Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 7

1978 йилнинг август ойида “Гулистон”ни ички бир дард билан тарк этиб, яна радиога қайтиб бордим.

– Энди ҳеч қаерга кетмайсиз, – дедилар Насиба опамиз.

– Бир муаммо бор, – дедим қувлик билан, – дастлаб кичик муҳаррир бўлиб келгандим, кейинги сафар муҳаррирлик лавозимига олдинглар, сўнг катта муҳаррир, ана энди Бош муҳаррир ўринбосарлигига кўтарилдим. Бир поғона кўтарилишим учун бошқа жойга ўтиб ишлаб келяпман. Бош муҳаррир бўлишим учун ҳам бир бўшаб, бир қайтишим керакми, ё…

– Бош муҳаррирликни фақат сизга топшираман, ҳеч қаерга кетмайсиз, – дедилар опа кулиб.

Бу шунчаки кўнгил учун айтилган гап эмас, опамиз каминани ғоят иззат қилардилар. Поччамиз, ажойиб таржимон Хайрулла Эргашев билан ҳам муносабатимиз яхши эди.

Аввалги Бош муҳаррир ўринбосари мени интизом масаласида сиқувга олгани учун кетиб қолган эдим. Қайтиб келгач, интизомни назорат қилиш вазифаси ўзимнинг зиммамга тушди.

Бир подшоҳ ўғлини донишманд тарбиясига берибди. Орадан ойлар ўтиб, унга “Донишманд ўғлингизни ғоят азобламоқдадир: аввал оч қўйиб, сўнг аёвсиз калтаклайдир”, деган хабарни етказибдилар. Подшоҳ дарров донишмандни чақиртириб, “Шу хабар ростми?” – деб сўрабди.

– Рост, – дебди донишманд. Сўнг мақсадини бундай изоҳлабди: – Ўғлингиз сиздан кейин мамлакатни бошқаради. Энди у очлик азоби нима эканини билади ва халқини ҳеч қачон оч-юпун қўймайди. У калтак азобини билгани учун ҳеч бир фақирни бекордан-бекорга жазоламайди, юртни адолат билан бошқаради.

Мен ҳам интизом азобини билганим учун аввалги тартибда иш юритмадим. Ижодкор учун интизом 10.00да келиб, 19.00да кетиш эмас, эшиттиришларни вақтида сифатли қилиб тайёрлаш, деган фикримда қатъий турдим.

Радиога “Совет Ўзбекистони”да, сўнг партия Марказқўмида ишлаган таниқли журналист Расул Раҳмон раҳбар бўлиб келган эдилар. У киши нечукдир Насиба опа билан чиқишмас эканлар. Насиба опа ҳам уни ёқтирмаганлари туфайли кўп мажлисларга мени юборардилар. Сезишимча, Расул аканинг бевосита хўжайинлари – Телерадио қўмитаси раиси билан ҳам муносабатлари яхши эмас экан. Ташқарида юриб, мен бу ҳолатни билмагандим. Иш бошлагач, ўзаро келишмайдиган учлик орасида муроса қилиб юришга мажбур эканлигимни англадим. Гап ташувчилар учун бундай ҳолатда ишлаш айни муддао. Лекин менда, Худога шукр, бундай иллат йўқ эди.

Расул ака ижодий жараённи тўғри тушунардилар, эшиттиришларга адолатли баҳо берардилар. Ижодкорларнинг ишини қадрлашни ҳам билардилар. Радиода иккита гапни эплаб ёзолмайдиган журналистлар ҳам ишларди. Расул ака уларни танқид қилиш баробарида ишдан бўшатишга қадар чора кўрардилар. Қобилиятсиз журналистларни вазифасидан озод қилиш раҳбарнинг адолатсизлигига кирмайди. Лекин ишдан бўшатилган одам ўзини ҳақоратланган ҳисоблайди. Шу туфайли раҳбарга қарши ўлароқ гуруҳлар пайдо бўлади. Расул акага қарши бўлган гуруҳлар аста-аста куч олаётган пайтда мен нашриёга ўтиб кетган эдим. Гуруҳ аъзолари Расул ака устидан шикоят ёзиб, “Қобилиятли ижодкор Тоҳир Маликнинг ишдан кетишига сабабчи бўлди”, деб ёзишибди. Хатга қўл қўйинг, деб олиб келишганда “Расул ака билан менинг ўртамда ҳеч қандай зиддият бўлмаган”, деб инкор қилгандим. Мактубдан имзомни олиб қўйиб, аммо айбловни қолдиришган экан. Хат Марказқўмга етиб боргач, текширув бошланди ва камина ҳам суҳбатга чорланди. Шунда мен радиодаги муҳитни оширмай, камайтирмай, бор ҳолича баён қилиб бердим.

