Читать книгу Dietetyka kliniczna - Группа авторов - Страница 5

Prawidłowe odżywianie zależy od składu i częstości przyjmowanych pokarmów oraz od właściwego funkcjonowania układu pokarmowego w kontekście przyjmowania pokarmów, ich trawienia, wchłaniania i przyswajania składników pokarmowych, wody, witamin oraz soli mineralnych.

Układ pokarmowy, zwany też trawiennym, składa się z:

● przewodu pokarmowego, do którego należą: jama ustna, przełyk, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte), jelito grube (okrężnica, esica, odbytnica i odbyt);

● gruczołów: ślinianki, trzustka, wątroba, gruczoły przewodu pokarmowego.

1.1.1. Jama ustna

Jama ustna jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Składa się z przedsionka jamy ustnej oraz jamy ustnej właściwej, które są oddzielone od siebie łukami zębowymi żuchwy i szczęki. Zasadniczą funkcją jamy ustnej jest wstępna mechaniczna obróbka pokarmu – zostaje on rozdrobniony, zmiażdżony i zmieszany ze śliną, dzięki której możliwa jest też wstępna hydroliza węglowodanów. Przy udziale języka formowany jest kęs pokarmowy, który przesuwany jest w kierunku gardła i następnie połykany.

Oprócz obróbki mechanicznej i chemicznej do pozostałych funkcji jamy ustnej należą:

● funkcja zmysłowa (zmysł smaku);

● funkcja artykulacyjna (mowa);

● funkcja oddechowa (jako alternatywny początek dróg oddechowych);

● funkcja obronna (dzięki obecności komórek żernych, immunoglobuliny typu A – IgA, lizozymu, laktoferryny i innych substancji obecnych w ślinie);

● funkcja resorpcyjna (szybkie wchłanianie leków z okolicy podjęzykowej).

Ślinianki

Jama ustna zawiera liczne gruczoły ślinowe, wśród których wyróżnić należy trzy pary głównych: ślinianki przyuszne (tzw. przyusznice), ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe.

Przyusznice są największymi gruczołami ślinowymi. Zlokalizowane są w dole zażuchwowym (tuż za ramieniem żuchwy, do przodu od ucha). Odpowiadają za wydzielanie dużych ilości wodnistej śliny, która jest wydzielana do jamy ustnej za pomocą przewodu przyusznicowego Stentona.

Ślinianki podżuchwowe są o połowę mniejsze, leżą w przestrzeni podżuchwowej i są łatwo wyczuwalne podczas badania palpacyjnego. Wydzielają ślinę mieszaną (śluzowo-wodnistą), która odprowadzana jest do jamy ustnej przewodem Whartona najczęściej wraz z przewodem większym ślinianki podjęzykowej na mięsku podjęzykowym w dnie jamy ustnej.

Ślinianki podjęzykowe są najmniejszymi ze ślinianek głównych, leżą bezpośrednio pod śluzówką na mięśniu żuchwowo-gnykowym. Wydzielają gęstą śluzową ślinę.

Język

Język jest najważniejszym narządem biorącym udział w artykulacji mowy, odpowiada za zmysł smaku, umożliwia formowanie i przesuwanie ku gardłu kęsów pokarmu.

Anatomicznie części języka można podzielić na nasadę, trzon i koniec. Na grzbiecie i brzegach języka znajdują się liczne brodawki (okolone, nitkowate, grzybowate liściaste) zawierające receptory zwane kubkami smakowymi. Człowiek może odróżnić niemal nieograniczoną ilość smaków, które stanowią kombinację czterech podstawowych: gorzkiego, słodkiego, kwaśnego i słonego.

Język unerwiony jest ruchowo przez nerw podjęzykowy (XII), a czuciowo przez nerwy trójdzielny (V), językowo-gardłowy (IX) i błędny (X).

Uzębienie

U człowieka występują dwa pokolenia zębów: mleczne (20) i stałe (32). Zadaniem uzębienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miażdżenie pokarmu.

Zęby mleczne wyrzynają się, począwszy od ok. 6. miesiąca życia. Wszystkich zębów mlecznych jest 20: 8 siekaczy, 4 kły, 8 zębów trzonowych.

Począwszy od 6.–7. roku życia, uzębienie mleczne jest zastępowane przez zęby stałe, których jest 32: 8 siekaczy, 4 kły, 8 zębów przedtrzonowych oraz 12 zębów trzonowych.

