Читать книгу Fizjologia człowieka w zarysie - Группа авторов - Страница 58

Czucie eksteroceptywne (powierzchowne) jest odbierane przez receptory znajdujące się w skórze, czyli eksteroreceptory. Bodźcami dla eksteroreceptorów są zmiany zachodzące w otoczeniu zewnętrznym, które działają na skórę (np. ciepło, zimno, dotyk, ucisk).

Czucie dotyku i ucisku

Czucie dotyku wywołuje odkształcenie skóry (nie wywołuje go równomierny ucisk). Bodźce czuciowe, działając na powierzchnię skóry, odkształcają i pobudzają receptory znajdujące się w skórze. Czucie dotyku jest odbierane głównie przez ciałka Meissnera, ciałka (łąkotki, krążki) Merkla oraz wolne zakończenia nerwowe. Ciałka Meissnera znajdują się w brodawkach skóry. Najliczniej występują w skórze rąk, stóp, sutków, warg oraz w błonie śluzowej koniuszka języka. Ciałka Merkla znajdują się w skórze opuszków palców, powierzchni dłoniowej rąk, podeszwowej stóp, na wargach i w jamie ustnej (patrz ryc. 4.5).

Receptory ucisku to ciałka blaszkowate Vatera-Paciniego (patrz ryc. 4.5). Czucie ucisku nie jest prawdziwym czuciem skórnym, ponieważ ciałka Vatera-Paciniego znajdują się także w okostnej, ścięgnach, torebkach stawowych. Impulsacja aferentna z receptorów czucia dotyku jest przewodzona do rdzenia kręgowego przez włókna zaliczane do grupy A – z osłonką mielinową, o średnicy 6–12 µm; prędkość przewodzenia wynosi 12–120 m/sekundę.

Rycina 5.1. Organizacja czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego.

Impulsy nerwowe wyzwolone dzięki pobudzeniu receptorów czucia dotyku są przewodzone przez cztery neurony czuciowe (droga nerwowa czucia eksteroceptywnego nerwów rdzeniowych, inaczej droga zwojowo-rdzeniowo-wzgórzowo-korowa). Ciała komórek nerwowych I neuronu znajdują się w zwojach rdzeniowych. Ich dendryty zdążają na obwód do eksteroreceptorów, wchodząc w skład nerwów rdzeniowych, a aksony wnikają do rogów tylnych rdzenia kręgowego. W rogach tylnych rdzenia kręgowego znajdują się ciała komórek nerwowych II neuronu. Aksony ciał komórek nerwowych II neuronu przechodzą przez spoidło białe na stronę przeciwną. Jedna część włókien nerwowych biegnie dalej w sznurze przednim, tworząc drogę rdzeniowo-wzgórzową przednią przewodzącą czucie dotyku i ucisku. Druga część biegnie w sznurze bocznym, tworząc drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną przewodzącą czucie bólu i temperatury. Aksony ciał komórek nerwowych II neuronu przechodzą przez rdzeń przedłużony, most i konary mózgu do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza, w którym znajdują się ciała komórek nerwowych III neuronu (ryc. 5.2). Część włókien drogi kończy się w tworze siatkowatym pnia mózgu, tworząc drogę rdzeniowo-siatkową. Aksony ciał komórek nerwowych III neuronu zdążają przez odnogę tylną torebki wewnętrznej i istotę białą półkul mózgowych do pola czuciowego w zakręcie zaśrodkowym kory mózgu, kończąc się na IV neuronie w polu 1–3 według Brodmanna.

Uszkodzenie drogi rdzeniowo-wzgórzowej na poziomie I lub II neuronu poniżej skrzyżowania powoduje zaburzenia czucia po stronie uszkodzenia. Uszkodzenie aksonów II neuronu powyżej skrzyżowania lub uszkodzenie III neuronu powoduje zaburzenia czucia po stronie przeciwnej do uszkodzenia. Czucie dotyku i ucisku jest zawsze zaburzone jedynie częściowo, gdyż jest ono także przewodzone przez drogę nerwową czucia proprioceptywnego.

Czucie temperatury

Czucie zimna i ciepła odbierają znajdujące się w skórze ciałka krańcowe Krausego i ciałka Ruffiniego (patrz ryc. 4.5). Ciałka Ruffiniego znajdują się w skórze właściwej i tkance podskórnej oraz w okostnej i omięsnej. Ciałka krańcowe Krausego znajdują się głównie w blaszce właściwej błon śluzowych i w warstwie podbrodawkowej skóry. Włókna nerwowe przewodzące impulsację od receptorów wrażliwych na spadek lub wzrost temperatury należą do włókien grupy A (średnica 2–5 µm). Droga nerwowa, którą są przewodzone wrażenia termiczne, pokrywa się z drogą dla impulsacji bólowej, omówioną poniżej.

Rycina 5.2. Droga nerwowa czucia eksteroceptywnego (kolor czerwony) i proprioceptywnego (kolor czarny): A – mózgowie, B – rdzeń przedłużony, C – rdzeń kręgowy (cyfry rzymskie oznaczają ciała komórek nerwowych kolejnych neuronów czuciowych).

Czucie bólu

Czucie bólu jest wywołane przez bodźce uszkadzające tkanki, czyli przez bodźce bólowe, inaczej – nocyceptywne. Receptory bólowe (nocyceptory) występują we wszystkich niemal tkankach. Są to wolne (nagie) zakończenia nerwowe, obecne w dużej liczbie w warstwie powierzchownej skóry, w okostnej, w stawach, w ścianie naczyń tętniczych i w oponach mózgowych. Reagują one na wszystkie rodzaje energii działającej uszkadzająco na tkanki (bodźce mechaniczne, chemiczne, termiczne lub elektryczne). Dlatego bodźce bólowe są nieswoiste i noszą nazwę bodźców uszkadzających – nocyceptywnych.

Bodziec bólowy (np. mechaniczny, termiczny lub chemiczny) uaktywnia receptory bólowe (nocyceptory) na zakończeniach nerwowych przewodzących impulsy elektryczne powstałe z przetworzenia energii bodźców bólowych: zmielinizowanych Aδ, szybko przewodzących (12–30 m/sekundę) oraz bezmielinowych typu C, wolno przewodzących (0,5–2 m//sekundę). Włókna Aδ i C stanowią wypustki I neuronu nocyceptorowego, który znajduje się w zwoju tylnym rdzenia. Droga, którą są przewodzone impulsy bólowe, pokrywa się z drogą dla impulsacji z receptorów zimna i ciepła.

Nagie zakończenia nerwowe neuronów zwojów rdzeniowych (I neuron) odbierają bodźce nocyceptywne i przekazują impulsy bólowe do neuronów w rogach tylnych rdzenia kręgowego (II neuron). Włókna tych neuronów przechodzą na drugą stronę rdzenia i wstępują do mózgowia w drodze rdzeniowo-wzgórzowej bocznej. III neuron czuciowy znajduje się we wzgórzu w jądrach brzusznych tylno-bocznych i tylno-przyśrodkowych, IV neuron zaś w polach czuciowych kory mózgu, w zakręcie zaśrodkowym. Poza drogą swoistą impulsy bólowe są jednocześnie przekazywane drogami wieloneuronalnymi – nieswoistymi.