Расул ака бу каби иғволардан бир қанча муддат азият чекиб юрдилар. Кейинроқ адолат қарор топиб, “Совет Ўзбекистони”га Бош муҳаррир ҳам бўлдилар.

Расул акадан пастроқ ҳисобланган раҳбарлар билан ҳам муносабатим яхши эди. Айниқса, Баҳодир Абдуллаев билан ака-укадек эдик. Баҳодир ака менинг инжиқликларимни ҳам, ҳазилларимни ҳам кўтарар эдилар. Гавдаларига яраша феъллари ҳам кенг эди.

Тоблари қочиб 3-4 кун ишга чиқмаганларида шоир Турсун Иброҳимов бошчилигидаги “ҳайъат” пешин пайтида уйларига боришибди. Баҳодир ака поликлиникага чиққан эканлар. Кеннойининг “келиб қоладилар, ўтира туринглар”, деган таклифларига дарров рози бўла қолишибди. Кеннойимиз жуда мулойим, меҳмондўст эдилар. Дарров дастурхон ёзганлар. Турсун ака ва бошқа “ҳайъат” аъзолари ичишни хуш кўришарди. Уйда ароқ йўқлигини билиб, дарров чорасини топишибди. Шоир Муроджон Раҳмонни шу уй биқинидаги дўконга чиқаришибди. Муроджон “Пулини ҳали Баҳодир аканинг ўзлари берар эканлар”, деб тўртта ароқ олиб келибди. Бу орада Баҳодир ака келиб, “серҳиммат” укаларидан мамнун бўлиб, биргалашиб маишатни бошлаб юборишган. Пешин пайтида бир соатга ижозат олган “ҳайъат” ўша куни ишга қайтмади. Эртасига ишга келишим билан Баҳодир ака қўнғироқ қилдилар:

– Сен юборган делегация кеча мени йигирма беш сўмга туширибди. Ҳозир дўконга чиқсам, магазинчи отнинг калласидай рўйхатни кўрсатди. Пулни ўзинг тўлайсан.

– Шумлик қилган ҳам, еган-ичган ҳам ўзингизнинг укаларингиз, мен нега тўлайман?

– Уларни сен юборгансан. Бошим оғриса ҳам кўргани тўдалашиб келаверадими?

– Аниқроқ айтинг, улар оғримаган бошингизни оғритгани боришган.

“Ҳайъат” аъзолари бу воқеани кула-кула эслаб юришди. Маош олинадиган кун йигирма беш сўмни йиғиб Баҳодир акага беришган эканлар, олмабдилар, ёнига яна озроқ қўшиб, ўша куниёқ чойхонада яна “бош оғриқ” бошланган эди.

Куз бошланиши билан деярли ҳар бир идора, ўқув муассасаларида газета-журналларга обуна ташвиши бошланарди. Ҳар ўқувчи, талаба, ишчи-хизматчи, раҳбар нечтадандир нашрга обуна бўлишга мажбур эди. Совет даврини эслаганда баъзилар “фалон газета фалон миллион нусхада чиқарди”, деб соғиниб қўяди. Тўғри, нашрларга ҳавас қилса бўларди. Камина ишлаган болалар газетаси ҳам бир миллион нусхадан ортганди. Бу “бир миллион бола газета ўқийди”, деган гап эмас. Бошланғич синф ўқувчилари “Ғунча” журналига, пионерлар “Ленин учқуни” ва “Гулхан”га ёзилишга мажбур эдилар. Баъзи оилаларнинг 5-6 фарзанди мактабда ўқирди. Шуларнинг икитаси “Ғунча”га обуна қилдирилса, тўрттаси “Ленин учқуни”га! Бола газета ўқийдими ё йўқми, бу ҳеч кимни қизиқтирмасди. Бу газета ва журналлар болалар яшайдиган уйга бормасди, қишлоқ мактаби кутубхонасида чанг босиб, тахланиб ётарди. Бир миллион нусхада чиқадиган газетани юз минг бола қўлга олиб ўқиса ҳам, қувончдан дўппини чамбарак қилиб юрса арзирди.

