Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 1

Иллатлар ҳақидаги суҳбат андак чўзилиб, “Гулистон” журналидаги фаолиятим баёнидан узоқлашганимни ўзим ҳам сездим. Начора, бу каби ибратларни ўзимиз унутмаслигимиз, ёшларимизни эса огоҳлантириб туришимиз шарт.

Яна “Гулистон”га қайтсам, Ваҳоб Рўзиматовнинг таҳрир бобидаги маҳоратлари ўзига хос бир мактаб. Яхши маънодаги инжиқлик билан ҳар нуқтага зийраклик билан эътибор бериб ўқирдилар, зарур ўзгартиришлар киритардилар. Мен таҳрирга доир кўп ишларни Ваҳоб акадан ўрганганман. Ёшлик чоғида ё билимсизлик, ё эътиборсизлик туфайли сўзнинг маъносини бузиб ишлатиш ҳоллари менда ҳам учраб турарди. Бир куни “Шарқ юлдузи”да чиққан ҳикоямни ўқиб келиб, мақтаган бўлдилар-да:

– Окаси, “басир” деган сўз нимани англатади? – деб сўрадилар.

– “Кўзи очиқ” дегани…

Ваҳоб ака “аттанг” дегандек бош чайқадилар-да, журнални очиб, белгилаб қўйган сатрларини кўрсатдилар, ўқидим: “Басир кўзлар қачон очилади…” Уялиб кетдим. “Сўқир” ўрнига “басир” деб ёзиб юборган эканман. Мендан кейин адабий ходим, бўлим мудири, масъул котиб ёки Бош муҳаррир ўринбосари, ниҳоят мусаҳҳиҳ ўқиган, бу сўзга ҳеч ким эътибор бермаган. Ваҳоб аканинг ўткир нигоҳлари эса бу хатони дарров илғаган.

Пахтачилик мавзуида ёзган мақоламни мақтаб туриб:

– “Қуёш ботиб, деҳқонлар ҳордиққа берилдилар”, деганингиз нимаси? – дедилар.

– “Дам олишяпти”, демоқчиман.

– Акоси, “ҳордиқ” – “чарчаш” дегани. Сиздаги жумладан “чарчашга берилдилар” деган маъно чиқади. Ҳордиқ олинмайди, чиқарилади. Шошилмай ёзиш керак,– деб қўйдилар.

Бу танбеҳда жон бор эди. Бу сўзни менга ўхшаб нотўғри ишлатадиганлар кўп эди. Ҳозир ҳам бор. Айниқса бир газетага “Ҳордиқ” деб ном берилиши ажабланарли. Шу ҳақда гапирсам, ёш дўстларимиздан бири “ҳордиқ”нинг дам олиш маъноси ҳам бор, деб эътироз билдириб, сўзининг исботи учун “Изоҳли луғат”ни тилга олди. Уйга келиб, шу сўз маъноси берилган саҳифани очдим:

“Ҳордиқ” – Иш-меҳнат, ҳаракат қилиб чарчаган, толган ҳолат; ҳорғинлик, чарчоқ. Мулойим, дилнавоз садолар унинг бутун томирларидан ҳордиқни суғургандай бўлди (Ойбек).

Лекин ажабки, бу сўзнинг иккинчи маъноси бутунлай ўзгача тарзда берилган:

“Дам олиш; дам” Куй берар юракка ҳордиқ ва дармон

(Ҳ.Олимжон).

Бу маънони исбот этиш учун яна тўрт ёзувчининг асаридан мисол келтирилган. Назаримда, устоз адиблар ёзиш пайтида эътиборсизлик қилгандирлар. Тилшунос олимларимиз эса сўз маъносини чуқурроқ таҳлил этмаганлар. Чунки бир сўз қарама-қарши икки маъно англатиши мумкинми? Ўзбекчада бир маъно, қозоқча ёки туркчада бошқа маъно англатувчи сўзларни учратамиз. Масалан, биздаги “ёмон” туркларда “энг яхши” маънони беради. Аммо баъзан биз ҳам “ёмон зўр-а!” деганимизда, “энг яхши” назарда тутилади.

