Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 4
Биринчи қисм
ПИЛЛАПОЯ
“Ғафур Ғуломчасига ёзувчи шоир”
Оглавление“Гулистон”да шоир Анвар Эшонов билан бирга ишладим. Анвар ака фақат назмда эмас, публицистикада ҳам ғоят маҳоратли эдилар Аммо… бир оз дангасаликлари ҳам бор эди. Агар ялқовликларини енга олганларида адабиётимизнинг сардорларидан бири бўлишлари аниқ эди.
Унутмаган бўлсангиз, нон исрофи ҳақида сўз юритганда Анвар Эшонов шеърларини диққатингизга ҳавола этган эдим. Шоир уруш фожиалари, етимлар, беваларнинг аламли қисмати ҳақида кўп шеърлар, достонлар ёздилар. Мана бу сатрлар ҳам Анвар аканики:
Ҳали ёзилмаган севги ояти
Солдатлар қалбига қасамдек чўкиб
Ёр кутган аёллар – ишқ ҳикоятин
Оҳ, кимга сўйласин кўнглини тўкиб.
Худди ток ургандек, зир қақшаб этим,
Сесканиб кетаман агар ўйласам.
Ўн сакккиз ёшлилар севгиси етим,
Муножот муножот бўлмас куйласам.
Анвар ака билан турли адабий учрашувларда бирга бўлганман. Шу мавзудаги шеърларини ўқий бошлаганларида мен анжуман аҳли кўзларида ёш кўрганман. Болаликларида Эркин Воҳидов, Сайёр, Тўлқин каби ижодкорлар билан шоир Ғайратий бошқарган адабиёт тўгарагида иштирок этган Анвар Эшоновнинг назмдаги йўли, услуби ҳам тенгдошлариникидан фарқ қиларди. Назаримда Анвар ака сатрларни қоғозга қалам билан ёзмасдилар, балки сўзлар дардли юракдан вулқон сингари отилиб чиқарди. Ўқишларида ҳам шу сеҳр мавжуд эди.
Ҳушёр бўлгил, токи бу дунёмизда бор қурол…
Шу она Сайёрамиз яшасин десанг масрур,
Замин юракларига табиб каби қулоқ сол!
Чунки Ер тақдирига инсон ҳамиша масъул.
…Асрим жароҳатли, асрим ярадор,
Ўқдан илма-тешик ҳали ер бағри.
Тўрт миллиард асрдош, бўлгил хабардор,
Ўқидан чиқмасин тағин Ер шари.
Бу сатрлар салкам эллик йил олдин ёзилган. Лекин бугунги хитоб бўлиб янграмаяптими? Ўтмиш урушнинг оҳу зорлари тиндими? Иккинчи жаҳон урушидан кейинги кунлар осудами? Биз яшаётган Заминнинг ҳеч бўлмаса биргина куну туни ҳаловат билан ўтдими? Яқиндаги воқеани эшитгандирсиз: Суриядаги урушда уч яшар бола оғир яраланибди. Врачлар қанчалик уринишмасин, боланинг ҳаёт шами ўча бошлабди. Бола мурғак қалби билан буни сезиб, катталарга қарабди-да: “Мен сизларни Худога айтиб бераман!” дебди. Бу ҳолатга қандай чидаш мумкин?! Катта-кичик урушларда қанчадан-қанча болалар ўляпти. Уларнинг ҳар бири Худога катталардан арз қилмайдими? Болаларнинг бу арзлари бугунги шоирларнинг сатрларига нега кўчмайди? Қачонгача севишганларнинг арзлари баёни билан банд бўладилар шоирларимиз?
Иккинчи жаҳон урушида бир миллионга яқин ўзбек жангчиси ҳалок бўлган. Лекин у уруш манзаралари, дардлари ўзбек адабиётида ғоят қашшоқ тарзда ўрин олган. Шунинг учун ҳам Анвар Эшоновнинг бу мавзудаги шеърлари бугун учун ҳам қадрлидир.
Шаҳидлар, шаҳидлар! Умрим етсайди,
Юрагим вулқондай ёнсайди лов-лов.
Дилимни шеър дарди мудом чертсайди,
Гупуриб турсайди қонимда олов.
Йигирма миллион қўшиқ битардим,
Ҳар битта шаҳиди юртнинг номига.
Мардликни куйламай, ахир нетардим?!
