Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 5

Биринчи ва сўнгги учрашув.

Ёзувчининг ўзини кўришдан аввал асарлари билан танишадилар. Қалам соҳиби дунёдан ўтгандан кейин ҳам у билан учрашадилар, учрашаверадилар. Камина ҳам шундай. Дастлабки ғойибона учрашув радиодан берилган “Опа-сингиллар” романи асосидаги спектакль. Ўтган аср эллигинчи йилларнинг охирлари эди чамамда. Радиодан эшитганларим ҳали ҳам қулоқларим остида жаранглаб тургандай. Сўнг ўқилган китоблар: “Туғилиш”, “Давр менинг тақдиримда”, “Чинор”… Ва ниҳоят – “Уйқу қочганда” – назаримда васият ўрнига битилган китоб.

Давр унинг тақдирида… ёки У даврнинг тўфонларида…

Асқад ака ярим асрдан ортиқроқ умрларини адабиётга бердилар. Асқад ака ва у кишининг тенгдошлари ижоди ҳақида гапирилганда муҳим бир ҳақиқатни четлаб ўтмаслик керак. Улар адабиётга ҳавас қўйиб, ижод сирларини ўрганаман, деб аҳд қилишганда бу олам чаман эмас эди, бўстон эмас эди. Бўстонга аямажиз оралаб, чаманларнинг жонига қасд қилган даврлар эди. Бўстондаги гулларнинг юзларига шудринг томмаган, бу покиза япроқлар чўлпонлар, қодирийлар қонига беланган эди. Ана шундай таҳликали даврда кириб келдилар. Ўсмирлик ёшидан йигитликка қадам қўяётган ижодкорларнинг зиммасида мушкул вазифа турар эди. Улар ўзларидан бир оз катта ижодкорлар қаторида туриб, бу бўстонни қуриб қолмоқликдан асрашлари шарт эди.

Адабиёт боғидаги аямажизнинг табиатдагисидан фарқи шу эдики, асл аямажиз йилда бир келиб, баҳорни доғлаб кетади. Адабиёт бўстонидагиси эса, ўттизинчи йилларнинг ўрталарида кириб келганча узоқ туриб қолди. Асқад ака ва у кишининг тенгдошлари ана шундай оғир кунларни бошларидан ўтказдилар. Дориломон кунларда ижодга кириб келганлар бу дардли онларни унутмаса яхши бўларди.

Кутиб яшадилар. Дам армонли, дам қайғули, дам умидли сатрлари билан курашиб яшадилар. Қалбда туғилган сатрнинг ҳаммаси қоғозга кўчмади…

Юнон афсоналарида худолардан оловни ўғирлагани учун қояга занжирбанд этилган Прометейнинг жигарини чўқувчи бургут ҳақида ҳикоя қилинади. Асқад ака шу воқеани шеърга кўчириб ажиб бир маъно кашф этган эдилар:

Советлар даврида йигирманчи асрни таърифлаб баландпарвоз сифатларни қалаштириб ташлашарди. Большевикларнинг даъвосича, бу аср гўё фақат улар учун яралгандай эди. Энди ўйлаб қаралса, йигирманчи асрнинг большевикларга тааллуқли жиҳатлари чиндан ҳам бор экан. Айнан шу аср большевиклар ҳукмронлигига ҳам доялик, ҳам ғассоллик қилди. Бугун йигирманчи асрга таъриф беришда “аламлар асри”, “ҳижронлар асри”, “армонлар, айрилиқлар…асри” деган сифатларни тилга олишга тўғри келади. Бугун биз бу ибораларни дадил айтяпмиз. Асқад акаларнинг авлоди ҳам асрнинг яраларини билишарди. Аммо биздаги шароит, имконият уларда йўқ эди. Улар бу яраларни четлаб ўтишмаган, қоғозга муҳрлашга интилишган. Ўзига хос услубларда айтишган ҳам.