“Ҳордиқ”да “чарчоқ”дан ташқари иккинчи акс маънонинг йўқлигини исботлаш учун “Ҳорманг” (чарчаманг) сўзини эслайлик. Иккинчи маънони тўғри десак, “дам олманг” деб тилак тилаган бўламизми? “Ҳорғин”-чи? “Изоҳли луғат”да “Ҳориган, чарчаган ҳолатли” деб берилган ва устоз Одил Ёқубовдан “Муаттар эрининг ҳорғин юзига тикилди”, деган мисол келтирилади. Ҳолбуки, “дам” маъносини изоҳлаш учун ҳам “йигирма йил ҳордиқ нима, ҳузур-ҳаловат нима – билмайди”, деб шу ёзувчидан мисол келтирилган эди.

Ўша йили Ваҳоб Рўзиматовнинг танбеҳларини қулоққа олганим учун ҳам ҳозирга қадар бу сўз хусусида баҳслашаман. Бу ўжарлик эмас, ижодий жараён шундай бўлиши керак, деб ўйлайман.

Ўша пайтда Ваҳоб аканинг айрим танбеҳларини малол олиш ҳоллари ҳам бўларди. Энди, ҳозирги кексалик ёшимда ҳам ўшандай маслаҳат, насиҳатларни қўмсаб қоламан. Афсуски, Ваҳоб ака каби зукко, талабчан, зийрак муҳаррирларни кам учратадиган бўлдик.

Тўғри, Ваҳоб аканинг кўнгилни хира қиладиган одатлари ҳам бор эди. Масалан, битта нуқта тушиб қолган бўлса, шунчаки қўйиб қўйсалар ҳам бўларди. Лекин саҳифанинг остидаги нуқтани қўйиш учун тепага қадар чизиқ чиқариб қўярдилар. Ёки жиддий камчилик топилмаса, маънодош сўзлар қўйиларди: “лекин” ўрнига “бироқ”, “гўзал” ўрнига “чиройли”… Мен бундан ранжимас эдим. Айтилган ҳолда тузатиб берардим. Лекин бошқаларга бу малол келиб, баҳслашардилар, баҳс тортишувга, тортишув сўкишишга айланиб кетарди. Чарчоқ сабаблими, Ваҳоб ака баъзан менга ҳам қаттиқ гапириб юборардилар. Лекин бир неча соат ўтгач, узрли қиёфада кириб, кўнглимни кўтариб қўярдилар. Чунки қаттиқ гапираётганларида мен индамай турардим, бошқалар каби оловга мой сепмасдим. “Тоҳир ҳамма ишни вақтида бажаради, мен публицистикани Тоҳир Маликдай бадиий маҳорат билан берилганини шу пайтгача кўрмаганман”, деганларини эшитганман. Орадан йиллар ўтиб, ёзувчи дўстимиз Ваҳоб акани хотирлаб матбуотда “Тоҳир Малик мақолани расво қилса ҳам вақтида тайёрлаб беради”, деганлар” деб ёзибди. “Гулистон”да мендан кейин ишлаган укамизга бу гапни байроқ қилишнинг нима зарурати бор экан, ҳайронман. Агар унинг даъвоси тўғри бўлса, бу гувоҳномага, ҳозиргилар тили билан айтилганда “сертификат”га нима дейиш керак: “Ёзувчи ўртоқ Тоҳир Маликка. Ҳурматли Тоҳир! “Гулистон” журнали редколлегияси Сизнинг 1976 йил 2-сонда эълон қилинган “Анъаналар давом этади” суҳбатингизни журнал саҳифаларида босилган энг яхши журналистик асарлардан бири деб топди. Сизни “Гулистон”нинг йиллик мукофоти билан тақдирлаймиз… Журнал бош редактори Асқад Мухтор. 1976 йил, 31 декабрь”.