Лекин айрим нашрларни халқ севарди, биров мажбур қилмаса ҳам обуна бўларди. “Фан ва турмуш”, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик” журналлари шулар жумласидан эди. Москва нашрлари орасида ҳам шундай оммабоплари мавжуд эди. “Звезда востока”нинг обуначилари ҳатто Россияда ҳам кўп эди. Чунки бу журнал фантастик ва детектив асарларни нашр этишни канда қилмасди.

Обуна тадбири бошланганида Баҳодир ака мени чақириб, қўлимга рўйхат тутқаздилар. Унда таҳририятда неча одам ишлаши кўрсатилиб, обуна бўлиш мажбурияти белгиланганди. Яъни, “Правда”га ўн киши, “Совет Ўзбекистони”га 20, “Тошкент ҳақиқати”га 15…

– Баҳодир ака, бу топшириғингизни бажармайман, бу йил ҳамма ўзи хоҳлаган нашрга обуна бўлади. Мажбур қилиш йўқ.

– Сен бу чўпчагингни уйингга бориб айт! Ким обуна бўлмаса, гонорари қирқилади, шунга рози бўлсаларинг, билганларингни қилларинг.

– Топшириғингизни ошириб бажарсак, гонорарга қўшиб берасизми?

– Сен бажаравергин-чи…

Баҳодир аканинг бу гаплари менга “Жавоҳир қўл” фильмидаги уй бошқарувчисининг буйруғини эслатди. Ёдингиздами: уй бошқарувчиси бўлмиш басавлат хоним бир даста лотореяни сотиб олиб, кўп қаватли уйда яшовчи барча хонадонларга тарқатишни амр этади. “Лотореяни сотиб олмасалар-чи?” деган саволга “Сотиб олмасалар, газни узиб қўямиз”, дейди. Бундай таҳдидлар шунчаки кулги эмас, ҳақиқатда мавжуд эди.

Мен Баҳодир аканинг жиғига тегиш учун у гапларимни айтгандим. Топшириқ сўзсиз бажарилиши шартлигини яхши билардим. Ҳамкасбларни йиғиб, обуна мажбуриятини малол олмасликларини, ҳамёнга путур етказмаслик йўли борлигини айтдим. Йўли – қўшимча эшиттиришлар тайёрлаш ва қалам ҳақини энг юқори даражада белгилаш эди. Бу таклифим маъқул бўлиб, бу топшириқни биринчилардан бўлиб адо этдик. Шунинг баробаринда ёқимсиз мажбуриятлар юклаганлари учун акаларга қитмирлик қилишни ҳам унутмадим. Баҳодир акага топшириқни ошириб бажаришга сўз бергандим. Обунага доир китобчани варақлаб ўтириб Москвада “Собаководство”, “Свиноводство” деган журналлар чиқишини билиб қолдим. Баҳодир ака билан яна бир раҳбар акамизнинг уй манзилларини аниқлаб олиб, бирларини итлар ҳақидаги, иккинчиларини чўчқалар ҳақидаги журналга обуна қилиб, пулини ўзим тўладим. Орадан 3 ой ўтгач, Баҳодир ака хонамга қошларини чимириб кириб келдилар-да столим устига рангли журнални ташладилар. Олиб қарасам – “Собаководство”, муқовада чиройли итнинг рангли сурати.

– Ие, шунақа журнал чиқарканми? – дедим.

– Бу сенинг ишингми, нима мени ит демоқчи бўлдингми? – дедилар.

