Читать книгу Dietetyka kliniczna - Группа авторов - Страница 11

Przewód pokarmowy dorosłego człowieka wydziela dziennie średnio 7–10 l płynów, które odgrywają niezwykle ważną rolę w procesach trawienia i wchłaniania, jak również spełniają funkcję ochronną w stosunku do śluzówki przewodu pokarmowego.

Do płynów wydzielanych przez przewód pokarmowy należą:

● ślina;

● sok żołądkowy;

● sok trzustkowy;

● żółć;

● sok jelitowy.

1.4.1. Wydzielanie i rola śliny

Ślina jest cieczą bezbarwną, wodnistą, o odczynie prawie obojętnym (pH 6,5–7,5 przy wydzielaniu podstawowym), składa się w 99% z wody, reszta to składniki nieorganiczne (Na, K, Ca, Cl, HCO₃^-) oraz organiczne (białka, w tym enzymy trawienne i mucyny). Ślina jest płynem hipotonicznym w stosunku do osocza, o dużej zawartości anionów wodorowęglanowych (HCO₃^-) i jonów potasowych K⁺.

Ślina wydzielana jest przez gruczoły ślinowe zwane śliniankami: ślinianki przyuszne, podżuchwowe, podjęzykowe oraz liczne drobne gruczoły ślinowe rozsiane w błonie śluzowej jamy ustnej. Ze względu na skład wydzielanej śliny ślinianki można podzielić na:

● śluzowe – zawierają tylko komórki śluzowe, wytwarzają ślinę lepką, gęstą zawierającą mucyny, lipazę i węglowodany (ślinianka podjęzykowa oraz drobne ślinianki jamy ustnej z wyjątkiem gruczołów von Ebnera);

● surowicze – komórki surowicze, wytwarzają wodnistą ślinę zawierającą amylazę oraz polisacharydy (ślinianka przyuszna, gruczoły von Ebnera);

● mieszane – wytwarzają ślinę, której skład zależy od stosunku ilościowego komórek gruczołowych (ślinianka podżuchwowa).

Do bodźców stymulujących wydzielanie śliny należą:

● pobudzenie receptorów smaku unerwionych przez nerwy czaszkowe VII i IX; informacja dociera do ośrodków smaku w rdzeniu przedłużonym i pobudza układ przywspółczulny, z którego impulsy docierają do ślinianek. Pobudzenie przywspółczulne odpowiada za sekrecję dużych ilości wodnistej śliny;

● włókna współczulne z segmentów piersiowych rdzenia kręgowego; co ciekawe, uczucie suchości w jamie ustnej podczas stresu nie jest wywołane hamującym wpływem układu współczulnego; pobudzenie współczulne wpływa na inny skład śliny (więcej makromolekuł, bardziej gęsta ślina) i odpowiada za transport śliny ze zrazików do głównych przewodów ślinowych;

● odruch żucia (V nerw czaszkowy; aktywacja układu przywspółczulnego);

● zapach – na drodze odruchowej pobudza wydzielanie ślinianek podżuchwowych;

● suchość w jamie ustnej;

● ból, odruch wymiotny, refluks żołądkowy.

Zwiększenie wydzielania śliny następuje głównie w wyniku działania układu nerwowego, przy czym reakcja ślinianek na spożycie pokarmu ma charakter odruchu bezwarunkowego, a na widok i zapach pokarmu – odruchu warunkowego.

Prędkość podstawowego wydzielania śliny waha się w przedziale 0,3–0,5 ml/min, podczas gdy stymulowane wydzielanie śliny zachodzi z prędkością 5 ml/min. Ślinianki wydzielają do jamy ustnej 1,5–2,0 l śliny na dobę.

Rola śliny w kontekście trawienia i wchłaniania pokarmu polega na zmiękczeniu kęsów pokarmowych, pokrywaniu ich śluzem oraz rozpuszczaniu składników pokarmowych, jak również i wstępnym trawieniu węglowodanów i tłuszczów. Pozostałe funkcje śliny przedstawia tabela 1.4.