“Гулистон” Иброҳим Раҳимдан кейин ҳам ижтимоий, тарихий муаммоларни дадил равишда баён қилувчи мақолаларни бериб борган. Масалан, Ўзбекистоннинг бошига бало бўлиб ёғилувчи кимёвий заҳарли моддалардан фойдаланмаслик масаласи ҳам дадил равишда кўтарилганди. Журналнинг бошқа нашрлардан фарқ қилувчи фазилатлари кўп эди. Мен ҳам шу жараёнга қўшилишим шарт эди. Яширмайман, радиода “яшасин, яшасин!”га кўп эътибор берардик. “Гулистон” бунақа “Яшасин!”ни ҳазм қила олмасди. Ҳатто рангли муқовасига кулиб турган қизларнинг расми берилса, мухлислардан “Бизнинг ҳаётимиз фақат кулиб турган қизларнинг шодлигидан иборатми? Муаммолар йўқми?” деган норозилик мактублари келарди.

Ишга киришган кунларим аввалдан таниган публицистларни журналга даъват этдим. Биринчи галда Шароф Убайдуллаев билан гаплашиб, “минг тонна пахта териш мумкинмас” деган масаладаги суҳбатларини нашрга тайёрладим. Асқад ака ўқиб чиқиб, “Масала ўринли, лекин бунақа гапларни “юқори” ҳал этади”, деб мақолани марказқўмга жўнатдилар. Идеология котиби О. Салимов назаридан ўтган суҳбат Ш. Рашидовга етиб боргач, у ердаги муҳокамадан сўнг “минг тонначилик”ка доир мақтовлар тўхтатилди.

Кейинроқ сурхондарёлик публицист Норқул Ҳайитқуловнинг “Ер қадри” деб номланган муаммоли мақоласи ҳам эътиборга тушди. Сўнг Нусрат Раҳмат қоракўлчиликда фожиа ҳисобланган “сжк” деб аталувчи офат масаласини кўтардилар. Қоракўл совлиқлар кўпроқ туғсин деб уларни эмланишига шу тарзда барҳам берилди. Мен бу соҳадаги журнал анъанасини давом этишига баҳоли қудрат ҳисса қўшишга интилдим. Аммо совет ғоясининг афзаллигини баён қилувчи мақолалар беришга ҳам мажбур эдик. Бу мажбуриятдан ҳеч ким қочиб қутула олмасди. Шуни билсалар-да, бошқа бўлимдаги ҳамкасб акалар ва дўстлар бизнинг ишимизни очиқдан-ойдин назар-писанд қилмасдилар. Ҳар ойда журналнинг янги сони режаси муҳокама қилинарди. Режа қўлига тушиши билан Маҳмуд аканинг биринчи қиладиган иши ижтимоий бўлим тавсия этган мақолалар устига “буларнинг кераги йўқ”, деган маънода шартта-шартта чизиқ тортардилар. Бундан кўнглим оғрирди, чунки адабиёт бўлими тавсия этаётган ҳикоя ёки шеър ҳам “социалистик реализм” тартибига амал қилинган ҳолда ёзилган, яъни совет ғояси чизган чизиғидан чиқмасди.

Партия қарорларини ҳаётга татбиқ этиш ҳақида мақола тайёрлаш менга ёқармиди? Бирон байрам тадбири ёки партия съезди арафасида номдор механизатор ёки тўқимачилик корхонасининг ишчиси номидан тантанавор мақола ёзиб бериш чоғидаги руҳ азоби не қадар бўлганини ҳозир ёшларга тушунтириб бера олмайман. Бир нарсани айтишим мумкин: сиёсий мақола билан овора бўлган кунларим ижод билан шуғуллана олмас эдим. Лекин ёқимсиз нарсадан ҳам фойда олиш йўлларини излардим. Пахтакорларнинг суғоришда Чуст усули “кашф” қилганларини ўрганишга ёки Пахтачидаги “ҳосил байрами”га борганимда таҳририят вазифасини шунчаки бажариб қайтмас эдим. Халқнинг аҳволини ўрганишга, дардини ҳис қилишга интилардим. Баъзилар “фантаст ёзувчи учун бу ўрганишнинг қандай нафи бор?” дейиши мумкин. Тўғри, адабиётшунослар тили билан айтганда мен “фантаст” эдим, лекин бошқалар каби коинотда учиб юрмасдим. Марсда (Миррихда) ҳаёт бўлганми ё йўқми, мен учун аҳамиятсиз гап эди. Каминани Она Замин дарди қизиқтирарди. Леонид Брежневнинг “Оқ олтинни олтин қўллар яратади”, деган сўзлари шиорга айланганди. Дабдаба нуқтаи назаридан дуруст гап. Ҳақиқат юзасидан эса, ўзбек деҳқони ғўзаларни юрак қони билан суғориб, Москванинг нафсини қондириш учун миллион-миллион тонналаб пахта уярди. Сафар чоғлари ҳаётни кузатиб, одамларимизнинг соддалик чегарасидан чиқиб, қулликка тушиб қолганларини англамаётганларидан кўнглим оғрирди. Нажот йўли борми ё йўқлиги хусусида ўйлаб, ўйимга етолмасдим. Абдулҳамид Чўлпоннинг “Кўнгил, сен бунчалар нега кишанлар билан дўстлашдинг, на фарёдинг, на додинг бор, нечун сен бунчалар сустлашдинг”, сатрлари юрагимни тирнарди. Кўп ижодкорлар, зиёлилар каби каминада ҳам қалб фарёди бор эди. Аммо нажот йўли кўринмасди. Бир бечоранинг аламли аҳволини кўриш оғир, унга ёрдам бера олмаслик фожиаси руҳни эзиб ташлайди.