Баҳодир ака ўзларини ғазабланган қилиб кўрсатмоқчи бўлдилар-у, эплолмадилар. Бу ҳазилнинг ўзларига, айниқса кеннойимизга ёққанини кейин билдим. Бу журнал ойда икки марта чиқаркан, Баҳодир ака 24та журнални бехато равишда ўзимга олиб келиб топшириб турдилар. Менинг хавотирим иккинчи акамиздан эди. У киши Баҳодир акага ўхшаган кенг эмасдилар, астойдил ранжишлари мумкин эди. Аммо, таажжубки, ойлар ўтди, у кишидан садо чиқмади. Обуна қилинмай қолганмикин, деган гумонда почтага бориб суриштирдим ҳам, йўқ, журнални бехато олаётган эканлар. У ҳолда нечун жимлар? Ҳатто суриштириб ҳам кўрмайдилар. Бунинг сабабини ҳам кейинроқ аниқладим: маълум бўлдики, акамизнинг қишлоқдаги лақаблари “тўнғиз” экан. Журнал уйларига келганидаёқ бу ғаламислик илдизини қишлоқдан қидира бошлабдилар. Шунинг учун ҳам мен тинч қолган эканман. Бу ҳам бир омад-да!

Расул Раҳмон менга қаттиқ гапирмайдилар, деб талтайиб юрганимда кутилмаган тўқнашув юз берди. Л.Брежнев мамлакатда камчиликлар кўп экани, аммо танқид суст эканини қайсидир йиғилишда айтган экан. Оммавий танқидчилик бошланди. Шубҳасизки, радио ҳам бу хайрли ишдан четда турмасди. Ҳамма роҳатланиб тинглайдиган “Табассум” эшиттиришида “Қармоқ” деган янги махсус саҳифа ташкил этилди. Таъбир жоиз бўлса, чиройли чопонга жун ямоқ тушди. Ҳажв услубидан бехабар мухбирлар шаҳар-қишлоқлардаги камчиликларни қидириб топиб, калтаклашни бошладилар. Мен бу танқидга қарши эмасман. Мамлакатда чиндан ҳам хато-камчиликлар кўп эди. Ҳажвий асарларда булар кулги тиғига олинарди. Лекин “Муштум”да ҳам, “Телеминиатюралар театри”да ҳам, “Табассум”да ҳам майда-майда, асосан маиший камчиликлар кулги қилинарди. Жиддий хатолар, айниқса каттами кичик амалдорга тегишли гапларнинг йўлига тўсиқ қўйиларди. “Қармоқ” ҳам асосан майда гаплар билан ўралашарди. Масалан: фалон колхоз сартарошхонасидан чакка ўтади, фалон қишлоққа қатнайдиган автобус секин юради… Пахтазор устидан сепилаётган кимёвий дорилардан заҳарланиб ўлаётган одамлар ҳақида, порахўрлик ҳақида… лом-мим дейилмасди.

Баъзилар танқидга йўл очилганига ишониб, ҳақиқатни ошкор қилиш ҳаракатига ҳам тушдилар. Қашқадарёлик бир муаллим қишлоқдаги адолатсизликларни фош қилмоқчи экан, уни иғво ва туҳматда айблаб, қамоққа тиқибдилар. Бу ҳам етмагандай “Совет Ўзбекистони”да шармандали фельетон ҳам босилибди. Орадан қанчадир йиллар ўтиб, Ш.Рашидов вафотидан кейин кўп иллатлар юзага қалқиб чиқа бошлаган пайтда бу воқеа ҳам ойдинлашиб, муаллим оқланди. Бир куни ёзувчи акамиз Мурод Мансурни ташвишли ҳолда учратдим. “Марказқўмдан келяпман, – дедилар, – ўша ўқитувчи ҳақидаги фельетонни мен ёзишим керак эди. Бир даста маълумотларни беришди. Лекин “фельетон ёзиш қўлимдан келмайди”, деб унамагандим, бошқа одам ёзган экан, ҳозир унинг ишини кўришяпти”.