1.1.2. Przełyk

Przełyk jest przewodem długości 25–30 cm, który nie uczestniczy w procesach trawienia i wchłaniania, a jedynie pośredniczy w przekazywaniu pokarmów z gardła do żołądka.

Unerwienie przełyku stanowią:

● w górnej ⅓ część przełyku – ośrodki połykania przez somatyczne nerwy wywodzące się z jądra dwuznacznego;

● w dalszych ⅔ – nerwy błędne.

1.1.3. Gardło

Gardło to miejsce, w którym krzyżują się drogi pokarmowa i oddechowa. W błonie śluzowej gardła występuje wiele grudek chłonnych, z których część tworzy skupiska, zwane migdałkami: gardłowy, przełykowy i trąbkowe. Mniej więcej na wysokości VI kręgu szyjnego gardło przechodzi w przełyk.

1.1.4. Żołądek

Żołądek jest bogatym w mięśniówkę i niezwykle elastycznym odcinkiem przewodu pokarmowego. Pełni funkcję zbiornika pokarmu o pojemności 1–1,5 l. Anatomicznie składa się z następujących części: wpustu, dna żołądka, trzonu i części odźwiernikowej.

Rozdrobniony i zmieszany ze śliną pokarm z przełyku do żołądka przechodzi przez tzw. wpust żołądka. W żołądku treść pokarmowa podlega mieszaniu i trawieniu oraz zostaje zamieniona w płynną miazgę. Trawienie w żołądku odbywa się dzięki działaniu licznych gruczołów żołądkowych znajdujących się w jego śluzówce. Wytwarzają one sok żołądkowy o odczynie kwaśnym dzięki obecności kwasu solnego, którego sekrecja zachodzi z prędkością 1,5–2 l/24 h. Następnie miazga pokarmowa przedostaje się do dwunastnicy przez część odźwiernikową żołądka.

Funkcje żołądka obejmują:

● gromadzenie pokarmu;

● trawienie pokarmu;

● wyjaławianie treści pokarmowej.

1.1.5. Jelito cienkie

Jelito cienkie jest najdłuższą częścią przewodu pokarmowego – mierzy 4–5 m u dorosłego człowieka. Odcinki jelita cienkiego można podzielić na:

● dwunastnicę, do której uchodzą przewody wyprowadzające dwóch największych gruczołów trawiennych – wątroby i trzustki;

● jelito czcze;

● jelito kręte.

W jelicie cienkim dochodzi do wymieszania treści pokarmowej z żółcią, sokiem trzustkowym oraz wydzieliną komórek gruczołowych jelita cienkiego (sok jelitowy). Zawartość jelita cienkiego podlega tutaj dalszym procesom hydrolitycznym, a produkty trawienia zostają wchłonięte wraz z witaminami i płynami do krwi. Tutaj też (w świetle jelita oraz w obrębie błony śluzowej) kończą się procesy trawienia pokarmu. Z 9 l płynów, które trafiają do jelita cienkiego (płyny ze spożytego pokarmu oraz wydzieliny przewodu pokarmowego) tylko 1–2 l pojawia się w jelicie grubym.

Ze względu na znaczną aktywność jelita cienkiego w procesach wchłaniania błona śluzowa jelita na całej długości pokryta jest kosmkami, które znacznie – o niemal 600% – powiększają powierzchnię absorpcyjną tego najdłuższego odcinka przewodu pokarmowego. Pofałdowanie śluzówki, obecność kosmków i mikrokosmków sprawiają, że powierzchnia chłonna jelita cienkiego może sięgać do 2 mln cm².

1.1.6. Trzustka

Trzustka wraz z wątrobą należą do tzw. wielkich gruczołów trawiennych. Trzustka jest gruczołem leżącym poprzecznie na tylnej ścianie jamy brzusznej, za żołądkiem, głównie po stronie lewej. Morfologicznie dzieli się na trzy części: głowę, trzon i ogon. Część trzustki odpowiedzialna za powstawanie soku trzustkowego zawiera komórki pęcherzykowe, które produkują enzymy trawienne wydzielane później do przewodów trzustkowych. Przewód trzustkowy (tzw. przewód Wirsunga) łączy się najczęściej z przewodem żółciowym wspólnym i znajduje ujście w części dwunastnicy zwanej brodawką.

Pod względem czynnościowym trzustkę można podzielić na część zewnątrzwydzielniczą (egzokrynną) i wewnątrzwydzielniczą (endokrynną).

