Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 3

“Гулистон” журналида Мурод Хидир бошқарувчи бўлим тарихимиз бойлигига оид кўп ибратли мақолаларни мунтазам бериб борарди. Қадимда шаҳарларимизнинг сув таъминоти ҳозир “водопровод” деб номланган усулда амалга оширилган, сопол қувурлардан фойдаланиб, ҳатто фавворалар қурилган, деган маънодаги мақола эълон қилингач, самарқандлик тарихчи олимларимиздан бири Москвага танқидий хат юбориб, журнални тарихни идеаллаштиришда, ёшларни миллий маҳдудлик руҳида тарбиялашда айблабди. Назаримда, бу олим дунёдаги илк фаввора Петергофда қурилган, деб ҳисобласа керак. Москва бу хатни республика марказқўмига, улар эса тартиб-қоидаларига кўра, “Муҳокама қилиб, жавобини билдиринглар” деган илова билан таҳририятимизга жўнатишди. Муҳокама қилинди, мактубнинг қуруқ сафсата экани айтилди. Асқад ака муҳокамани якунлаш чоғида кулимсираб туриб бир гапни айтдилар.

– Журналимизнинг пешонасидаги ёзувни унутманглар: “Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг ойлик ижтимоий-сиёсий, адабий-бадиий журнали”. Татаристонда ҳам бизникидай журнал бор. У ҳам партиянинг журнали. Фақат ёзуви бошқачароқ, бизнинг тилга ўгирсак: “адабий-бадиий лекин ижтимоий-сиёсий журнал” бўлади. Ҳамма гап ўша “лекин”да. Биз йўлимизни ўзгартирмаймиз. Халқ учун керакли гапни айтиш биринчи ўринда туради. Лекин… “лекин”ни унута олмаймиз. Ижтимоий бўлимнинг мақолалари бизни қалқон каби ҳимоя қилиб туради.

Зўрларнинг зўрини билурмисан сен:

филдан балки арслон зўрроқ?

Энг зўри – одамдаги олтинчи бармоқ!

Шундай ҳам бўлди. Танқидий мақоланинг асоссиз экани “совет турмуш тарзи” атрофлича ёритилаётгани билан исбот этилди. Бундай “юмалоқ хатлар” кейин ҳам ёзилиб турилди. Юрий Медведев “Комсомольская правда” газетасида ишлаётганида “Энг кўп “юмалоқ хат”, айниқса “тарихни идеаллаштиришяпти” деган шикоятлар сизлардан келади, уч юз йиллик мадраса биносини маданий ёдгорлик сифатида таъмирлаб қўйишнинг нимаси ёмон?” – деб бир латифа илова қилган эди.

– Бир жойда учта зиндон бор экан. Ҳар бирида учтадан маҳбус ётганмиш. Бир зиндоннинг атрофини қуролли соқчилар ўраб олишганмиш. Иккинчиси оғзида бир соқчи ва ўн қути ароқ турганмиш. Учинчи зиндонни эса ҳеч ким қўриқламасмиш. Хориж сайёҳи бундан ажабланган экан, тушунтиришибди: биринчи зиндонга яҳудийлар ташланган экан. Улар бир-бирига ёрдам қилиб чиқариб юборишга ҳаракат қилаверишаркан. Биттаси энди озодликка чиқай деганда соқчилар қўндоқ билан уриб пастга тушириб юбораркан. Иккинчисида руслар ётган экан. Улар ҳам бир-бирига елка қўйиб тепага кўтарилишга ёрдам бераркан. Бирови зиндон оғзига етгани ҳамон соқчи қўлига икки шиша ароқ тутқазса, қайтиб тушиб кетавераркан. Учинчисида ўзбеклар бор экан. Улардан бири тирмаша-тирмаша тепага кўтарилган чоғида пастдаги “дўстлари” оёғидан тортиб олаверишаркан…

Кулги учун тўқилган бу гапларни ўзга миллат вакилидан эшитиш дилни вайрон қилиб юборарди. Латифа замирида озгина бўлса-да, ҳақиқат мажудлиги учун кулимсираб қўйишдан ўзга чорам ҳам йўқ эди.

