szczegółu do ogółu”).

Toposy wynikające ze związków przyczynowych wykorzystywane są w amplifikacji. Poszczególne odmiany tych toposów pomocne są w argumentacji prowadzącej do wnioskowania ze skutków. Przyczyna – sprawcza, materialna, celowa, formalna lub wzorcowa – staje się wtedy podstawą dla skutku, który ma zostać dowiedziony. Aby zilustrować mechanizm działania toposu tego typu Arystoteles przedstawia następujący wywód:

Jeśli mianowicie miał powód, [świadczy to], że jest [winny], jeśli zaś nie miał powodu, że nie jest. Przyczyna i jej skutek istnieją bowiem równocześnie i nic nie istnieje bez przyczyny. (Ten przykład i następne cytuję za Arystotelesem 1988: [1397a–1400b]. W sprawie podziału na toposy wewnętrzne i zewnętrzne zob. także: Korolko 1990: 66–71).

Podstawą argumentowania mogą być także toposy wynikające ze związków skutkowych, które stanowią odwrotność toposów opartych na związkach przyczynowych i są od nich o wiele bardziej operacyjne pod względem perswazyjnym. Arystoteles, wskazując przykłady tych toposów, powiada, iż dzięki nim można zarówno zachęcać do czegoś, jak i coś odradzać, bronić kogoś i oskarżać go, chwalić i ganić. Można zatem dowodzić:

Jeśli będziesz mówił prawdę, znienawidzą cię ludzie, jeśli zaś będziesz mówił nieprawdę – bogowie.

lub:

Nie należy się kształcić, ponieważ nie należy być przedmiotem zawiści. [albo] Należy się kształcić, bo trzeba być mądrym.

Pośród toposów wewnętrznych wyróżniano też toposy wynikające z wyliczenia części. W przypadku tych toposów szczególnie dobrze widoczna jest ambiwalentna natura toposu w ogóle. Wyliczenie może bowiem być przydatne zarówno w polemice (czyli w dowodzie negatywnym), jaki i pozytywnym porządku argumentacji. Przy czym stosując wyliczenie w funkcji pozytywnej, mówca prezentuje dokładny obraz podziału omawianego przedmiotu na części składowe, a w funkcji negatywnej może jedynie unaocznić nieprzystawalność jednej z wyróżnionych części do całości.

Toposy z pojęć rdzennych wiążą się z przedstawieniem etymologii słowa lub słów zastosowanych w argumentacji; a toposy z pojęć pokrewnych pozwalają korzystać ze związków, jakie łączą wyrazy synonimiczne.

Toposy z okoliczności zawierają odpowiedzi na pytania: kto? co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? w jakim celu? dlaczego? itd. Toposy te na ogół nie bywają stosowane pojedynczo – przeciwnie zazwyczaj w wywodzie mieści się cały zestaw pytań i odpowiedzi, gdyż tylko dzięki większej liczbie zyskują one na mocy perswazyjnej.

Grupa toposów wynikających z porównania obejmuje toposy oparte na porównaniu rzeczy mniejszej z większą, większej z mniejszą oraz na porównaniu rzeczy równych. Relacja pojęć: mniej i więcej, może ułożyć się w następujący tok wynikania:

Jeśli zwykły obywatel ma się troszczyć o waszą sławę, wy winniście się troszczyć o sławę Hellady.

– albo:

Jeśli nawet bogowie nie są istotami wszechwiedzącymi, to tym bardziej ludzie.

– czy też:

Jeśli nie są złymi ludźmi stratedzy, chociaż często skazuje się ich na śmierć, to nie są złymi również sofiści.

Tak jak w przypadku toposów z porównania, toposy wynikające z podobieństwa tworzone są przez zestawienie rzeczy. Te ostatnie jednak zawierają zestawienie pojęć lub przedmiotów, które łączy jakaś wspólna cecha. Arystoteles, opisując podobieństwo różnych form wyrazów z tej samej rodziny, przekonuje, że należy dowodzić, iż wszystkie te formy odznaczają się tym samym. Oto przykład:

„Sprawiedliwość” nie zawsze jest dobrem, ponieważ „sprawiedliwie” nie zawsze znaczy „dobrze”, skoro nie jest rzeczą upragnioną być skazanym na śmierć „sprawiedliwie”.