Tabela 1.4. Funkcje śliny

1.4.2. Wydzielanie i rola soku żołądkowego

Gruczoły żołądka wydzielają śluz i sok żołądkowy (w ilości 1–3 l/24 h) zawierający enzymy trawienne (trawiące białka: pepsynę, katepsynę, podpuszczkę, oraz trawiące lipidy: lipazę żołądkową), kwas solny, śluz i czynnik wewnętrzny Castle’a (niezbędny do wchłaniania witaminy B₁₂ przez przewód pokarmowy). W żołądku przede wszystkim zachodzi trawienie białek, które odbywa się przy udziale enzymów żołądkowych. Kontynuowane jest także trawienie cukrów rozpoczęte w jamie ustnej przez α-amylazę ślinową (ptialinę).

Gruczoły właściwe żołądka zlokalizowane są głównie w trzonie i dnie żołądka. W nich znajdują się:

● komórki okładzinowe – odpowiedzialne za produkcję kwasu solnego (HCl) oraz czynnika wewnętrznego Castle’a (intrinsic factor, IF); acetylocholina z układu przywspółczulnego wzmaga wydzielanie gastryny, która pobudza wydzielanie HCl; histamina wzmaga efekt acetylocholiny i gastryny;

● komórki główne – produkują pepsynogen (prekursor pepsyny), a sekrecja stymulowana jest przez acetylocholinę (Ach) z włókien przywspółczulnych; wytwarzają również lipazę żołądkową;

● komórki dokrewne – produkują histaminę (komórki ECL [EC like – podobne do komórek EC]) oraz somatostatynę, która odpowiada za hamowanie sekrecji gastryny i wydzielania HCl (komórki D);

● komórki śluzowe szyjki (komórki macierzyste).

We wpuście komórki gruczołowe wydzielają głównie śluz. W odźwierniku – śluz i pepsynogen oraz (komórki G) gastrynę i somatostatynę (komórki D).

Dzięki dużemu stężeniu jonów wodorowych niskie pH soku żołądkowego (pH < 2) sprawia, że środowisko żołądka jest nieprzyjazne dla większości drobnoustrojów. Co ciekawe, mimo tak wysokiego zakwaszenia i obecności pepsyny w soku żołądkowym, w warunkach fizjologicznych nie dochodzi do zjawiska samostrawienia.

Wydzielanie żołądkowe w odpowiedzi na spożyty pokarm można podzielić na trzy fazy:

● głowową (ok. 40% całkowitej ilości wydzielonego HCl) – widok, zapach, smak pokarmu, żucie i połykanie pobudzają wydzielanie HCl w sposób bezpośredni (dzięki pobudzeniu włókien przywspółczulnych nerwu błędnego) oraz pośredni (przy udziale gastryny);

● żołądkową (ok. 50% całkowitej ilości wydzielonego HCl) – poprzez rozciągnięcie dna i trzonu żołądka, a w konsekwencji poprzez odruch wago-wagalny, jak również dzięki produktom trawienia białek, które pobudzają wydzielanie gastryny;

● jelitową (ok. 10% całkowitej ilości wydzielonego HCl) – następuje wówczas, kiedy treść pokarmowa przedostaje się do dwunastnicy; dochodzi wówczas do pobudzania czynności żołądka poprzez uwalnianie gastryny i CCK, natomiast uwolnienie sekretyny powoduje hamowanie czynności żołądka; dodatkowo obserwuje się hamowanie opróżniania żołądka i wydzielania soku żołądkowego, które zachodzą za pośrednictwem odruchu jelitowo-żołądkowego.

Regulacja wydzielania żołądkowego odbywa się przy udziale czynników wymienionych w tabeli 1.5.

Tabela 1.5. Humoralne czynniki regulujące wydzielanie żołądkowe

GRP (gastrin-releasing peptide) – peptyd uwalniający gastrynę.

