Читать книгу Dietetyka kliniczna - Группа авторов - Страница 9

Stopień aktywności mięśni jelita cienkiego i grubego zależy od indywidualnej pobudliwości oraz fizycznych i chemicznych sygnałów, których źródłem jest treść jelitowa.

Przy zbyt szybkim przechodzeniu treści przez jelita może dojść do upośledzenia procesów trawienia i wchłaniania oraz biegunek. Przy zbyt wolnym – do rozwoju procesów gnilnych i zaparć.

Spośród wszystkich składników pokarmowych szczególną rolę w regulacji funkcjonowania przewodu pokarmowego odgrywa włókno roślinne zwane błonnikiem pokarmowym. Błonnik przyspiesza perystaltykę jelit, sprzyja zwiększonemu wydzielaniu śliny i innych soków trawiennych, zatrzymuje wodę, nadając stolcowi właściwą konsystencję i zapobiegając zaparciom, a także wiąże kwasy żółciowe, zanieczyszczenia żywności i metale, przez co ogranicza ich wchłanianie do krwi.

Podstawowym mechanizmem kontrolującym skurcze mięśni są wahania potencjału błonowego, zwane falami wolnymi lub podstawowym rytmem elektrycznym (basic electrical rhythm, BER). BER sam nie wywołuje skurczów, ale wyznacza częstość potencjałów czynnościowych. Opuszka dwunastnicy wykazuje najwyższą częstość fal BER i stanowi strefę rozrusznikową dla pozostałej części dwunastnicy i jelita cienkiego.

Do czynników wywołujących potencjały czynnościowe należą:

● mechaniczne rozciąganie;

● transmitery z autonomicznych nerwów zewnętrznych i jelitowego układu nerwowego;

● hormony jelitowe;

● lokalne czynniki humoralne.

Motoryka jelita cienkiego

Czynność motoryczna jelita cienkiego obejmuje:

● skurcze segmentowe (odcinkowe, niepropulsywne) – okrężne skurcze dzielące jelito na segmenty; pojedynczy skurcz obejmuje segment 1–2 cm, trwa ok. 5 s; zapewniają one mieszanie miazgi pokarmowej z sokami trawiennymi i umożliwiają ekspozycję składników pokarmowych do powierzchni absorpcyjnej nabłonka jelitowego;

● skurcze propulsywne (robaczkowe, perystaltyczne) – przesuwają się naprzód w postaci fali okrężnego skurczu, obejmując odcinek 2–3 cm.

Skurcze odcinkowe mają charakter wyłącznie miogenny. Perystaltyka jest wynikiem śródściennego odruchu perystaltycznego.

Regulacja czynności skurczowej jelita cienkiego zachodzi poprzez:

● zewnętrzne nerwy autonomiczne;

● śródścienne sploty autonomiczne (jelitowy układ nerwowy);

● hormony żołądkowo-jelitowe.

Czynniki pobudzające i hamujące czynność skurczową jelita cienkiego przedstawiono w tabeli 1.2.

Tabela 1.2. Czynniki pobudzające i hamujące czynność skurczową jelita cienkiego

CCK (cholecystokinin) – cholecystokinina; GIP (gastric inhibitory polypeptide) – peptyd hamujący czynność żołądka; VIP (vasoactive intestinal peptide) – wazoaktywny peptyd jelitowy.

Częstość potencjałów czynnościowych i częstość skurczów jelitowych wykazuje u człowieka w okresie międzytrawiennym charakterystyczną cykliczność w postaci wędrujących kompleksów mioelektrycznych (migrating motor complex, MMC). MMC mają na celu „utrzymanie czystości” w przewodzie pokarmowym między posiłkami. Przy ich braku obserwuje się nadmierną kolonizację bakteryjną oraz obniżenie sprawności absorpcyjnej jelit.

Po spożyciu pokarmu znikają regularne cykle MMC, a w ich miejsce pojawiają się nieregularnie występujące potencjały i skurcze jelitowe (tzw. aktywność pokarmowa, która zależy od uwalnianych przez składniki pokarmowe hormonów jelitowych zwłaszcza gastryny i CCK).

Motoryka jelita grubego

W odróżnieniu od jelita cienkiego, w którym treści pokarmowe poszczególnych posiłków się nie mieszają, jelito grube zawiera mieszaninę resztek pokarmowych posiłków spożywanych w ciągu 1–2 dni (w zależności od częstości wypróżnień).

Na czynność motoryczną jelita grubego składają się skurcze:

● odcinkowe – najlepiej widoczne w okrężnicy poprzecznej i zstępującej (tzw. haustracje); zachodzą jednocześnie w wielu różnych odcinkach okrężnicy, trwają przeciętnie 2 minuty, powodują przewężenie światła jelita. Ich funkcją jest mieszanie zawartości jelita grubego;

● propulsywne – obejmują krótkie segmenty, przemieszczają zawartość jelita w obu kierunkach od miejsca skurczu, występują głównie w jelicie ślepym i okrężnicy wstępującej, wywołują ruch wahadłowy, ale ostatecznie przesuwają treść jelitową w kierunku odbytniczym;

● perystaltyczne – okrężny skurcz okrężnicy przesuwający się na obwód, szybkość fali wynosi ok. 20 cm/min;

● masowe – występują 1–3 razy dziennie, obkurczeniu ulega cały segment długości 20–30 cm, nasilają się po spożyciu pokarmu.

Aktywność motoryczna odbytnicy

Przesunięcie zawartości jelita grubego do odbytnicy aktywuje jej mechanoreceptory, pobudzając w ten sposób splot śródścienny jelitowego układu nerwowego, którego aktywacja wywołuje czynność skurczową esicy i odbytnicy oraz ustępowanie skurczu zwieracza wewnętrznego. Równolegle pojawia się uczucie parcia na stolec.

Wypróżnienie odbytnicy jest wynikiem odruchu defekacyjnego – ma on charakter odruchu śródściennego (opisanego powyżej), który wzmocniony jest odruchem rdzeniowym (ośrodki tego odruchu znajdują się w części krzyżowej S₂–S₄ rdzenia kręgowego).

Impulsy z mechanoreceptorów okrężnicy zstępującej i odbytnicy docierają również do kory mózgowej, a stąd informacja prowadzona jest do ośrodków przywspółczulnych rdzenia krzyżowego (odcinek S₂–S₄) i dalej nerwami miednicznymi do mięśniówki gładkiej odbytnicy, pobudzając jej skurcze oraz relaksując zwieracz wewnętrzny odbytnicy. Jednocześnie (tą samą drogą odśrodkową) następuje zahamowanie aktywności nerwów sromowych, które zaopatrują zwieracz zewnętrzny odbytu, w konsekwencji czego następuje jego relaksacja.

Fizjologicznie jelito grube wykazuje szczyt aktywności w godzinach porannych, jednak zważywszy na to, że dla większości aktywnych ludzi nie jest to dogodny czas na defekację, odruch ten jest często świadomie wstrzymywany, czego konsekwencją mogą stać się zaparcia nawykowe.