W przypadku toposu z przeciwieństwa cel perswazyjny osiągany jest przez uwydatnienie sprzeczności zachodzącej pomiędzy przedstawianymi przedmiotami. Wśród tego typu toposów wyróżniano toposy zaprzeczające, przeciwne, wykluczające się oraz sprzeczne. W toku argumentacji opartej na określeniu przeciwieństwa do postawionej wcześniej tezy można albo akcentować słuszność tego przeciwstawienia albo – jeśli jest fałszywe – odrzucić je. Takie przykłady przywołuje Arystoteles:

– oraz:

Być umiarkowanym to szlachetna rzecz, ponieważ być rozwiązłym jest rzeczą szkodliwą.

Porządek, wedle którego szukać należy toposów zewnętrznych wyznaczają: prawo, wyrok sądowy, dokumenty, świadkowie, przysięgi, opinie, tortury (za sprawą których wymuszono zeznania). Posługiwano się także toposami pochodzącymi ze świadectw i z przykładów.

Obok toposów ogólnych, które mogą funkcjonować we wszystkich rodzajach i gatunkach wymowy, Arystoteles wskazywał również na istnienie toposów przynależnych poszczególnym gatunkom i rodzajom, tzw. toposów specjalnych (gatunkowych). Inne toposy mogą tworzyć bowiem przesłanki właściwe fizyce, inne etyce, a jeszcze inne polityce (Arystoteles 1988: [58 a]). Szczególnie liczną grupę stanowią toposy specjalne prawa. Do tradycyjnych schematów rozumowań prawniczych zaliczyć można takie toposy, jak:

Nowoczesną teorię dyskursu o charakterze proceduralnym przedstawił w swojej książce zatytułowanej Logika prawnicza. Nowa Retoryka Chaim Perelman (1984).

* * *

Od topiki retorycznej należy odróżnić tę poetyckiego pochodzenia. Wśród toposów poetyckich R.E. Curtius wymienia następujące: „piękno natury”, „kraina marzeń” (Elizjum, Raj Ziemski), „wymarzone epoki” (Złoty Wiek), „potęgi życiowe” (miłość, przyjaźń, przemijanie), „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka”.

Połączenie młodości ze starością w toposach określanych jako „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka” było szczególnie rozpowszechnione w poezji schyłkowej fazy antyku, jednak występowało także w późniejszych utworach.

Odmłodzenie – jak pisze Curtius – symbolizuje pragnienie odrodzenia osobowości, a pojawienia się jego przedstawień zaliczyć można do „archaicznych proto-obrazów w nieświadomości zbiorowej”. (Curtius 1997: 114)

Jako pełną witalności starą matronę Boecjusz opisywał filozofię. Z kolei Hermas pod postacią młodniejącej w miarę upływu lat siwej kobiety przedstawił „Kościół”. Podobną interpretację toposu „młoda staruszka” możemy znaleźć w utworze Balzaka Jesus-Crist en Flandre, w którym Kościół okazuje się bezzębną staruszką. Niespodziewanie zmienia się ona – „niczym nowo narodzony motyl” – w młodą kobietę.

Topos oparty na opozycji chłopiec – starzec funkcjonował w dwóch odmianach: jako „młodzieńczy staruszek” i jako „stary młodzieniec”. Występował nie tylko w łacińskich dziełach późnego antyku, ale także w Biblii, w średniowiecznych pismach hagiograficznych i XVII-wiecznych romansach. Więcej – topos ten pojawia się również w buddyjskich i islamskich wierzeniach oraz w etruskich przekazach.

Bardzo często topos puer senex stosowany był w funkcji pochwalnej. Pojawiał się w odach i panegirykach pisanych na cześć bogów, władców, a nawet urzędników.

Cyceron pisał:

Jak bowiem pochwalam młodzieńca, w którym jest coś ze starca, tak też chwalę starca, w którym jest coś młodzieńczego. (cyt. za: Curtius 1997: 107)

Owidiusz przekonywał, że tylko cesarze i półbogowie łączą w sobie młodość z dojrzałością. Święty Benedykt, opisywany przez Grzegorza Wielkiego, już w dzieciństwie odznaczał się dojrzałym rozumem. Podobnie wszelkie cnoty starości przypisywał młodemu bohaterowi swojego dzieła Alan z Lille.

Przekonując o archetypicznej naturze toposów budowanych na antytezie, Curtius zwraca uwagę także na inne ich realizacje. Pisze o wizjach afrykańskich męczenników z II wieku, którzy Boga postrzegali jako „sędziwego starca o śnieżnobiałych włosach i o młodzieńczym obliczu”.

