Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 8

Радиода тинчгина ишлаб юрган эдим. Кўнгилғашликлар кам эди. 1980 йилнинг ёз ойларида Ғафур Ғулом номидаги нашриёт наср бўлимининг мудираси Лола Тожиева каминага қўнғироқ қилдилар:

– Носир акангиз “Шарқ юлдузи”га масъул котиб бўлдилар. Бу ўринга энди сиз келасиз.

Лола опанинг табиатларида кескинлик бор эди, шу боис кўп гапларида ҳукм оҳанги зуҳур бўларди. Шу сабабли “ишга таклиф этамиз”, демай, “сиз келасиз”, деганларида “ўйлаб кўришингизга ижозат йўқ”, маъноси бор эди. Радиодаги Насиба опамиз ғоят мулойим, ҳилм одоби соҳибаси эдилар. Иш юзасидан танбеҳ берсалар ҳам бировнинг кўнглини оғритмасдилар. Лола опа эса аксинча, гаплари дадил, қатъий эди, бунақаларни халқда “шарттаки” дейишади. “Раҳбар хонимлар” борасида каминага омад кулиб боққан. Радиода, Ғафур Ғулом номидаги нашриётда, “Юлдузча” нашриётида, Маданият вазирлигида ниҳоят, Милиция академиясидаги раҳбарларим аёллар эди.

Лола опанинг таклифларидан кейин икки ўт орасида қолдим. Иш жойимни ўзгартираверишим дўстлар орасида баъзан кулги бўлаётганди, бу нарса ўзимни ҳам кўп ўйлантирарди, “бетайин” деган иллатли номни илаштириб юришдан истиҳола қилиб, “радиода камида ўн йил ишлайман”, деб аҳд қилиб қўйган эдим. Бу аҳдимни бузишга асос йўқ эди. Аммо китоб чиқаришда қийинчиликлар зоҳир эди. Нашриётда ишлаётганлар ҳар йили китоб чиқара олардилар. Биз кабилар эса кутишга мажбур эдик. Бир асарни 2-3 йил мобайнида ёзиб тугаллаб, нашриётга топширардик. Асар маъқул бўлса, келгуси йил режасига илиниши мумкин эди. Режага кирса-да, кейинги йилларга сурилиб ўтиб кетиш ҳоллари кўп учрарди. Янги асар ёзишдан бошлаб то китоб ҳолида чиққунича 5-6 йил ўтарди. Мен “Девона”ни ёзиб тугаллаш арафасида эдим, Иван Ефремовнинг “Устара тиғи” романини таржима қилиш ниятим бор эди. Нашриётга ўтсам, бу орзуларим ушалиши осонлашарди. Ундан ташқари, мени “катта муҳаррир” вазифасига таклиф қилишаётганди. Носир ака асосан уйда ишлардилар. Ҳафтанинг маълум кунлари нашриётга келардилар. Демак, менга ҳам шундай шароит берилади. Бунақа иш ҳар қандай адибнинг орзуси эди. Мана шу енгилликларга ошиқлик мендаги худбинлик чўғини оловга айлантириб, аҳдимни бузишга сабаб бўлди. Нашриётга ўтишдаги мақсадда худбинлик иллати кўпроқ бўлган экан шекилли, оқибатда китоб чиқариш борасидаги иккала орзуим ҳам ушалмади. Бу нашриётда ишлаган кезларим биронта китобим чиқмади, режага ҳам кирмади. Бу ҳолнинг афсусдан кўра яхшилик томони кўп: “нашриётда ишлагани учун китоби чиқди” деган маломатлар менга ёпишмади.

“Ҳар ерни қилма орзу, ҳар жойда бор тошу тарозу” деганларидек, нашриётнинг тошу тарозуси оғир эканини иш бошлаганимда билдим. Қўлёзмаларни уйда таҳрир қилиш эвазига ўзимнинг ижодимга вақт етиб-ортади, деганим хомхаёл бўлиб чиқди. Тўғри, вақт етиб-ортарди. Лекин билимсизларча ёзилган қўлёзмаларни ўқиб, таҳрир қилгач, ёзув столига ўтириб, қўлга қалам олишга юрак безиллаб қоларкан. Иш бошлаган кунларим нашриётдаги ака-опалар “Тоҳир “б.б.” сериясининг (туркумининг) Бош муҳаррири бўлди”, деб ҳазиллашиб, таҳрирни бошлашдан олдин тилим тагига валидол солиб олишим шартлигини айтишганда ажабланган эдим. “Б.б.” – “баттар бўлсин” дегани экан. Айрим унвонли, юқори мартабали адибларнинг асарлари шу рамзий туркумга киритилар экан. Яъни, “сиз уни таҳрир қилиб жонингизни қийнаманг, 5-6 хатосини тўғрилаган бўлинг-у, “баттар бўлсин”, деб имзо қўйиб бераверинг. Китоблари қандай ёзилган бўлса, ўшандай чиқаверсин”, дегани экан. Таклиф яхши, сих ҳам куймайди, кабоб ҳам. Унвонли ва амалдор адибларнинг китобларини ҳеч ким синчиклаб ўқимайди, демак, хато ҳам топмайди. Аксинча, бир нимадан умидвор адабиётшунослар “б.б.” ҳолича ҳам мақтайверишади. Уларнинг ҳолига ачинишни ҳам, “б.б.” – “баттар бўлсин”, дейишни ҳам билмайсан.