Каминага маълуми, фельетончилар танқид қилиниши лозим ишни камдан-кам ҳолларда миридан-сиригача ўрганардилар. Кўп ҳолларда кимлардир тайёрлаб берган маълумотлар асосида ёзардилар. Қанчадан-қанча бегуноҳларни айблаб фельетон ёзган “ижодкор”лар бу воқеадан ибрат олдилармикин, нечоғли гуноҳга ботганларини англадилармикин? Назаримда, туҳматдан иборат фельетондаги ҳар бир сўз қиррали бир тош бўлиб айбсиз бечоранинг бошини ёради, вақти келиб бу яра битади, лекин ўша туҳмат сўз тошлари Қиёматда дўзахнинг оловли тошларига айланиб “ижодкор”ни қарши олмайдими?

Масаланинг яна бир ачинарли томони: фельетончининг ишдан олиниши, унга партиявий жазо берилишидан жабрдийдага нима фойда бор? Унинг кўп йиллик қамоқдаги руҳий-жисмоний азоблари, оиласи, яқинларининг нолалари шу билан ором топадими? Аллоҳ таборак ва таоло ўзининг Китобида ҳатто мисқол қадар ёмонлик қилганлар албатта жазоларини олажакларини айтиб, огоҳлантирган. Бу огоҳлантиришнинг ҳақиқат экани шу фельетон мисолида билинди.

Қайсидир ойда ҳафталик радиоэшиттиришларни таҳлил этиб, баҳолаш камина зиммасига тушган экан, ақлим етганча бу ишни бажара туриб, “Табассум”да “Қармоқ”нинг берилиши яхши эмас. Одамлар ҳафта давомида кулиб, дам олиш учун бу радиожурнални кутадилар. Энди “қайси биримизни танқид қилишар экан”, деб юрак ютиб кутишяпти. “Табассум” ўз ҳолига қайтарилса, “Қармоқ” алоҳида эшиттиришга айланса”, деган таклифни айтган эдим, Расул Раҳмон ғазабдан портлаб кетаёздилар. “Нима, сиз партиянинг “ўз-ўзини танқид” сиёсатига қаршимисиз?” деб айбдор ҳам қилиб қўйдилар. Одатимга хилоф қилмай, гап қайтармадим, баҳслашмадим. Ғазаб тошларини айтиб бўлгунларича минбарда чидаб туравердим. Орадан 2-3 ой ўтиб, “Қармоқ” алоҳида эшиттиришга айлантирилди. Бунга каминанинг ўша таклифи сабабми ё юқоридан шундай талаб қўйилдими, билмайман.

Радиода ишлаган кунларимдан яна бир хотира каминанинг мукофотга лойиқ кўрилгани эди. Кунлардан бир кун Насиба опа мени хоналарига чорлаб, жилмайиб туриб “шодиёна” хабарни айтдилар:

– Биз сизнинг номзодингизни комсомол мукофотига тавсия этяпмиз!

Ана холос, комсомолдан ўчиришга қарор қилган идора энди комсомол мукофотини раво кўрса?! Чархи фалак шу даражада тез айланадиган бўлиб қолганми? Мендаги совуққонлик иллати бу сафар ҳам панд берди, опанинг кўнгли учун салгина жилмайиб қўйсам асакам кетармиди!

– Хурсанд эмасмисиз? – дедилар опа.

– Хурсандман, лекин номзодни тавсия этиш, мукофотни олиш, деган гап эмас.

– Радиокомитетнинг тавсияси ҳеч қачон ерда қолмайди, юринг, сизни парткомда кутишяпти.

Радио ва телевидение Давлат қўмитасида коммунистлар сони кўп бўлгани учун партия ташкилоти райком мартабасида эди. Партком опамиз худди райком котиби дабдабаси билан юрардилар. Радиода кўп йиллар ишлаб, ҳали бирон марта бу хонага қадам босмаган эдим. Хонада партком опамиз билан яна бир рус йигити ўтирган экан. Уни “Ҳамза район комсомол комитетининг биринчи котиби”, деб таништиришди. Одатдагидек, соғлик-саломатликдан гап бошланиб, ижодга, сўнг радиоэшиттиришларга кўчди. Насиба опа мени мақтадилар (Бу мақтовлар аввал ҳам айтилган экан шекилли, эътиборсиз тинглашди). Партком опамиз бунга қўшимча қилиб, комсомол мукофотига лойиқ эканимни таъкидладилар (Бу мақтовларга илова равишда комсомолдан ўчирилишимга доир воқеаларни эслаганимда бир сакраб тушишлари аниқ эди. Улар гапираётганда мен шу ҳолатни тасаввур қилиб ўтирдим). Мақтовлар тугагач, комсомол раҳбари мен билан алоҳида гаплашиш истаги борлигини айтгач, опалар чиқиб кетишди. Мен эсам, дангал ростига кўча қолдим:

– Иккита сабаб билан бу ишни тўхтатишни таклиф қиламан: биринчиси, мукофотга номзодлар ҳар хил тавсиялар-у, тақризлар тўплаш учун елиб-югурадилар. Мен бунақа иш билан мутлақо шуғулланмайман. Қарорингиз қатъий бўлса, майли номзодимни кўрсатинг, бироқ барча қоғозбозлик ўзингизнинг зиммангизда бўлади. Иккинчиси – буниси асосий сабаб – номзодни кўрсатиш сизнинг ташаббусингиз эмас. Ким томондан буйруқ берилганини билиб турибман.

Комсомол раҳбари гапларимни диққат билан тинглаб, кўзларимга тикилди:

– Сиз билан алоҳида гаплашишдан мақсадим ҳам шу эди. Очиқ гапирганингиз учун раҳмат. Абдурашид Сатторович кимингиз бўлади?

– Яқин ўтмишдаги синфдошим, ҳозир эса улфатим, қадрдон дўстим. Ташаббус обкомдан чиққанини тўғри сезибманми?

– Тўғри сезибсиз. Топшириқ оғзаки бўлгани билан бажаришимиз керак.

– Бажарманг. Абдурашид билан ўзим гаплашаман.

Шунга келишдик. Абдурашид Тошкент вилоят комсомолининг котиби эди. Ҳузурига бордим.

– Олифтагарчилигинг қолмас экан-да, – деб кутиб олди.

– Олифтагарчилик эмас, шундай бўлгани яхши.

– Оғайниларимга бир яхшилик қилиш қўлимдан келганда жим ўтиришим керакми? Хўп, республиканикини олишга ноз қилсанг, областникини берамиз. Ғинг демайсан.

– Республика мукофоти минг сўм, сеники-чи?

– Тўрт юз.

– Мен сенга беш юз сўм берай, сен мени мукофотдан жудо қилгин.

– Ҳов, бойвачча, сал отдан тушинг.

– Мен бойвачча эмасман, сенинг қиёматли дўстингман. Шу соф дўстликни сақлаб қолмоқчиман.

– Мукофот олсанг, дўстликдан кечасанми?

– Йўқ, сен менга мукофот берсанг, орага “манфаат” деган бало қўшилади. Мен ўлгунимча сендан миннатдор бўлиб яшашим керак. Бунинг қанчалик оғир эканини сен ҳис қила олмайсан. Ҳозир амалдор бўлсанг ҳам, теппа-тенг гаплашяпман. Жаҳлим чиқса, сўкиб ташлашим ҳам мумкин. Мукофот бергудай бўлсанг, сўка олмайман. Сўкиб-сўкиб хумордан чиқиб яшашимга имкон бергин.

Бу гапдан кейин дўстим кулимсираб қўйди-да, “Хўп, унда таклиф қил, ёзувчиларни яхши биласан, бу йилгисини кимга берсак арзийди, икки номзодни айт”, деди.

– Биринчиси – пахтакорлар ҳақида роман ёзган ошнам бор, Рашидовнинг ўзи мақтаган. Иккинчиси – ўзимизнинг Ҳожиакбар.

– Ҳожиакбар ҳам дўстимиз-ку?

– Ҳа, дўстимиз. Лекин Ҳожиакбар сени ҳеч қачон сўкмаган ва сўкмайди ҳам.

Таклифимга фаришталар омин деган экан, иккала дўстимизга мукофот насиб этди. Эминжон уй қураётган эди, мукофот ками-кўстига яради.