Жангчидай кирардим шеър майдонига…
Анвар ака ўзлари ҳақида гапирсалар, “Мен Ғафур Ғуломчасига ёзаман”, дердилар. Чиндан ҳам шеърларида улуғ шоирга хос кенглик, вулқон гулдуроси мавжуд эди:
Археолог қидирган шаҳар каби ётар жим
Қадимий қўлёзмалар – фожиалар қурбони.
Не сирни очди экан ғарибгина бир олим,
Ҳатто ибн Синонинг йўқ эди-ку унвони.
Қувғинди алломалар хуржунини тўлдириб
Олиб кетган китоблар қайси жангда йўқолди.
Балки саҳро кесолмай, чўл юрса ҳам мўл юриб,
Йиқилган ёлдор отлар туёғида топталди.
Миноралар сайқали қуёшнинг бир парчаси,
Аниқ топилганча йўқ бўёқлар формуласи.
Шарқлик усталар ишин ой ҳам кўриб парчасин,
Аммо бўғизда қолди ошиқлар ашуласи.
Қоннинг формуласи йўқ,
Жоннинг формуласи йўқ,
Формуласи йўқ ҳали кўздан оққан ёшларнинг,
Кўз ёшидан тиниғу қондай ёнар бўёқлар,
Формуласи йўқ ҳали қанча кескин бошларнинг,
Жаҳонгир даҳшатларин тарих ўзи сўроқлар,
Унутилган севги ҳам қайта туғилар, дўстим,
Ер ютган шаҳарлар ҳам қайта кўрсатур жамол.
Изсиз кетган олимнинг даҳосини тиклар ким?
Дарбадарлик, урушлар жаҳон жонига завол!
Анвар ака дастлаб “Бош муҳаррир ҳузуридаги махсус мухбир” лавозимида эдилар. Сўнг ижтимоий бўлим ихтиёрига ўтказилдилар. Анвар ака “Тоҳир менга иш буюришдан уялади”, деб кулардилар. Бирон мақолани таҳрирга берсам, бошланиш қисмига қалам уриб, “Менинг миямни ачитма, қолганини ўзинг боплаб ташлайсан”, дердилар. Мен бундан ранжимасдим, чунки Анвар ака қалам урган 2-3 саҳифа анча жонланган бўларди. Кузда масъул котибимиз Анвар акани пахта теримига борадиганлар рўйхатига тиркаб қўйибди. Анвар ака бундан ранжиб, ишдан бўшаб кетдилар. Мен бу ўринга Эркин Аъзамни таклиф қилдим. Эркин билан радиода бирга ишлагандик, унинг ижодга талабчанлик билан ёндашиши менга ёқарди. Лекин публицистикани тан олмаслиги учун кўп баҳслашардик. “Адиб ижодий сафарда кўп юриши керак, турли одамлар билан учрашиб, суҳбатлашиш унга руҳ беради”, деган фикримга Эркин қарши чиқарди. Эркин таклифимни қабул қилди-ю, лекин радиодаги раҳбарлари унга дарров рухсат беришмади. “Менга қуриб битказилаётган уйдан беришар экан”, деди Эркин. “Бу ваъдаларига ишонманг, биринчи галда уйни санъаткорларига беришади. Чунки улар раҳбарларнинг кўнглини олиш йўлини билишади. Сиз эса билмайсиз”, десам ҳам умид қилди. Уй битгач, умиди пуч экани маълум бўлди-ю, ишдан бўшаб, журналга келди. Мен билан бир оз муддат бирга ишлади, кейинроқ адабиёт бўлимини бошқарди.
“Гулистон”да яхши ижодий муҳит борлигини кўпчилик таъкидларди. Адабиёт бўлими асарларга талабчан бўлгани сабабли улардан норозилар ҳам бор эди. Айтиш жоизки, бўлим талаби асосли, уларнинг норозиликлари эса ўринсиз эди. Иқтидорли ёшларга астойдил жон куйдиришарди. Хайриддин Султоннинг Бобур ҳаётига бағишланган тарихий ҳикоясини тайёрлашларида мен уларга қойил қолганман. Кейин Алишер Ибодинов ҳикоялари тайёрланди. Ҳарбий хизматдаги йигитнинг ижодига бу қадар меҳрибонлик билан аҳамият берилиши катта савоб эди.