Дастлаб кичикроқ муаммоларни ҳал этишда иштироким, тўғрироғи фикрим зарур бўлди. Нашриётда 2-3 йилдан бери бир китоб жанжали давом этаётган экан. Келди Қодировнинг “Сел” романи уюшмада муҳокамадан ўтган, нашриётда эса салбий тақризлар туфайли тўхтаб қолган экан. Келди табиатан талашувчи, ҳатто озроқ даражада жанжалкаш эди. Шу феъли туфайли унга қаршилар етарли бўлгандир. Уюшмадаги муҳокамада иштирок этмагандим. Нашриётда қўлёзмани ўқишга мажбур бўлдим. Асар ҳақида салбий фикрларни кўп эшитганим учун аввалига ўқигим келмади. Кейин асар мени “ўзига тортди”. Роман одамлар айтганидай паст даражада эмас эди. Келдига таҳрир лозим жойларни кўрсатгач, бир таклиф айтдим:

– Шу китобни “роман” деб чиқаришингиз шартми? “Қисса” деб қўйсангиз шуҳрат отидан тушиб қоласизми? “Роман”ни олиб қўйсангиз, сизга қарши бўлаётганларнинг шашти пасаяди.

Келди мақсадимни тушунди. Аввал айтганимдай, ёш адибнинг роман ёзишига кўнгли торлик қилувчилар топиларди. “Сел”ни “қисса” деб белгиладиг-у, тортишувлар барҳам топди. Китоб чиқди, танқидга учрамади.

Мен ҳамиша қора қалам билан таҳрир қилардим. Саҳифани бўяб, ёзувчи кўнглини хира қилмаслик учун майда ҳарфлар билан тузатиш киритардим. Таҳрирдан кейин муаллифга кўрсатиб, “Таҳрирдан кўнглингиз тўлмаса, ёки хато ўзгартиш киритган бўлсам ўчириб чиқинг”, деб унга эркинлик берардим. “Фақат меники тўғри, мендан кейин битта нуқтани ҳам ўзгартирмайсиз”, деган талабдан узоқ эдим. Чунки, биринчидан, муҳаррир адашиши мумкин, иккинчидан, муҳаррир истаги билан бўяб чиқилса, ёзувчининг ўзидан нима қолади?

Бу каби китобларни нашрга тайёрлаш, фикр олишув, баҳслашув, тортишувлар мени қийнамасди. Аксинча, бу жонли жараёндан руҳланардим. Тенгдошларим, мендан ёши кичикроқ адиблар китобларини тайёрлашда масъулият ҳисси ошарди. Нотўғри талаб ёки танқид билан уларнинг кўнглини оғритиб қўйишдан қўрқардим. Эҳтимол шундай воқеа ҳам содир бўлгандир, чунки бирон қўлёзма билан танишиш ва баҳолашда муаллиф билан таниш ёки нотанишлигимни четга суриб, холис баҳо берардим. Тўғри, қанчадир қўлёзмаларга салбий баҳо берганман, муаллифларининг ранжиганлари табиий, дўстликдан кечганлари ҳам бордир. Эҳтимол, бу асарлар нашриётдан кетганимдан кейин китоб ҳолида чиққач “Йўлимни тўсиб қўлингдан нима келди?” деб мендан нафратланишгандир. Бунга мисоллар камдир, лекин холислигим мевалари бор. Кутубхонамдаги Зоҳир Аъламнинг “Кийик кўзлари” деб номланган китобга ёзилган дастхат бу мақтанишимни оқлаши мумкин: “Тоҳирбек! Тақдирни унинг йўлида учраган одамлар ҳал қилади. Ушбу китобнинг тақдиридаги яхшилик шуки, у Сизга учраган. Зоҳир. 4.01.82.”

Каминани “б.б.” туркумидаги ҳажми ёстиқдай келадиган романлар қийнарди. Азамат устозлар кичик ҳажмда ёзишмасди. Романлари 40-50 босма табоқ атрофида бўларди. Аввал танишиш учун ўқиб чиқардим ва таҳрирга қабул қилиб олиш учун тақриз ёзиб берардим. Ёзувчига фикрларимни баён қилардим. Айримлари тўғри гапимни ҳам қабул қилишмасди, баъзилари таҳрирдан кейин кўриб чиқишлари шартлигини айтишарди. Таҳрирдан кейин, рози бўлмаган жойларини тиклаб чиқардим. Сўнг машинкада кўчиришга топширардим. Кўчириб бўлингач, яна бир марта ўқиб чиқардим. Кейин мусаҳҳиҳлар ўқишарди. Улар кўрсатган хатоларни бирма-бир тўғрилаб чиқардим. Асар босмахонада териб келингач, яна ўқирдим. Хатолар тўғрилаб келингач, иккинчи марта ўқирдим. Китобнинг намуна нусхаси берилгач, яна ўқиларди. Тасаввур қиляпсизми, ўзингизга ёқмаган асарни камида беш марта ўқишга тоқатингиз етадими? Таъбир жоиз бўлса, тузи паст бемаза бўтқани кунда беш маҳал танаввул қила оласизми? Начора, мен бу азобни ўзимга ўзим сотиб олгандим. Бу тақдирдан қочиб қутилишни ўйламасдим.

