Читать книгу Fizjologia człowieka w zarysie - Группа авторов - Страница 50

Wyspecjalizowane pod względem funkcjonalnym i morfologicznym komórki lub ich zespoły, a także wolne obwodowe zakończenia neuronów czuciowych, wykazujące zwiększoną pobudliwość na określoną formę energii, mogą stanowić receptory zmysłowe. Receptory te odpowiadają za dostarczanie do ośrodkowego układu nerwowego informacji o środowisku zewnętrznym lub wewnętrznym organizmu. Razem z towarzyszącymi komórkami wchodzą w skład narządów zmysłów, budując struktury recepcyjne, np. oka, ucha, węchu, smaku i narządu równowagi. Biorąc pod uwagę narząd zmysłu, który reaguje na bodziec, wyróżniamy bodźce: wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe i czucia położenia ciała w przestrzeni. Receptory mają zróżnicowaną pobudliwość. Wybitnie niski próg pobudliwości charakteryzuje receptory siatkówki, w których wywołanie reakcji odbieranej ostatecznie w korze wzrokowej mózgu wymaga dostarczenia zaledwie kilku kwantów energii świetlnej. Podobnie zmysł węchu wykrywa siarkowodór w powietrzu już przy minimalnym stężeniu (próg wyczuwalności mieści się w przedziale 0,0007–0,2 mg/m³), a odkształcenia mechanoreceptorów w skórze umożliwiające odczuwanie dotyku zachodzą pod wpływem niewielkiej ilości energii.

Istnieje wiele klasyfikacji receptorów. Sherrington w swojej klasyfikacji, uwzględniającej wzajemne położenie źródła bodźca i receptora, wyróżnił:

– eksteroreceptory, odbierające bodźce ze środowiska zewnętrznego, np. mechaniczne, termiczne (zmiany tem-peratury);

– interoreceptory, odbierające bodźce z wnętrza organizmu, w tym z narządów wewnętrznych (wisceroreceptory) i ścian naczyń krwionośnych (angioreceptory);

– proprioreceptory, będące odmianą interoreceptorów, zlokalizowane w mięśniach, ścięgnach, stawach i narządzie równowagi, rejestrujące informacje o pozycji ciała, kończyn, głowy i tułowia względem siebie;

– telereceptory, będące odmianą eksteroreceptorów, wykrywające zmiany zachodzące w pewnej odległości od organizmu (receptory węchu, wzroku, słuchu).

W przypadku gdy bodziec pochodzi ze źródła bezpośrednio oddziałującego na organizm (receptor), dochodzi do sygnalizacji przez receptory kontaktowe, do których należą m.in. receptory smaku, dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna. W przypadku gdy można określić precyzyjnie obszar, z którego oddziałuje bodziec, mówimy o bodźcu kierunkowym.

W innej klasyfikacji receptorów, uwzględniającej charakter odbieranych bodźców, czyli rodzaj przetwarzanej energii, wyodrębniono:

– mechanoreceptory, do których należą receptory dotyku, ucisku, rozciągania, zginania, skręcania i wibracji;

– termoreceptory, czyli receptory ciepła i zimna, występujące głównie w skórze, ale także w tkankach głębokich (przede wszystkim w otoczeniu naczyń żylnych), w rdzeniu przedłużonym oraz w przedniej części podwzgórza;

– chemoreceptory, do których należą receptory węchowe i smakowe, zdolne do sygnalizacji zmian pH lub zmian stężeń określonych substancji w płynach ustrojowych (otoczeniu);

– fotoreceptory, czyli odmiany receptorów elektromagnetycznych wrażliwe na światło widzialne (receptory wzrokowe człowieka reagują na stosunkowo wąski zakres widma fal elektromagnetycznych zawierający się w przedziale długości fali od 380 do 750 nm), obecne w postaci wyspecjalizowanych neuronów siatkówki oka: czopków i pręcików;

– nocyreceptory (receptory bólowe), reagujące na bodźce uszkadzające tkanki, a zatem jednocześnie na czynniki mechaniczne, termiczne i chemiczne o odpowiednich parametrach.

Warto pamiętać, że w świecie zwierząt istnieją organizmy zdolne do odbioru informacji niedostępnej zmysłom człowieka, co wiąże się z obecnością innych typów receptorów, oraz posiadające zmysły podobne do ludzkich, ale wybitnie wyostrzone (wzrok, słuch, węch itd.). Na przykład grzechotniki mają dwie jamki policzkowe (zagłębienia między nozdrzami a oczami), pełniące funkcje receptorów podczerwieni, a narząd wzroku wielu ptaków i owadów „widzi” promieniowanie nadfioletowe. Magnetoreceptory umożliwiają ptakom i pszczołom orientację przestrzenną w polu magnetycznym ziemi podczas lotu, a elektroreceptory służą rekinom i płaszczkom do odbioru sygnałów elektrycznych (zaburzeń pola elektrycznego) wysyłanych przez inne organizmy.