Мен “Гулистон”да кўпроқ ишлашим ҳам мумкин эди. Лекин адабиёт бўлими атрофида туғилган бир фитна сабаб бўлиб, “дўстлар” билан бирга ишлашни хоҳламай қолдим. Адабиёт бўлимига ишга олинган Атҳам талабчанликда устози Маҳмуд Саъдиновдан қолишмасди. Ўта талабчанлик, таъбир жоиз бўлса, “ўз бошини еди”. Навбатдаги ижодий сафардан қайтган куним Атҳамнинг ишдан бўшатилаётганини билдим. Сабаби, бир шоира Асқад акага шикоят хати ёзибди. Унда айтилишича, Атҳам жувонга севги изҳор қилиб алдаган эмиш. Бу ғоят ажабланарли шикоят эди. Атҳам унга қанчалар севги изҳор этган, билмайман, лекин бу хонимнинг кўп ижодкорларнинг тўшагини обод қилиб юргани ҳеч кимга сир эмасди. У Атҳамни ҳатто номусга текканликда айблабди. Ажаб! Шу жувон номусдан гапирса!
Буни эшитиб, Асқад аканинг ҳузурларига кирдим-да, бор гапни очиқчасига тушунтирдим. “Атҳамни ишдан бўшатиш адолатсизлик”, дедим. Асқад ака бир оз ўйланиб ўтирдилар-да, “Гапингиз тўғри, Атҳам жойида ишлайверсин”, дедилар. Фитна тўри узилгандай бўлди. Мени Жиззахга жўнатдилар. Қайтиб келсам, таҳририятда мажлис бўлаётган экан. Саломлашишга ҳам фурсат бўлмай, мажлис аҳли сафига қўшилдим. Асқад ака таҳририятдаги кўнгилсиз ҳолатлар ҳақида гапира туриб, Атҳамнинг бузуқлиги учун ишдан бўшатилганини тилга олганларида ажабландим.
Мен сафарга кетганимдан сўнг “фитна тўри” энди маҳкамроқ тўқилибди. Асқад ака Атҳамни “ўз хоҳиши билан” ишдан бўшатиш ҳақидаги буйруққа имзо чекибдилар. Бу адолатсизликдан ғазабланиб, яна Асқад аканинг ҳузурларига кирдим.
– Ишдан бўшагани ўзи учун ҳам дуруст бўлди. Бу гап юқорига қадар чиқибди. Бу даъвони жиноятга буриб юборишлари ҳам ҳеч гап эмас, – дедилар.
– Ахир бунинг фитналиги аниқ-ку? Эртага улар менга нисбатан ҳам фитна ясайдилар, эртага балки ўзингизга…
– Тоҳиржон, сиз ёшсиз, бунақа фитнани энди кўряпсиз. Биз кўрган фитналар олдида буниси “фитнача”… Ҳар нарсага асабийлашаверманг.
Мен Атҳамни ишга қайтаришни талаб қилдим. Рад жавобини олгач, хонамга чиқдим-у, норозилик сифатида ишдан бўшашимни баён этиб, ариза ёздим. Асқад ака ҳам, Ваҳоб ака ҳам кўп насиҳат қилдилар. Ўжарлик отидан тушмадим. Ҳозир ўша дамларни эслаб, бу қайсарлигим учун ўзимни айблайман. Ўша куни эса кундалик дафтаримга буларни ёзиб қўйган эканман:
“Осмон ва замин абадийдир. Бунинг сабаби: замин ҳам осмон ҳам ўз манфаати учун яшамайди.
Авлиё ҳам шу кабидир. Улар ўзлари учун ҳеч нима изламайдилар. Шу боис ҳам амалга оширмоқлари фарз этилган барча ишларни бажара оладилар.