Нашриёт тартиб-интизомига кўра, ҳар бир муҳаррир зиммасида бажарилиши шарт бўлган режа-вазифалар (норма) бўларди. Катта ҳажмдаги китоб таҳрирга олинса, бу режанинг ошиғи билан бажарилишига имкон туғиларди. Шу сабабли камина “норма” – режани ҳамиша 150–200 фоиз атрофида адо этардим. Мендан олдин бу вазифада ишлаган акалар ҳам шундай илғор бўлишган.

Дастлаб Иброҳим Раҳимнинг “Оқибат” романларини нашрга тайёрладим. Баёнимнинг аввалги бобларидан бирида Матёқуб Қўшжоновнинг Иброҳим Раҳим ижодини танқид қилганларини ёзиб эдим. Танқид тўғри, фақат вақти нобоп бўлганди. Ўша танқиднинг нечоғли асосли эканини “Оқибат”нинг қўлёзмасини ўқишни бошлабоқ англадим. Агар бу қўлёзма Матёқуб акага тақриз учун берилса, шубҳасиз, ўша танқидларини давом эттириб, “бу асар нашрга нолойиқ” деган хулосани ёзиб берган бўлардилар. Лекин Матёқуб акага ўхшаган ўнта холис олим салбий баҳо берса ҳам, бу китоб барибир нашр этиларди. “Замон, замон, бизнинг замон!” деган ашулалар бекорга тўқилмаган-да! Иброҳим Раҳим комфирқанинг севимли адиби эдилар. “Оқибат” ўзбекистонликларнинг Россиядаги унумсиз ерларни партия қарорлари асосида обод қилишдаги фидокорликлари ҳақида эди. У киши бадиий асар ёзишга ўзларини уринтирмай публицистика билан шуғулланиб юраверсалар яхшироқ бўлармиди. Чунки бадиий асар талабларига жавоб бергувчи қобилиятлари асарларида сезилмасди. Тўғри, асарда қизиқарли воқеалар, кутилмаган қаҳрамонлар учрарди. Бироқ булар бадиий бўёқларда эмас, публицистик баёнларда бериларди. Фикримни аниқроқ ифода этиш учун гўзал табиат манзарасини рангли бўёқларда чизган моҳир рассом асарини мисолга келтираман. Бу асарда фақат табиат манзараси эмас, табиат фалсафаси муҳрланган бўлади. Расмга ўн марта қараган одам бу фалсафани бирин-сирин ўқигандай бўлаверади. Устоз адибларнинг асарлари шундай. Лекин худди шу гўзал табиат манзарасини тажрибасиз фотоҳаваскор суратга олди, дейлик. Оқ-қора рангдаги фотоқоғозга хира туширилган манзарадан сиз қандай завқ оласиз?

“Оқибат”да бир неча ажойиб воқеалар бор эди. Шулардан бири: 30-йилларда битта сигири борлиги учун қулоқ қилинган деҳқон тақдири берилган. Сталин даври тугагач, қулоқ қилинганлар юртларига қайтишган. Лекин у киши Россиянинг овлоқ қишлоғида қолиб кетган. Бу мудҳиш ҳолат оддий баёнда берилган. Мен адибга “Айнан шу тақдир асосида романни қайта ишлаш керакмикин”, деб таклиф этгандим, “Бу ҳам ўз вақтида бўлар, ҳозирча шундайлигича чиқаверсин”, дедилар. Ноилож ишга киришдим. Тўмтоқ жумлаларни эпақага келтириш, жумладаги эга-кесимни жойига қўйиш, мантиқсиз саҳифаларни қисқартиришга анча куч сарфладим. Иброҳим Раҳим билан Назир Сафаров асарларини таҳрир қилишнинг осонлиги шундаки, ҳар қанча қалам урилса, индашмас эди. Назаримда тилдаги нўноқликларини ўзлари ҳам билишганлари учун муҳаррир билан талашиб-тортишишмасди.

“Оқибат” романи кўп нусхада нашр этилди ва оқибатда Ҳамза номидаги Давлат мукофоти билан тақдирланди. Асарнинг мукофотланишида нашриёт муҳаррирининг мутлақо ҳиссаси йўқ. Мукофотлар кимга ва қандай тарзда берилиши барчага маълум эди. Мукофотланиши учун асар яхши ёзилган бўлиши шартмас, ёзувчини Шароф Рашидов яхши кўриши зарур эди. “Оқибат”ни мукофотга номзод қилиб кўрсатганлар, мукофотлар қўмитасида “тақдирлансин” деб овоз берганлардан нечтаси бу романни ўқиган экан, каминага номаълум. Афсусланарли жойи шундаки, адибнинг вафотидан кейин бу асарлар унутилди. Мен каби кўз нурини тўккан муҳаррирларнинг хизматлари ҳам йўқлик дунёсига ҳукм қилинди. Нашриёт интизомига бўйсунганимиз учун Қиёматда жазога мубтало бўламизмикин, деган қўрқувда тавба қиламан. Шу хизмат учун олган маошим қанчалар ҳалол экан, бу ҳам камина учун бир муаммо. Марҳаматли ва раҳмдил Аллоҳнинг тавбаларни қабул қилишидан умидворман.