“Гулистон”га келмай туриб, радиода ишлаётганимда бир воқеага гувоҳ бўлгандим. 1973 йил эди шекилли, Ўзбекистонда Совет адабиёти кунлари ўтказилди. Совет даврида бунақа дабдабалар беҳисоб эди. Халққа қанчалик нафи борлигини билмайман-у, лекин тўкин дастурхонли зиёфатларда меҳмонларнинг бўкиб ичишларига ўзим кўп гувоҳ бўлганман. Ўша йили ҳар бир жумҳурият ҳамда Москва ва Ленинграддан 150га яқин меҳмон келди. Улар 20-25 кишилик гуруҳларга бўлиниб, ҳар бир вилоятга “юриш” қилинди. Мен мухбир сифатида Наманган ва Андижонга борувчи гуруҳга қўшилдим. Меҳмонларни Ҳамид Ғулом билан Эркин Воҳидов кузатиб боришди. Наманганда меҳмонларни колхоз боғига жойлаштиришгач, дорбозларнинг томошасига олиб боришди. Биз дорбозларнинг томошасини қадрият сифатида кўрамиз, меҳмонларга ҳам кўз-кўз қилаверамиз. Назаримизда бунақа дорбозлар фақат бизда бордек. Тўғри, қадрлашимиз, фахрланишимиз ўринли. Лекин дорбозлик дунёнинг кўплаб мамлакатларида, бу ёғи Ҳиндистону Хитой, у ёғи – Қофқазу Европа юртларида қадимдан мавжудлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Ўшанда меҳмонлар томоша қилдилар-у, ҳайратланмадилар. Уларнинг ҳайрати кечки зиёфатда сезилди. Хориж юртларида саёҳатларга бориб турадиган шоирлар учун қишлоқ меҳмонхонасининг шароити, айниқса, ҳовли этагидаги ҳожатхонаси ҳам “ҳайрат” уйғотган эди. Навбатдаги ҳайрат эртасига чошгоҳ пайтида бўлди. Меҳмонларни Катта Наманган канали қурилишига олиб бордилар. Кун тиккага келган, кечаги майхўрликдан кейин барчаларининг боши гаранг. Буни фаҳм этмаган партия ходими қурувчиларнинг фидокорона меҳнати ҳақида тинмай гапиради. Бундан безган белорус шоири охири:

– Азиз ўртоқ, биз бу ерда қуёш нурида куйиб, нимани пойлаб турибмиз? – деб сўради.

– Биз сизга ҳозир туннель (лаҳм йўл) ичидаги портлашни кўрсатамиз, – деди ходим.

– Нима? Биз портлаш қанақа бўлишини билмас эканмизми?!

Урушда мингларча портлашларни кўрган шоирнинг ғазаби нечоғли бўлганини ўзингиз тасаввур этаверинг. Мен эсам унинг росманасига сўкиниб юборганини эслаш билан чекланаман. Ҳамид Ғулом воқеадан тезлик билан хулоса чиқариб, меҳмонларни тўхтаб турган машиналар томон бошладилар. Меҳмонларни портлашни кутиш машаққатидан қутқардилар, лекин партия ходимлари белгилаган режадан ташқарига чиқа олмадилар. Режага кўра, тўкин дастурхонга етиб бориш учун эллик чақиримдан кўпроқ йўл босиш керак экан. Катта Наманган каналининг бош қисми, насослар ўрнатилган жойга етиб боргунча уч жойда тўхтаб, совет шоирларини узоқдан бўлса-да “кўришга муштоқ” аҳоли билан учрашиб ўтишлари шарт эди. Назаримда шоирлар онадан туғилганларига пушаймон бўлмагандирлар-у, лекин Намангандаги “Совет адабиёти байрами”га келганларидан афсусда эдилар. Брезент чодирдаги ишчилар ошхонасига тўкин дастурхон тузалган эди. Аввал насосхоналарини кўрсатишмоқчи эди, меҳмонларнинг ярмидан кўпи тепага чиқишни истамай, ошхона томон юрди. Кун пешиндан ўтган, эрталабки бош оғриққа энди очлик азоби ҳам қўшилган эди. Меҳмонлар мулозаматни кутмай, дастурхонга “ҳужум” бошладилар. Таомилга кўра қадаҳ сўзлари ҳам айтилди. Лекин меҳнат аҳлини шарафловчи ҳаяжонли гаплар ўрнига мезбонлар кўнгли учун миннатдорчилик билдирилди.

Эртасига наманганликлар меҳмонларни Балиқчига қадар кузатиб боришди. Андижонликларнинг кутиб олишларидаги тантана, байрам файзи ўзгача эди. Меҳмонлар Саҳройи Кабирдан эсон-омон ўтиб, Боғи Эрамга кириб қолгандай бўлдилар. Ўша йиллари Андижонга Бектош Раҳимов раҳбар эдилар. Табиатан халқпарвар бўлган бу киши борган жойларини обод қилардилар. Неча йилдир Хоразмда ишлагач, Андижонга келиб жуда катта ишларни амалга ошира бошлагандилар. Мухбирларни Балиқчидан Андижонга олиб келган машина ҳайдовчиси йўлда Бектош акани кўп мақтади.

– Хўжайиннинг мақтовини ошириб юбормадингизми? – деди ҳамроҳларимиздан бири.

– Машина обкомникимас, обком бува менинг хўжайиним ҳам эмас. Мақташимнинг сабаби, ана, қаранг, йўллар қандай текис бўлиб қолди. Шопирга нима керак, текис йўл керак, – деб оддий ҳақиқатни баён қилди.