Буларнинг зидди ўлароқ яна бир тоифа бор:
Инсонга хос номаъқул хулқлардан бири – унинг ўз-ўзига муҳаббат қўйиши, ўзини бағоят даражада иззат қилиши, ўзига ва фақат ўзига яхшиликлар тилашидир. Унинг бадбахтлик саройи айнан шу хунук хулқ пойдеворига қурилади: яъни у буюк бўлмоқликни истайди, бироқ кўрадики, у зиғирдан кичикроқ мартабада экан; у бахтиёрлик денгизида сузмоқликни ихтиёр этади, лекин ўзини бадбахтлик кўлмагида кўради; у ўзини комиллик чўққисида тасаввур этади, ҳақиқат кўзгуси эса уни тубанликда кўрсатади; у ўзини бениҳоя даражада ҳурмат қилувчи одамлар даврасида кўрмоқни хоҳлайди, бироқ, ёмон хулқи туфайли одамларнинг нафратига етишади. Нурли орзулари амалга ошмаган бу инсон оқибатда жиноят йўлини танлайди: у ўз хоҳишига хилоф ҳисоблаган ҳар қандай ҳақиқатни инкор эта бошлайди. Бу ҳам камлик қилиб, бора-бора нафратланади. Мазкур ҳақиқатни маҳв этмоқ истайди. Истагини амалга оширмоққа қурби етмагач, қалбидаги макрини яшириб, бошқаларнинг кўзлари олдида бу ҳақиқатни бузиб кўрсатиш ҳаракатига тушади. Бунинг учун ҳеч нарсадан тап тортмайди, фақат шу йўл билан у ўзининг камчиликларини ҳам ўз-ўзидан, ҳам бошқалардан яширгандек бўлиб, гўё кўнгли таскин топади.
Қалблари нақадар ожиздир бундай кимсаларнинг…”
Адолат учун курашиш керак, лекин Атҳам ҳимоя қилишга арзийдиган йигит эмаслигини, одамийликка хос бўлмаган анчагина қусурлари борлигини анча кейин билдим.
1978 йили Ёзувчилар уюшмаси таниқли шоир Маъруф Жалил билан мени Москвадаги Халқаро Адабиёт институтининг икки йиллик ўқишига тавсия этди. Бу ўқишнинг ижодкор учун икки томонлама фойдаси бор эди: аввало дунё адабиёти билан янада чуқурроқ танишиш имкони туғиларди. Иккинчидан, ижод қилиш учун яхши шароит яратилганди. Талаба-ижодкор СССР Ёзувчилари уюшмаси аъзоси бўлгани учун яхши маош ва алоҳида хона билан таъминланарди.
Москвага бориш тайёргарлигини бошлашга ҳам улгурмадим. Хонамга Атҳам кириб келиб, дабдурустдан:
– Москвага боришдан воз кечинг, мен дўстим Соқий билан бораман, – деди.
– Сизлар қандай борасиз, уюшмага аъзо эмассизлар-ку?
– Шу ойда бўладиган кенгаш мажлисида аъзоликка қабул қилишади.
– Ҳали китобингиз чиқмаган бўлса ҳам қабул қилаверишарканми?
– Ҳа. Журналдаги мақолаларим кифоя экан. Маъруф акани кўндирдик, сиз бугун уюшмага хат ёзиб берсангиз бас.
Очиғини айтсам, бу талаб менга сурбетлик бўлиб туюлди. “Маъруф акани кўндирдик” дейди. Ювош одамни кўндириш учун кўп гап кифоя эмас. Мен ҳам баҳслашиб ўтирмадим, талаб қилган хатини ёзиб бердим. Москвага бордим нима-ю, бормадим нима, менга фойда-зарари йўқ эди. Лекин оилавий можаро туфайли уйсиз-жойсиз юрган Маъруф ака борсалар, икки йил ҳаловат топган бўлардилар.
Атҳам бир мақоласида Назир Сафаровнинг асарини танқид қилган экан, бу ҳақиқати ўзининг бошига гурзи бўлиб урилди. Ёзувчилар уюшмасининг бошқарув йиғилишида Назир Сафаров “Ҳали китоби чиқмаган танқидчи бола”нинг уюшма аъзолигига қабул қилинишига йўл қўймабди. Демак, Атҳамнинг Москвага бориши ҳам ўз-ўзидан бекор бўлган.
Бу икки ошнанинг худбинлиги шу билан тугамади. Кейинчалик, Ёзувчилар уюшмаси котиблигига номзодим кўрсатилганда бу худбинликка яна дуч келдимки, баёни кейинроқ битилар.
“Гулистон”даги кунларим ҳақида эсласам, устоз Асқад Мухтор ҳақида гапирмай ўтолмайман. Тўғри, уч-тўрт ўринда у муҳтарам зотнинг номларини тилга олдим. Лекин Асқад аканинг шахслари ва ижодлари ҳақида бу тўлиқ тушунча бера олмайди.