Каминани “илғорлар” сафига қўйган яна бир асар Комил Яшиннинг “Ҳамза” романи эди. Бу асар ҳажман “Оқибат”дан катта бўлса-да, таҳрирда унча қийнамади. Чунки романда тўмтоқ жумлалар учрамасди, аксинча равон, айрим саҳифалар ширали тилда ёзилганди. Бадиий бўёқлар ҳам етарли эди. Биз Яшин акани Ҳамзанинг шогирди, драматург сифатида билардик. Роман тарзида бунчалар маҳорат кўрсатишларини шахсан ўзим кутмагандим. Энг муҳими – адиб Ҳамзага бағишланган саҳна ва кино асарида йўл қўйган хатоларини тузатган эдилар. Бу хатоларнинг энг каттаси – Ҳамза диндорлар томонидан тошбўрон қилиб ўлдирилган, деган бўҳтон эди. У даврда Ҳамзани кўрган, унинг нима сабабдан ўлдирилганини аниқ биладиганлар ҳали ҳаёт эди. Биз – мен каби ёшлар – уларнинг ҳикояларига ишонардик. “Ҳамза диндорлар томонидан ўлдирилган”, деган даъво большевикларга жуда-жуда зарур эди. Улар диндорларни қамаш ва ўлимга ҳукм қилишда шу баҳонага суянишди. Ўша давр адабиёти эса уларнинг бу суянчиғини мустаҳкамлаб берди. Лекин улар бир нарсада адашишди: ким тошбўрон қилиб ўлдирилади? Советларга хизмат қилган одамми? Асло йўқ! Зино қилган одам суннатга биноан, шариат ҳукми билан белига қадар кўмилиб, сўнг тошбўрон қилиб ўлдирилади. Бу бир шайхнинг истаги билан бўлмайди, аниқ кўрсатмалари тасдиқланганидан кейин ҳукмни қози чиқаради. Агар Ҳамза тошбўрон қилинган экан, демак, унинг зинокорлиги, қизларни санъатга тортиш баҳонасида бузуқликлар қилгани рост экан-да?! Большевиклар бўҳтонлари туфайли бунақа хулоса чиқишини тасаввур қилишмаган шекилли?

Ҳамзанинг тақдири жуда чигал, ҳаёти ва ўлимида тушунарсиз ҳолатлар кўп. Унинг истеъдодли шоир ва дастлабки драматурглардан эканини тан олшимиз керак. Ўн еттинчи йил тўнтаришига қадар икки тилда ёзилган ғазаллари адабиёт тарихини безайди. Илғор фикрли жадидлар сафида бўлгани ҳам ҳақиқат. Ҳамзанинг “Ўзбек театри асосчиси” деб мақталиши ёлғон бўлса-да, драматургия ва театр тарихидаги ўрни бутунлай инкор этилмаслиги лозим. Айниқса унинг “Фарғона фожиаси” драмаси унутилмаслиги керак. Бу асар 1918 йилда Тошкентнинг Эскижўвасида намойиш этилган. Иккинчи куни “ЧК” ходимлари келиб томошани тўхтатишган. Чунки унда Фарғона аҳлининг дашноқлар томонидан қирғин қилинаётгани ҳақгўйлик билан фош этилган. Мазкур ҳолат бўйича Туркистон Марказий Ижроия қўмитаси текширув олиб бориб, фожиа тўғри талқин қилинганини тан олган ва дашноқларга нисбатан чора кўрилган, лекин асарнинг намойиш этилишига барибир ижозат берилмаган. Асарнинг қўлёзма нусхаси ҳам тортиб олинган. Мен бу асарнинг тақдири ҳақидаги гапларни шу спектаклда роль ижро этган Исҳоқ ака деган одамдан 1977 йилда эшитганман. Бу киши 19-йилда большевиклар партиясига аъзо бўлиб, юқори мартабаларда ишлаган, ўттизинчи йилларда эса “халқ душмани” туҳмати билан қамалган эканлар. Мен у кишини сўраб-суриштириб топганимда Чилонзордаги газета дўкончасида ишлар эканлар. Суҳбатимиз чоғида ҳам ҳадиксираб туришларини сездим. Қамоқдан озод қилиниб, оқланганларига кўп йиллар ўтган бўлса-да, юракларини қўрқув ҳали тарк этмаган экан.