Curtius wymienia również islamskie wyobrażenia młodzieńca z białą brodą, buddyjskie przedstawienia „starego dziecka” i etruskie bóstwa „chłopca o siwych włosach, umyśle starca”.

Wśród toposów poetyckich Curtius wymienia także „inwokację do natury”. Pierwotnie topos ten funkcjonował przede wszystkim w kontekstach religijnych. Do natury bądź jej poszczególnych elementów – nieba, ziemi, drzew, jezior czy strumieni – zwracano się w modlitwach, ją również przywoływano w przysięgach. Z czasem topos ten zaczął funkcjonować także poza tymi dwoma gatunkami, w różnego rodzaju tekstach świeckich. Towarzyszyła temu personifikacja natury – ona sama lub jej wybrane siły stawały się istotami zdolnymi do cierpienia i radości, do współodczuwania.

Przez wiele stuleci bardzo popularnym toposem był „świat na opak odwrócony”. Występował on zazwyczaj albo jako „skarga na te czasy” – tak często dzisiaj wykorzystywana – albo jako pochwała „dawnych dobrych czasów”.

Janina Abramowska, opisując istotę topiki poetyckiej, wyodrębniła kryteria, wedle których toposy winny być klasyfikowane. Zasady porządkujące w obrębie repertuaru topicznego stanowić mogą zarówno pochodzenie toposu, jego funkcja, miejsce w kompozycji utworu, jak i struktura formalno-znaczeniowa (Abramowska 1982: 13–17).

Pierwszą grupę stanowią zatem toposy, które wyrosły z tego samego obrazu bądź z tego samego tematu. W centrum topicznego paradygmatu mogą się znaleźć tak bardzo odmienne tematy, jak: miłość, śmierć, podróż, walka. Toposy mogą mieć także swoje źródło w obrazach. Dlatego mówi się o topice ogrodu czy topice morskiej.

Druga grupa, jaką wyróżnia Abramowska, zbiera toposy o jednakowym zakresie możliwych zastosowań. W polu topiki podróży można na przykład znaleźć: renesansowy topos „podróży dookoła świata”, barokowy „peregrinationis vitae” („podróży życia”) i romantyczny „podróży do ziemi obiecanej” (Kamionka-Straszakowa 1992: 6–10). Temat miłości pojawia się jako topos „miłość-służba”, topos „miłość-choroba”, „ślepy Amor” czy „słodkie cierpienie”.

Kryterium miejsca w kompozycji utworu jest analogiczne do retorycznych zasad podziału topiki. Jednak w przypadku literatury wiąże się z pewną nadwyżką znaczenia. Tak wyodrębniony topos spełnia nie tylko funkcję delimitacyjną, ale także poznawczą. Na potwierdzenie wystarczy przywołać apostrofę. Nie tylko wyznacza ona początek utworu, ale także jest wskazaniem przynależności stylistycznej i gatunkowej.

Czwartą zasadę porządkującą topikę poetycką stanowi podobieństwo struktury formalno-znaczeniowej. Zgodnie z tą zasadą można wymienić między innymi toposy w formie sentencji, apostrofy, enumeracji, antytezy, metafory i alegorii. Wśród toposów metaforycznych – toposy: „życie jako żegluga”, „świat jako księga” i „świat jako teatr”.

* * *

Uporządkowanie toposów powieściowych – przedstawione przez badaczy SATOR – ma charakter konfiguracji. Toposy, których toposemy częściowo się pokrywają, grupowane są w „zbiory topiczne”. Bliskie pod względem tematycznym zbiory mogą zostać zebrane w konfigurację wyższego rzędu, tzw. „kategorię” (Pawłowska 1999: 157).

Maja Pawłowska przytacza następujące przykłady konfiguracji topicznych: toposy „omdlenia z radości”, „omdlenia ze strachu” i „omdlenia z rozpaczy” tworzą zbiór „omdlenie”. Natomiast takie zbiory topiczne jak: „maska”, „przebranie”, „przybrana tożsamość”, „zwierzenie” mogą składać się na kategorię o nazwie „sekret” (Pawłowska 1999: 158).

Topos „omdlenie z radości” (pełna nazwa: „Kochankowie spotykają się i mdleją z radości”)

Kategorie:

1. Przedstawianie ciała

2. Wyrażanie uczuć

3. (propozycje otwarte).

Zbiory topiczne:

1. Omdlenie

2. Spotkanie

3. (propozycje otwarte).