Меҳмонларни колхоз боғига эмас, обкомнинг барча қулайликлари мавжуд хос меҳмонхонасига жойлаштиришди. Ҳар бир меҳмонга алоҳида хона жиҳозлаб қўйилган эди. Балиқчида енгил тамадди қилинганига қарамай, бу ерда ҳам лаззатли таомлар ноёб ичимликлар билан “ачомлаш”ди. Аъло кайфиятдаги меҳмонларни Бектош Раҳимов обкомдаги хоналарида қабул қилиб, Андижон тарихидан сўзлаб бердилар. Сўнг кўча сайрига чиқилди. Шаҳар марказидаги қадимги мадраса биноси кўп йиллар илгари яҳудий ямоқчиларнинг артелига берилган эди. Бектош ака уларга бошқа жой бериб, мадрасани таъмирлаб, Адабиёт музейига айлантиргандилар. Меҳмонларни шу томонга бошлашди. Кўча юзидаги чойхоналардаги сўриларда оқ яктакли, оқ соқолли қарияларнинг ўтирганини кўриб, барчанинг кўнгли яйради. Музей билан таниша туриб хонақоҳга кирилгач, Ҳамид Ғулом бу масканнинг тарихидан сўзлаб, Эркин Воҳидовга юзландилар-да “Битта ғазал ўқиб беринг”, деб илтимос қилдилар. Эркин ака Алишер Навоий ва Мирзо Бобурнинг ғазалини эҳтирос билан ўқидилар. Меҳмонлар гарчи ғазал мазмунига тушунмасалар-да, хонақоҳдаги овоз жаранги ва оҳангдан таъсирландилар. Бу ердан чиқиб, Катта Фарғона каналининг бошланиш қисмига олиб бордилар. Сув бўйидаги боғда жаннат роҳати мавжуд эди, меҳмонлар янада ҳузурландилар. Канал қурилиши тарихи музейи билан танишган бўлиб, сув бўйида яйрадилар. Меҳмонлар орасидаги бир шоир ҳаммадан кўра эътиборлироқ эди. Давид Регистонни Совет Иттифоқи мадҳиясини ёзган Эл Регистоннинг ўғли бўлганидангина эмас, балки “Дружба народов” аталмиш нашриётда назм бўлимини бошқаргани учун қадрлашарди. Турли жумҳуриятларнинг вакиллари бўлган шоирлар Москвада китоб чиқаришни истасалар, энг аввало шу одамнинг кўнглига йўл топишлари лозим эди. Балиқчилик жону дили бўлган бу шоир ўзи билан қармоқларини ҳам олиб юрар экан. Сувни кўрди-ю, бошқалар музейни томоша қилаётган маҳалда меҳмонхонага бориб қармоғини олиб келди. Афсуски, мақтанадиган иш бўлмади, қармоғига итбалиқ ҳам илинмади. У асабийлашаётган пайтда Ҳамид Ғулом хизмат қилиб юрган андижонлик шоир акамиз Олимжон Холдорни чақирдилар.

– Москвада китоб чиқаришни истасанг, эртага тонгда бу акангни балиқ овига олиб борасан. Қармоқ ташлаши билан иккитадан балиқ илинадиган бўлсин. Шунақа жой борми?

Олимжон ака “бор” дегач, Ҳамид ака меҳмонни овутиб, эрталабки овга руҳлантирдилар.

Нонушта пайтида шоир Давид Регистон ўндан зиёд балиқни ипга териб, ошхонага тантана билан кириб келганда барча уни қарсаклар билан олқишлади. Назаримда шоирлар балиқчи ҳамкасбларини эмас, Берлиндаги Рейхстагка Ғалаба байроғини илиб қайтган қаҳрамонни шарафлаётгандек эдилар. Каминага маълум бўлишича, шоир акамиз, “қаловини топсанг қор ҳам ёнади”, деганларидек, меҳмонни Сирдарёга олиб борувчи йўл заҳматидан қутқариб, шаҳар аҳлига сотиш учун олиб келиниб, сақланадиган катта ҳовузга рўпара қилибдилар… Бу ҳол менга “Жавоҳир қўл” кулгили фильмидаги балиқ овини эслатади.

Нонуштадан кейин шаҳар биқинидаги “Боғи шамол” аталган янги истироҳат боғини кўрсатдилар. Боғ қурилиши ҳали ниҳоясига етмаган бўлса-да, меҳмонларда яхши таассурот қолдирди. Бу жойлар аввал қуп-қуруқ адир эди. Бектош аканинг ташаббуси билан сув чиқарилиб боғ қилинган бу жой ҳозир андижонликларнинг севимли масканига айланган (Бугун унда ҳузурланаётган ёшларга кексалар боғнинг тарихидан сўзлаб, Бектош ака ҳақларига дуо қилиб турсалар ажиб савоб бўлур эди. Бектош ака Андижондан Самарқандга ўтганларида ҳам бу каби ибратли ишларни давом эттириб, биринчи галда Регистонни обод қилишга аҳамият бергандилар. Самарқандлик бахшиларнинг таваллуд тўйларини нишонлаб, уларнинг хотираларини абадийлаштириб, халқ дуосини олгандилар).