Замон қалқиб турган пайтда жадидларнинг зукколари большевикларнинг сиёсатларидаги алдовни сездилар ва уларга хизмат қилишдан ўзларини тийдилар. Ҳамза эса бу борада янглишди. Ўзининг санъат группаси билан астойдил хизмат қилди. Кейин “кўзи очилиб” ўзини бу хизматдан тортган пайтда большевикларга кераги бўлмай қолган эди. Шу пайтда у фитнанинг қурбони бўлди. Юқорида айтганимдай, энди унинг ҳаётидан эмас, ўлимидан фойдаланишди. Унинг Шоҳимардонга бориши ва ўша ерда ўлим топиши НКВД томонидан режалаштирилгани архив ҳужжатлари орқали ўрганилди. Бу ҳақдаги профессор Наим Каримовнинг мақолаларини камина “Ёшлик” журналида ишлаган чоғимда мамнуният ила чоп этган эдик.

“Ватанни севмоқ – иймондандир”.

У ҳолда нима деб аталар

иймонсиз севги?

Ҳамзанинг ҳаёти акс эттирилган театр саҳнасидаги, сўнг бир қисмли кинофильмдаги ёлғонлар ҳолва эди. Ўзбеклардан оташин инқилобчи (революционер) етишиб чиққанини кўрсатиш учун “Оловли йўллар” деб номланган кўп қисмли фильм ишладилар. Минг афсуски, бу ишни энг моҳир кинорежиссёр Шуҳрат Аббосов амалга оширдилар. “Тошкент – нон шаҳри”ни ишлаган маҳоратли киноижодкор учун бу ярашмади.

Фильм тўлалигича Бутуниттифоқ телевидениесида тантана билан намойиш этилди. Ўзимиздаги санъатшунослар мақташди, Совет иттифоқидаги тарихдан хабардор барча зиёлилар эса биздан кулишди, десам, муболаға бўлмайди. Бу томоша “Ўзбекфильм” эмас, “Ёлғонфильм” маҳсулоти эди. Доимий равишда босмачиларни қоралаб кинотомоша ишлайвергани учун “Ўзбекфильм”ни “Басмачфильм” деб аташ расм бўлганди, энди унинг ёнига яна бир “шарафли” (“шармандали” деб ёзишга уялдим) сифат қўшилди.

Ёлғонга асосланган бу томошада бир воқеа бор: Ҳамзанинг рус хотини ҳомиладор бўлади. Ўзбек аёллари уни ўраб олишиб, қийнашади… Бу фожиани кўриб, даҳшатдан сесканиб кетдим. Даҳшат ўзбек аёлларининг зулмида эмас, даҳшат ёлғоннинг экранда бу қадар уятсизларча акс этишида эди. Наҳот бу нодон “ижодкорлар” миллат шаънига балчиқ чаплаётганларини англамаганлар?! Мен шу лавҳа намойиш этилаётган пайтда Москвада, рус адиблари билан дастурхон атрофида ўтирган эдим. Ер ёрилмади, ерга кириб кетмадим. Ҳамкасбларга бу воқеанинг туҳматдан иборат эканини айтмоққа чоғланганимда улардан бири мушкулимни осон қилди: “Ҳомиладор аёлни фақат ақлдан озган эркак қийнаши мумкин. Ақлдан озган аёл ҳам ҳомиладорга бунақа зулм қилмайди”, деди.

Тошкентга қайтган куним телевизорда бир кўрсатувга эътиборимни қаратдим-да, “Ҳамза” фильмини кўрганимдаги аламимни кундалик дафтаримга бу тарзда ёзиб қўйдим:

“Телемухбир йўловчиларни тўхтатиб, савол беряпти:

– Сиз нимани йўқотишдан қўрқасиз?

Бу саволга одамлар турлича жавоб беришяпти. Бири “Ота-онамни йўқотишдан қўрқаман”, дейди. Билмайдики, қўрқса-қўрқмаса, ўзининг дунёга келишига сабабчи бўлган энг азиз кишиларини эртами-кечми барибир йўқотади. Бошқа бир одам “Тинчликни”, яна бири “Оила бахтини…” деди.

Ҳамма жавоблар тўғри.

Лекин…

Бирон бир киши “Виждонни йўқотишдан қўрқаман”, демади, “Иймонимни йўқотишдан қўрқаман”, демади. “Эътиқодни, диёнатни, Ватанга садоқатни йўқотишдан қўрқаман”, демади-я!

Мантиқан олиб қаралса, ота-онани йўқотишдан хоҳ қўрқинг, хоҳ қўрқманг, бир кунмас бир кун улар фоний дунёни ташлаб кетишгач, армон билан бўлса-да, яшайверади киши. Худо кўрсатмасин-у, аммо тинчликни йўқотиб урушга дуч келса ҳам, азоб билан бўлса-да, яшайверади инсон. Оила бахтини ҳеч ким йўқотмасин, аммо бу ҳол юз берса янги бахт умиди билан ҳаёт кечираверади одам.

Аммо…

Иймонни йўқотса…

Виждонни йўқотса…

Йўқотса эътиқод, диёнатни ҳам

Ватанга садоқатдан айрилиб қолса…

Иймонсиз, виждонсиз, эътиқод-диёнатсиз, садоқатсиз ҳам яшаяпман, дегувчи одам ёлғон сўзлабди. У ўзини тирик деб ўйлайди, аслида у тирик мурдадир.