1977 йил Совет Иттифоқида катта байрам, тантана йили – биз ҳозир “Ўктабрь тўнтариши” деб атаётган, у дамда “Улуғ Октябрь Социалистик революцияси” дейилган сананинг 60 йиллик тўйи. Байрам ноябрь ойида нишонланса-да, тайёргарлик Янги йилнинг биринчи куниданоқ бошланган. Деҳқонлар, ишчилар зиммаларига оширилган мажбуриятлар олган, адабиёт, рассомлик, театр, кино… соҳасида турли кўриклар эълон қилинган… (Ҳатто сиёсатни тан олмайдиган Маҳмуд Саъдинов ҳам “Байрам сони учун шеър ёзиб беришни қайси шоирдан илтимос қилсам экан”, деб бош қотира бошлаган кезлар…) Пахтачиликда ҳар йили қандайдир янгилик, ташаббус пайдо бўларди. Мухбирларнинг йил бўйи ёзган “тасанно”лари дуо ўрнига ўтармиди, ҳар ҳолда ташаббускор одам мавсум охирида қаҳрамонлик унвони билан шарафланарди. Байрам арафасида Сирдарёда шундай деҳқон пайдо бўлди. Минг тонна пахта терувчининг иши пуч экани журнал саҳифасида исбот этилгач, бунақа ясама қаҳрамонларга кўпам аҳамият бермай қўйгандик. Шунинг учун сирдарёлик пахтакорнинг қўшқаторда пахта экишига дастлаб аҳамият бермадик. Уни шарафлаш режамизда ҳам йўқ эди. Аммо айни ёз чилласи бошланганда Асқад ака мени чақириб, “Сирдарёга бориб келинг, янги қаҳрамонга биз ҳам чапак чалиб қўймасак бўлмайдиганга ўхшайди. Брежнев Қозоғистондан бизга ҳам ўтар экан, ўша деҳқонни бориб кўраркан”, дедилар. Янги “ясалаётган” қаҳрамоннинг аввалгиларидан фарқи: у меҳнатдаги ютуқлари ҳақида партия Бош котибига мактуб йўллаган, Бош котиб эса жавоб хати юборган эди. Энди унинг бу деҳқон билан шахсан учрашуви Ўзбекистон бошига Семурғ қуши қўнгандай бир шодиёна бўлуви кутилаётганди. “Юқори”нинг топшириғига Асқад Мухтор итоат этганида мен рад қила олармидим?! Сафар чандасини қўлтиқладим-у, саратоннинг Мирзачўл ерларига уфураётган иссиғини менсимай Сирдарё вилоятига қараб жўнадим. Шаҳар чегарасидан чиқишим билан йўл четларини тозалаётган одамларга кўзим тушди. Аввалига аҳамият бермадим. Кейин қарасам, атрофга чумоли сингари сочилган тозаловчилар сафининг адоғи йўқдек. Ишонасизми, қарийб икки юз чақирим йўл четларида одамлар ишлашарди. Бу манзара менга ҳужжатли фильмда кўрганим – Фарғона канали қазиш учун чиққан ҳашарчилар оқимини эслатди. Район маркази ҳам бесаранжом эди. Райкомда биронта раҳбар йўқ. Уруш ҳақидаги фильмларда “Ҳамма фронтга кетган, райком берк”, деган ёзув бўларкан. Уруш йўқ, райком эшиклари ҳам очиқ, лекин масъул ходимлар йўқ. Уларнинг қандай фронтда эканини англаб, зиммамдаги вазифа енгил эмаслигини ҳис қилдим. Ҳозир райком саркотибини учратсам ҳам, Брежневни кутиб олишга ҳозирланаётган одам бир журналнинг мухбири билан суҳбатлашишга фурсат топа олмаган бўларди. Райком навбатчисига ўзимни танитиб, мақсадимни айтдим. “Сизга ёрдам бера олмайман”, дегандек елка қисиб қўйди. Шу пайт ўрта ёш бир аёл шошганича келиб қолди. Ғоявий ишлар бўйича котиба экан. Шошишидан, юзида акс этиб турган чарчоқдан билдимки, мухбирга тоқати йўқ. Шу сабабли ёлғон ишлатишдан ўзга чорам қолмади:

– Бугун эрталаб шахсан Оқил Умурзоқовичнинг ўзлари чақиртириб, мени бу ёққа юбордилар. Сизга алоҳида салом айтдилар. Азиз Оппоқович сизга телефон қилмоқчи эдилар, гаплашгандирсиз? Мақола ёзишдан ташқари тайёргарлик ишларининг боришини кузатиб, таассуротимни шахсан ўзларига айтар эканман. Бу “Иттифоқ миқёсидаги сиёсий иш”, дедилар.

Бу топшириқни Асқад акага Марказқўмнинг идеология ишлари бўйича котиби Оқил Салимов берган бўлса, гапларим тўла ёлғон эмас, деб ҳисоблайман. Марказқўм маданият бўлимининг мудири Азиз Тўраевнинг бу масалада кунда қўнғироқ қилиб туриши ҳам табиий. Брежневни кутиб олиш тайёргарлиги “Иттифоқ миқёсидаги сиёсий иш” экани эса ҳақиқат эди. Мўлжални тўғри олган эканман, “осмондан” келишим котибага таъсир этди.

– Кўриб турибсиз, сиз билан бирга боролмайман, битта машина тўғрилаб бераман, – деб соғлиқни сақлаш бўлимига қўнғироқ қилди.

“Шийпонга “тез ёрдам” жўнатдингизми?” деган саволига “йўқ ҳали” деган жавобни эшитгач, овозини кўтариб, эркакчасига бир-икки “ширин” гап айтди-да, “Машина райкомга келсин, меҳмон бор, шийпонга ола кетади”, деб каминанинг мушкулини осон қилиб берди.

Дала шийпони зилзила пайтидаги Тошкент қурилишини эслатарди. Йиллар давомида деҳқонларни чўл офтобидан асраган деворлари сувоқ кўрмаган пахса, томи қамиш чайла ўрнига ҳашаматли шийпон қурилаётган эди. “Большевик подшоҳ”га мактуб ёзиб, жавоб олган бригада бошлиғи нималар бўлаётганига ўзи ҳам ҳайрон. Танишиб, энди суҳбатни бошлайман деганимда ишбошилардан бири келиб, “Ҳожатхонани қайга ўрнатамиз?” деб сўраганида унинг аччиғи чиқди. “Ҳамма ёқ дала, хоҳлаган жойингга ўрнатавермайсанми?” –деб жеркиб ташлади. Катта юк машинасига ортилган, кичик уйча ҳажмидаги бетондан қуйилган тайёр ҳожатхонани қаерга ўрнатиш ҳам муаммо бўлиб қолди. Шошма-шошарлик билан чизилган лойиҳада унинг ўрни кўрсатилмаган экан.