1.4.3. Wydzielanie i rola soku trzustkowego

Podobnie jak w przypadku wydzielania żołądkowego poposiłkowe wydzielanie trzustkowe można podzielić na trzy fazy:

● głowową (ok. 20% całkowitej ilości soku trzustkowego) – widok, zapach, smak pokarmu, żucie i połykanie pobudzają wydzielanie trzustkowe za pośrednictwem unerwienia przez nerw błędny (n. X);

● żołądkową (5–10% całkowitej ilości soku trzustkowego) – poprzez rozciągnięcie dna i trzonu żołądka, a w konsekwencji odruch wago-wagalny;

● jelitową (70–80% całkowitej ilości soku trzustkowego) – kwaśna treść pokarmowa stymuluje komórki S dwunastnicy do wydzielania sekretyny, która pobudza komórki przewodów trzustkowych do wydzielania jonów wodorowęglanowych (HCO₃^–); poza tym mechanizmem kwasy tłuszczowe i produkty rozpadu białek pobudzają komórki I dwunastnicy do produkcji CCK, która jest głównym hormonem indukującym wydzielanie trzustkowe; trzeci mechanizm polega na wywołaniu odruchu wago-wagalnego w odpowiedzi na obecność jonów wodorowych, peptydów i aminokwasów w treści dwunastniczej.

Sok trzustkowy, wydzielany w ilości 1–4 l/24 h, jest wodnym roztworem o dużym stężeniu HCO₃^– i enzymów trawiennych, którymi są enzymy:

● proteolityczne (trawiące białka): trypsyna, chymotrypsyna A i B, elastaza karboksypeptydazy (do małych polipeptydów);

● lipolityczne (trawiące tłuszcze): lipaza trzustkowa, fosfolipaza, esteraza cholesterolowa;

● glikolityczne (trawiące węglowodany): α-amylaza rozkładająca do maltozy, maltotriozy, α-dekstryn.

W skład soku trzustkowego wchodzą:

● woda i enzymy trawienne;

● główne kationy: Na⁺, K⁺;

● główne aniony: HCO₃^–, Cl^–;

● wysokie stężenie białka: głównie enzymów proteazy (w formie proenzymów), lipazy, amylazy (w formie czynnej).

1.4.4. Wydzielanie i rola żółci

Żółć wytwarzana jest przez hepatocyty w ilości 0,6–1,2 l/24 h. Najważniejszym jej składnikiem są sole żółciowe będące końcowymi produktami rozpadu endogennego cholesterolu (pochodne kwasu cholanowego). Biorą one udział w rozpuszczaniu i emulgowaniu tłuszczów.

Żółć zawiera też pigment bilirubinę (toksyczny produkt rozpadu hemoglobiny), cholesterol, fosfolipidy (np. lecytynę), glukozę, IgA, białka oraz jony (Na⁺, K⁺, Cl^–, Ca²⁺, HCO₃^–).

Miejscem magazynowania i zagęszczania żółci jest pęcherzyk żółciowy (magazynuje ok. 60 ml żółci). Wydzielanie żółci z pęcherzyka żółciowego do dwunastnicy odbywa się wskutek działania bodźców nerwowych i hormonalnych:

● odruchów warunkowych (stymulatorami są: widok, smak, zapach pokarmu) i bezwarunkowych (poprzez pobudzenie nerwu błędnego);

● cholecystokininy (z dwunastnicy).

1.4.5. Wydzielanie i rola soku jelitowego

Sok jelitowy wydzielany jest w jelicie czczym i krętym w ilości ok. 1,8 l/24 h w odpowiedzi na bezpośrednie drażnienie błony śluzowej przez przesuwającą się treść pokarmową oraz pośrednio pod wpływem hormonów żołądkowo-jelitowych. Jego odczyn jest zasadowy (pH 7,5–8,0).

Między kosmkami jelitowymi znajdują się tzw. krypty jelitowe (Lieberkühna), które pełnią funkcję gruczołów jelitowych.

Enterocyty krypt wydzielają enzymy trawienne:

● peptydazy (hydrolizują małe peptydy do aminokwasów);

● nieduże ilości lipazy jelitowej (rozkłada tłuszcze do wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu);

● sacharazę, maltazę, izomaltazę, laktazę (rozkładają dwucukry do monocukrów).

Aktywność enzymatyczna jelit pochodzi ze złuszczonych komórek nabłonka, a sam płyn jelitowy (pozbawiony rozpadłych enterocytów) zawiera jedynie enterokinazę (peptydaza), alkaliczną fosfatazę i sacharazę.

1.4.6. Podsumowanie czynności sekrecyjnej przewodu pokarmowego

Podsumowując, soki trawienne wraz z enzymami trawiennymi przewodu pokarmowego przedstawiono w tabeli 1.6.

Tabela 1.6. Soki trawienne przewodu pokarmowego