Яна ҳақиқат шуки, бировлар ота-оналарини жисман эмас, руҳан йўқотадилар. Булар ҳам тинчликни, оила бахтини йўқотганлар ҳам билмоқлари жоизки, улар ҳаммадан аввал виждон билан диёнатни йўқотган бўладилар. Қолганлари кейин ўзи келаверади…”

Ўша “фильм” ижодкорлари кўп фазилатларни йўқотганларини наҳот фаҳмламаганлар?

Дунёдаги энг моҳир каззоб ҳам ёлғон тўрини булар каби усталик билан тўқий олмайди. Москванинг “Чапаев”, “Кочубей”, “Разведкачининг жасорати” деган фильмларида ҳам тўқима бўлган. Лекин унинг ижодкорлари ёлғонга халқни ишонтира олишган. Кейинчалик яратилган “Баҳорнинг ўн етти лаҳзаси”, “Қилич ва қалқон” каби фильмларга ҳам одамлар ишонишди. Лекин “Ҳамза”даги ҳам сценарий, ҳам режиссура, ҳам актёрларнинг ижрочилик маҳорати саёзлиги ва пастлиги учун “расвофильм” деган мартабадан ўзгага эришмади. Ўзингиз ўйлаб кўринг, Ҳамза буюк Рабиндранат Тҳакур билан учрашса, унга инқилобий ғоялардан ваъз ўқиса?! Тағин ҳам “Ёлғонфильмда” инсоф бор экан, биз Ҳамза Тҳакурга “комфирқа аъзоси” деган гувоҳнома ёзиб берармикин, деб кутувдик…

Шуларни ёзяпман-у, ўзимга ўзим танбеҳ беряпман: “Эй хотира! Дўстмисан, душманмисан менга – билмам. Яхшиликни унутма, дейман – унутасан. Ёмонликни унут, дейман – зарра-заррасигача эсдан чиқармайсан…”

Бу ёлғонларда Комил Яшиннинг иштироки қай даражада билмайман, лекин лоқайдлиги мавжуд. Шериклари унинг аввалги асарларидаги айрим воқеалардан фойдаланиб, қолганига ямаб-ясқаб эплаштиргандирлар, деб ўйлайман. Чунки, айтганимдай, романда бу ёлғонлар йўқ. Гарчи, адиб “Ҳамзани диндорлар ўлдиришган”, деган туҳматдан узоқлашган бўлсалар-да, барибир чин ҳақиқатга яқинлашмаганлар. Шоирнинг ўлимини энди босмачилар билан боғлаганлар. Бу даъвонинг ёлғонлиги шундаки, Ҳамза ўлдирилган йиллари Фарғона водийсида босмачилик ҳаракати сўнган, унинг таъсири ҳам сезилмас эди. Бу ўринда бир масала каминани ўйлантиради: Комил Яшин Ҳамзанинг ўлдирилиши НКВДнинг иши эканини билганмилар? Архив маълумотлари билан таниш бўлганмилар? Агар била туриб ёлғонга ўрин берган бўлсалар, бу ҳолат ёзувчи шаънига иснод бўлади. Мен бу ҳақиқатлардан огоҳ бўлмагандирлар, деган гумон тарафдориман.

Романнинг 1917 йил воқеалари баён қилинган саҳифаларни ўқий туриб ёлғонни учратдим. Муаллиф Ҳамзадан инқилобчи ясаш учун Туркистонда истиқомат қилаётган шоирни Тошкентдаги инқилобий ҳаракатлар оқимига қўшиб юборади. “Бу саҳифаларни Комил Яшин ёзмагандир, ёрдамчилари инқилоб тарихига доир китобдан кўчириб бергандир”, деб ўйладим. Чунки бу баёнлар соф илмий-тарихий услубда ёзилган, бадиийлик у ёқда турсин, публицистикага ҳам яқинлашмас эди. Ёлғондан қутилиш учун асарнинг қарийб 200 саҳифасини қисқартириб ташлаш керак эди. Қўлёзмани ўқиб чиққач, шу каби фикрларимни нашриёт раҳбариятига билдирдим. “Агар фикрингиз қатъий бўлса, қисқартиринг, фақат ёзувчи билан маслаҳатлашиб, розилигини олинг”, дейишди.

Бу пайтда Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, СССР Олий советининг (7,8,9,10-чақириқ) депутати Комил Яшин Ўзбекистон Ёзувчилари союзи раислиги вазифасидан озод қилинган, 16 йил давом этган депутатлиги ҳам ниҳоясига етган эди. Агар амал тахтида ўтирган пайтларида ёш муҳаррир асардаги камчиликдан сўз очгудай бўлса, дарров оғзига урилармиди, “устознинг битта сўзига ҳам тегманг!” деб амр қилинармиди…