Бригадир билан суҳбатимиз бот-бот бўлиниб турди. Унинг бошқа деҳқонлардан фарқ қилувчи фазилатлари йўқ эди. Ҳозир офтоб тиғида ишлаётганлар каби у ҳам қишлоқда туғилиб, эгатларда улғайган. Пахтадан бошқа нарсани билмайди. Дам олиш нималиги тушига ҳам кирмаган. Қишда уч-тўрт улфати билан район марказидаги чойхонада ошхўрлик қилиб келиш унинг учун “курорт”. Мақолага асос бўлувчи “кашфиёт” ҳақида сўраганимда кулиб қўйди.

– Буни мен ўйлаб топганим йўқ, ука. Деҳқон юқоридан қандай топшириқ берилса шуни бажаради. Дадам раҳматлига қайсидир йиллари “квадрат уялаб эк”, деб мажбур қилишувди. Менга “қўшқатор эк”, дейишди, экдим. Бу кашфиёт меники эмас, обком буванинг олимлик иши экан.

Каминага ҳаммаси аён бўлди. Олтмишинчи йилларда қайсидир олимнинг илмий кашфиётини исбот қилиш учун чигит квадрат уялаб экилган. Яъни эгат 90х90 (ёки 60х60) сантиметр ҳажмда квадрат шаклда олинган. Ҳам узунасига, ҳам кўндалангига ишлов берилган. Бу усулга қарши чиққан раисми ё бригадирми қаттиқ танқид қилиниб, ишдан олинган. Пахтачиликдаги бу “янгилик”нинг афзаллиги ҳақида “Ўзбекфильм” бадиий фильм ҳам ишлаган. “Квадрат уялаб экиш” эллик йил аввал йўқ бўлиб кетди, бу фильмни эса телевидение мустақиллик йилларида ҳам бот-бот кўрсатиб турибди.

Етмишинчи йилларнинг ўрталарига келиб, вилоят раҳбари эгатнинг ўртасига эмас, икки чеккасига чигит экишни ўйлаб топибди. Бу шунчаки таклиф ёки кашфиёт эмас, балки “обком бува”нинг илмий диссертацияси экан. Қарийб икки юз чақирим йўл атрофини тозаланиши, шийпон қурилиши ва шунга ўхшаш дабдабалар ўша “диссертация ҳимояси” доирасига кирса керак.

Афсуски, бу дабдабаларнинг ҳаммаси ҳавога учди-кетди. Леонид Брежнев Қозоғистонда Динмуҳаммад Қунаевнинг қимронини ичавериб, бешбармоғини еявериб бўкиб қолганмиди, ҳар ҳолда Ўзбекистонга келмади. Келмаса келмас, садқаи сар! Кўчалар тозаланди, Мирзачўлда ягона бўлган шийпон қурилди, энг муҳим тарихий воқеа – далага бетондан қуйилган ҳожатхона ўрнатилди!

Ўша йиллари “раис бува”, “райком бува”, “обком бува” каби катта-кичик раҳбарларнинг “илм билан шуғулланишлари” яъни диссертация ҳимоя қилишлари одат тусига кирган эди. Энди хўжалик, район ёки областни шунчаки партия ходими эмас, “қишлоқ хўжалик фанлари номзодлари” (ҳатто докторлари!), “иқтисод фанлари номзодлари” бошқарар эдилар. Брежнев Ўзбекистонга келмагани билан “обком бува” диссертациясини ҳимоя қилди – қишлоқ хўжалик фанлари доктори! Кузда хирмон кўтарилгач, кўкрагига олтин юлдуз тақилди – Социалистик меҳнат қаҳрамони! Унинг кашфиётини исбот этиш учун чўл офтобида куйиб ишлаган деҳқон эса унутилди. Орадан йил ўтиб, Қаҳрамоннинг камчиликлари фош этилиб, ишдан олинди. Аммо кўкрагида “Олтин юлдуз”, чўнтагидаги “докторлик” дипломи жойида қолаверди. Қўшқатор экиш эса тўхтатилди. Ажабланарлиси шуки, кашфиёт хато экан, бекор бўлди, “фан доктори” деган илмий унвон эса сақланди…