Część zewnątrzwydzielnicza trzustki odpowiada za wytwarzanie wydzieliny, zwanej sokiem trzustkowym, zawierającej enzymy trawiące białka, cukry i tłuszcze.

Część wewnątrzwydzielniczą trzustki tworzą komórki wysp trzustkowych (tzw. wysp Langerhansa) produkujące hormony:

● glukagon (komórki A wysp trzustkowych, zwane też komórkami α);

● insulinę i amylinę (komórki β, B);

● somatostatynę (komórki δ, D);

● trzustkowy polipeptyd (komórki F).

1.1.7. Wątroba

Wątroba jest największym gruczołem i narządem organizmu (waży ok. 1,5 kg). Położona jest tuż pod przeponą po stronie prawej. Komórki wątrobowe (hepatocyty) układają się w zraziki. Wątroba dorosłego człowieka zawiera cztery płaty: duży płat prawy, mniejszy płat lewy, płat czworoboczny i płat ogoniasty. Do wątroby przez tzw. bruzdę poprzeczną znajdującą się między płatami wchodzą naczynia (żyła wrotna, tętnica wątrobowa) i nerwy, a wychodzą żyła wątrobowa, naczynia limfatyczne oraz przewód wątrobowy wyprowadzający żółć z wątroby do pęcherzyka żółciowego i dwunastnicy.

Ze względu na wielość funkcji, jakie wątroba spełnia w organizmie ludzkim, jest ona narządem bogato ukrwionym, a jej unaczynienie ma charakter wyjątkowy. Krew żylna z jelit i innych narządów trzewnych dociera do wątroby żyłą wrotną, po czym trafia do naczyń zatokowych zlokalizowanych między warstwą komórek wątroby, które odgrywają rolę filtra dla wchłoniętych ze światła przewodu pokarmowego substancji oraz toksyn. Następnie krew o zmienionym już składzie chemicznym trafia do żył wątrobowych, a stąd do żyły głównej dolnej. Do naczyń zatokowych trafia również krew tętnicza z tętnicy wątrobowej. W śródbłonku zatok rezydują makrofagi wątrobowe zwane komórkami Browicza–Kupfera, które spełniają funkcję obronną ze względu na zdolność do fagocytozy.

Hepatocyty odpowiadają za wiele funkcji wątroby, m.in. produkują żółć, która uwalniana jest do jelita w czasie trawienia większych posiłków. W przerwach międzyposiłkowych żółć kierowana jest do pęcherzyka żółciowego, w którym jest magazynowana i ulega zagęszczeniu. Żółć odgrywa ważną rolę w trawieniu i wchłanianiu tłuszczów, sprzyjając ich emulgacji.

Do najważniejszych funkcji wątroby należą:

● wytwarzanie żółci niezbędnej w trawieniu tłuszczów;

● odtruwanie (inaktywacja toksyn, leków, hormonów);

● metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów oraz witamin;

● magazynowanie glikogenu;

● regulacja stężenia poszczególnych aminokwasów we krwi;

● wytwarzanie białek osocza krwi (albuminy, globuliny, fibrynogen, białka ostrej fazy, czynniki krzepnięcia);

● wydzielanie do krwi enzymów i czynników zaangażowanych w procesy krzepnięcia krwi;

● powstawanie (w okresie życia płodowego) oraz rozpad erytrocytów;

● funkcja obronna (komórki Browicza–Kupfera).

1.1.8. Jelito grube

Jelito grube jest końcową częścią przewodu pokarmowego, zaczyna się w prawym dole biodrowym. Odcinki jelita grubego można podzielić na:

● jelito ślepe (kątnica) wraz z wyrostkiem robaczkowym;

● okrężnicę – wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą;

● odbytnicę.

Odbytnica zakończona jest odbytem, który zawiera dwa zwieracze: zewnętrzny i wewnętrzny. Zwieracz zewnętrzny odbytu jest mięśniem poprzecznie prążkowanym, którego czynność jest kontrolowana przez część somatyczną układu nerwowego (zależną od świadomości), podczas gdy zwieracz wewnętrzny podlega kontroli autonomicznego układu nerwowego. Oba te mięśnie biorą udział w odruchu defekacji.

Jelito grube jest miejscem zasiedlonym przez dużą liczbę bakterii (głównie Escherichia coli oraz Enterobacter aerogenes). Są one cennym źródłem witaminy K i kwasu foliowego oraz kwasów tłuszczowych o krótkich łańcuchach.