Билмаганлар учун айтиб қўяй, Яшин ака “шарқ булбули” деб шарафланган машҳур қўшиқчи Ҳалима Носированинг жуфти ҳалоли эдилар. Бу оила асли Андижондан бўлганлари учунми, тоғам билан яқинликлари бор эди. Лекин таҳрир жараёнида мен Мирзакалон Исмоилийнинг жияни эканимни билдирмадим. Эр ҳам, хотин ҳам партия ва ҳукумат ардоғида эдилар. Лекин Худо уларга оила бахтини бермаган экан. Фарзанду набиралари бўлгани билан икки қаватли, қарийб ўн хонали уйда ёлғиз яшашарди. Сиртдан қаралса, ҳавас қилгулик ҳаёт – “Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги”, “Ўзбекистон халқ ёзувчиси”, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби”, Ҳамза номидаги Давлат мукофоти лауреати, уч марта Ленин ордени, икки марта Қизил Байроқ ордени, Октябрь революцияси ва “Дружба народов” орденлари билан мукофотланган, Осиё ва Африка ёзувчилари билан ҳамкорлик қилиш Совет комитетининг раиси, Ленин ва СССР Давлат мукофотлари қўмитасининг аъзоси, Ўзбекистон комфирқаси Марказқўмининг аъзоси, Ўзбекистон ССР Ҳамза номидаги Давлат мукофотлари қўмитасининг раиси… Бу каби мартаба ва мукофотларни санаб чарчаб кетасан киши. Ҳа, агар буларнинг ҳаммасини “инсон бахти” деган тушунчага сиғдира олсак, у киши бахтли эдилар. Лекин одамзод учун энг зарури – оила бахти йўқ эди, деган хулосам балки хатодир. У кишининг бахт ҳақидаги тушунчалари ўзгачадир.

Фарзандлари ҳақида аниқ гапларни билмайман. Лекин эшитганларим бор: бир қизлари Москвада ўқиётиб, рус йигитга кўнгил қўйибди. Ота “шу ишинг яхшимас”, деб насиҳат бошлаганда қиз: “Шу паст сиёсий онгингиз билан қандай қилиб, республика ёзувчиларини бошқаряпсиз?” деб танбеҳ бергач, тўйларини ўтказиб қайтган эканлар. Бу воқеанинг қанчаси рост, қанчаси миш-миш билмайман. Уйларида кўп бўлдим, кўп суҳбатлашдим, аммо фарзандлар ҳақида ўзларидан бирон-бир сўз эшитмадим.

Яшин аканинг уйларига борганимда Ҳалима опа меҳрибонлик билан кутиб олардилар. Биринчи борганимда адиб бир оз хаста эканлар, Ҳалима опа мени танимасалар ҳам зорланиб қўйдилар:

– Ўғлим, Яшин акангиз бетоблар. Сиз ҳечам артисткаларга уйланманг. Мана, мени қаранг, бир қошиқ мастава қилиб беришга ҳам ярамаяпман.

– Тўғри айтасиз, опа, шуни билганим учун ҳам артист қизга уйланмаганман. Устозга кўнгиллари тусаган ширин таом пишириб берайинми?

– Йўқ, бугун қариндошимизнинг қизи келган, овқатга уннади. Туновинда ҳам биттаси келувди, қўли сал эгрироқ экан, ҳайдаб юборувдим, бунисига кўз-қулоқ бўлиб турайин-чи, сиз тепага чиқаверинг.

Ижодхоналари иккинчи қаватда экан, шу ерда суҳбатлашдик. Аввал майдароқ туюлган фикрлардан бошладим. Масалан, Ҳамзанинг хотини қабрига гул қўйиши тасвирланган баён бор.

– Ўтмишда қабрга гул қўйилмаган, – дедим.

– Камчиликни тўғри пайқабсиз, қабрга шамчироқ ёқтирамиз, – дедилар.

– Исломда шам ёқиш ҳам йўқ, бу зардўштийлардан қолган одат, Ҳамза буни билган бўлиши керак, – дедим.

– Ҳа, Исломда йўқ, лекин халқ одатида бор. Ҳозиргача бор. Қабрдан ташқари ошхона ва уй бурчакларида ҳафтада бир шам ёқадилар. Ғафур аканинг “Шум бола”си бойни лақиллатаётганда “арвоҳлар ёниб турган шамнинг пилиги билан ўйнашади”, дейди-ку, эсингиздами?

Шу каби майда камчиликлар бўйича маслаҳатлашиб олгач, асосий муаммодан гап очдим. Адиб гапларимни индамай эшитиб, сўнг қўлёзмани варақладилар. Айрим жойларини синчиклаб ўқидилар-да:

– Ҳа-а… Эркинбой сал ошириб юборибдилар, – дедилар.

“Шу жойларни ёрдамчилари” қўшгандир, деган гумоним тўғри чиқди.

– Сиз қисқартириб келинг-чи, кейин яна фикрлашиб кўрамиз.

Фикрлашиш жараёни кўпга чўзилди. Адиб инжиқлик қилмасдилар, фақат айрим нарсаларни унутиб қўярдилар. Таҳрир жараёнида “Комил Яшин партияга дастёрлик қилмай, амалга кўнгил қўймай юракларини бутунича адабиётга берганларида улуғ ёзувчи бўлардилар”, деган хулосага келдим. Худо адабиёт учун берган қобилиятни коммунистлар ишига исроф қилиб кўп нарсани йўқотдилар. Четдан назар ташласак, тўкин ўтган ҳаётлари аслида ҳувиллаб ётган уйлари каби эканига гувоҳ бўламиз. Комил Яшин ва у каби ижодкорлар ҳаётини ўйласам, Турди Фароғийнинг “Умре талаф ба ғафлат дар вартаи сипоҳи, мўйи сафид кардам уммеди лутфи шоҳи”, деб бошланувчи ғазали хаёлимга келаверади. Мазкур ғазалнинг маъноси будир:

Аскарлик гирдобида умримни ғафлат билан нобуд қилдим.