Андижондан чиқиб, меҳмонларни Пахтаободга олиб бордилар. Қишлоқдаги мадраса биноси таъмирланаётган экан. Меҳмонлар наққошлар билан суҳбатлашиб, уларнинг маҳоратларига тан бердилар. Кейин колхоз боғига бошладилар. Гилослар ғарқ пишган, лекин мевалар сира терилмаган эди.

– Меҳмонлар ўз қўллари билан териб есинлар, деб тегмадик, – деди раис кулиб. – Обком бува мева топшириш режамизни ҳам бекор қилдилар.

Шу дамга қадар меҳмонлар дастурхондаги меваларни еб ҳузурланаётган эдилар. Боғда юриб, меваларни териб ейиш уларга алоҳида роҳат бахш этди. Дастурхон атрофида шону шарафлар, мадҳу санолар авж олди. Бир маҳал зиёфатга жўрабошилик қилаётган туркман шоири “Икки кундан бери хизматимизни бекаму кўст бажараётган шоир Олимжон Холдорга сўз берамиз”, деб қолди. Бу пайтда Олимжон ака ташқаридаги хизмат билан банд эдилар. Шунда Эркин Воҳидов:

– Олимжон Холдорнинг ўрнига гапирсам майлими? – деб ўринларидан турдилар.

– Сиз Олимжон Холдорнинг ўрнига гапиришингиз мумкин, лекин Олимжон Холдор Эркин Воҳидов ўрнига гапирмайди, – деган сўз ўйини билан ҳазил қилдилар.

– Мен бир нарсага диққатингларни қаратмоқчиман, –дедилар Эркин ака жиддийлашиб. – Кеча шаҳарда бир мадрасани, бугун бу ерда иккинчисини кўрдинглар. “Мадраса” – бугунги тил билан айтилганда “университет” дегани. Шаҳарларда билим масканлари борлиги табиий ҳол. Лекин қишлоқда университет фаолият юргизганини ҳамма ерда ҳам кўравермайсиз. Агар имкониятингиз бўлиб, республика бўйлаб сафар қила олсангиз, жуда кўп қишлоқларда бундай университетларни кўрасиз. Бугунги китобларда “Революциядан илгари ўзбек халқининг 99 фоизи саводсиз бўлган”, дейилади. Шубҳасизки, сизнинг юртингиздаги китобларда ҳам шу маълумот бордир. Сизлардан илтимосимиз шуки, юртингизга бориб, Ўзбекистондаги саводсизлик ҳақида сўз очишдан олдин, кўрганингиз бу мадрасаларни кўз олдингизга келтиринг. Ҳатто қишлоқларида ҳам университет фаолият юргизган халқ саводсиз бўлиши мумкинми?

Тўрт кун давом этган “адабиёт байрами”даги энг керакли гап шу бўлди!

Шомга яқин сафаримиз “қариди”. Бақувватроқ ёки камроқ ичган меҳмонлар самолётга ўз оёқлари билан юриб чиқдилар. Кўпчилигини андижонлик полвон йигитлар икки қўлтиқдан олиб кузатдилар. Биттасини тиббий замбилда олиб чиқишга тўғри келди… Бошкентга қайтгач, белорусиялик шоирдан сафар таассуротларини сўраганимда у ҳазил оҳангида шеър ёзганини айтиб, ўқиб берди. Маъноси: “Зиёфатлар шу даражада қуюқ бўлдики, биринчи дастурхондан иккинчисига эмаклаб бориш заҳматини енгиш ҳар биримиздан алоҳида қаҳрамонлик талаб қилди”. Буни эшитгач, Эркин Воҳидовнинг ҳам ҳикматли, ҳам армонли гаплари ҳавога учиб сингиб кетганини англаб кўнглим оғриди. Дастурхон дўстлари ҳеч қачон дил биродарлари бўла олмасликларини ўша сафар чоғи билдим.

Андижондаги икки мадрасанинг таъмирланишинибаён қилишдан мақсад: ўшанда усталарни ишга солиш билан масала ҳал бўлмаган. Қора кўнгил билан Москвага ёзилган кўплаб хатларга жавоб беришга ҳам тўғри келган. Агар Сталин даври бўлгандами… Афсусли жиҳати шундаки, бу хатларни руслар ёки украинлар эмас, ўзимизникилар ёзишарди…