Подшоҳдан эҳсон уммедида соч-соқолимни оқартирдим.

Дунёдаги бойликлардан ҳеч нарса қўлимга кирмади.

Кумуш ўрнига ҳасрат ёшлари, тилла ўрнига рангимнинг сомони тегди.

Тикондан мақсад тиконини, мансабдан амалнинг давоматини излаб, шому саҳар қийин ва ярамас фикрларда бўлдим.

Икки ишни қилмаганимдан диним ва дилим озорда:

Буйруқларни бажармаслигим, ман этилган нарсаларни эътироф этишим керак эди.

Хослардан бўлай дедим, омлардан (оммадан) этак тортдим.

Тушкунликка тушиб, юксакликдан чоҳга йиқилганимни билолмай қолдим.

Умрим бошдан охиргача омлардан (оммадан, халқдан) узоқлашишга сарф бўлди…

Таҳрир жараёни охирига етгач, “Тузатишларингизни ўзимнинг қўлёзмамга кўчириб олайин, бугун-эрта таржимон иш бошлаши керак, мана шу мукаммал нусхани бераман”, деб эринмай, бир-бир кўчириб чиқдилар. Қарийб уч соат тоқат билан ўтирдим. Бунинг мукофотига бирга тушлик қиладиган бўлдик. Дастурхон атрофига ўтирганимизда Ҳалима опа эрларига норози қиёфада қарадилар:

– Яшин, бу болани қийнаб юбордингиз-ку, ишини тезроқ қилиб бера қолмайсизми?

– Бу бола эмас, катта ёзувчи, у менинг ишимни қиляпти, – дедилар Яшин ака.

Ҳалима опа менга мамнун қиёфада қараб жавондан коньяк шишасини олиб, учта қадаҳга қуйдилар. Мен қадаҳни суриб қўйдим.

– Ичмайсизми? Ичмайдиган шоирни энди кўришим, – дедилар опа.

– Опангиз билан биттадан оламиз, бизга қувват бўлади, – дедилар Яшин ака.

Шўрвани ичиб бўлгунларича бурунлари қизарди. Ишлаб юрганларида турли мажлисларда шу ҳолда кўриб ажабланардик. Бурун бекорга қизармас экан…

Тушликдан сўнг адиб қўлёзмага “Таҳрирларга эътирозим йўқ”, деб имзо чекиб бердилар. Нашриётга қайтганимда Лола опа “Инжиқ чолни осон кўндирганингизга қойилман”, деб мақтаб қўйдилар. Катта ҳажмдаги бу асар режага биноан босмахонага топширишга тайёрланаётган кунлари кутилмаганда адиб қўнғироқ қилиб, “Баъзи саҳифаларга ўзгартиш киритдим, келиб кўчириб олинглар” дебдилар. Бундан Лола опанинг фиғонлари фалакка учди. “Бунақада режадан чиқиб кетамиз, боринг, битта ҳам тузатишларини олманг”, деб тайинладилар. Кекса ва инжиқ ёзувчини қандай кўндирдим экан, деган муаммо билан бордим. Адиб қўлимга асарни тутқаздилар.

– Кеча варақлаб қарасам, анча яхши таҳрир қилиб қўйган эканман, кўчириб олинг.

Дарров рад жавоби бермай, қўлёзмани варақлай бошладим. 2-3 саҳифадан кейин елкамдаги тоғ ағдарилди. Оқсоқол адибнинг таҳрирларини рад этишга ҳожат ҳам йўқ эди. Чунки у кишида кексаликка хос хотира сусайиши бошланган эканми, ҳар ҳолда 4-5 кун аввал “таржимонга бераман”, деб мендан кўчириб олган тузатишларни ўзлариники деб ўйлабдилар. Мен адибни хижолат қилмаслик учун гўё таҳрирларини кўчириб олгандай бўлдим-да, сўнг “Ана энди янада гўзаллашибди”, деб мақтадим.

– Ёзувчи шунақа изланувчан бўлиши керак, ҳар ўқиганда асар сайқал топаверади, – деб менга насиҳат қилдилар.

Мазкур баёнда оқсоқол адибларни эслаб, баъзан камчиликларни эслашимга ҳам тўғри келяпти. Ёшларга ибрат бўлар, деган мақсадда шундай қилаётганимни яна такрорлайман. Аслида устозларнинг барчасини ҳурмат қилардим ва бу ҳурматим ҳозир ҳам сусаймаган. Барчаларини илиқ хотиралар билан эслайман ва ҳақларига дуо қиламан. Ёзган асарларининг савиясидан қатъи назар, адабиётимиз гулшанида барчаларининг ўз ўринлари бор. Баъзан ўтган кунларни эсласам, у зотлар билан бўлган учрашувларни, суҳбатларни қўмсайман…