Қалам аҳлининг дарди, дунёни кўра билиши, англаганларини қоғозга кўчириши бир-бирига ўхшамайди. Уч-тўрт ёзувчи бир воқеага гувоҳ бўлади, ундан таъсирланади. Аммо бу таъсирланишнинг баёни ягона бўлмайди. Ҳатто бир пайтда ёзилмайди. Бир адиб ҳиссиётларини ўша куниёқ қоғозга тушириши мумкин, иккинчиси орадан ойлар ёки йиллар ўтиб қаламга олади. Баъзан “фалончи ёзувчи пистончидан зўрроқ”, деганга ўхшаш таққослашни эшитиб қоламиз. Бизнингча, бу ноўрин ва нотўғри тушунча. Бир ёзувчини иккинчисига таққослаб, ижодига ҳукм чиқариб бўлмайди. Боққа кирилганда нима учун шойигул атиргулга ўхшаб ёқимли ҳид тарқатмайди, деб даъво қилмаймиз-ку? Бу фикрларни баён қилмоқликдан мурод – Асқад аканинг фазилатларини эслаш онида у кишини улуғлаб, бошқаларни камситиш ниятим йўқ. Қандай таниган бўлсам, шундай баён этажакман, инша Аллоҳ.

Асқад акани ўқиганимда бошқаларда учратмаганим ҳаёт фалсафасини, бу фалсафанинг теран маъноларини кўраман. Оламнинг дардли, ҳазин, қайғули куйларини эшитаман. Олам дардларини англаганлардан баъзи бирлари нидо қиладилар, ҳайқирадилар, бу муаммоларни тезликда ҳал этишга ундайдилар. Асқад акада баландпарвоз хитоблар йўқ. У киши босиқ тарзда диққатни дунё муаммоларидан бирига тортадилар. Унинг ечими хусусида фикрлашга чорлайдилар. Ўқувчи адиб билан бирга масаланинг ечимини излайди. Асқад ака учун бирон воқеанинг қизиқарли баёни муҳим эмас, ёзувчига ўша воқеа атрофидаги фалсафий мушоҳадалар зарурроқ. Орол муаммолари ҳақида кўп ёзиляпти. Асқад ака ҳали Орол қуримай туриб, “Чинор” романида унинг фожиасини қаламга олган эдилар.

Афсуски, қалам аҳлининг дардини ҳамма вақт ҳам тушунавермайдилар. Рус адиби Антон Чехов юз йил аввал ўрмонлар ҳалокати масаласини кун тартибига қўйган эди. Агар жамият адибнинг огоҳлантиришига қулоқ осганида бугунги табиат офатлари инсониятни ташвишга солмасми эди. Худди шунга ўхшаш Асқад аканинг ташвишлари ўша дамдаги раҳбарият қалбига кўчганида балки Орол бу қадар ўлимга яқинлашмаган бўлармиди…

Дунё тақдири Асқад ака учун бегона эмасди. Бунга ёзувчининг асарларини ўқиган киши гувоҳдир. Машҳур одамлар ҳақида билган-билмаганлар турли фикрларни баён қилиб юраверадилар. Агар машҳур одам шуҳратни тан олмай яшаса, камтарин, камсуқум бўлса, унинг дарахтига отилувчи тошлар ҳам кўп бўларкан. Бир даврада: “Асқад Мухтор яхши ёзувчи, лекин гражданин эмас”, деган гап айтилди. “Гражданин” дейилганда атрофдагиларнинг ғам-ташвишларига бегона бўлмаган одам назарда тутилди. Бу фикр мутлақо нотўғри эди. Даъвоимнинг исботи учун Асқад аканинг асарларида, муҳаррирлик қилган журнал ва газетада замон дардларининг акс эттирилганини эсласак кифоя қилар.

Иккинчи жаҳон урушининг зардоблари ҳақида кўп ва хўб ёзилган. Асқад аканинг ижодларида урушни лаънатлаб, тинчлик учун курашмоққа даъват этиб ёзилган сатрларни кўп учратамиз. Гапим чўзилса ҳам, шулардан бирини ёдлайлик. Иккинчи жаҳон урушида совет халқидан йигирма миллион одам қурбон бўлган, деган далил хусусида ҳам анча асарлар яратилди. Асқад акада “Янга” деб номланган шеър бор:

Фандаги каби шеъриятда ҳам ўзига хос кашфиёт бўлади. Айнан шу кашфиёт асарнинг умрини белгилайди. Мазкур шеърда Асқад акагагина хос кашфиётни кўрамиз: ажаб, янгаси бола туғмаган бўлса, фарзандлари урушда қандай қилиб ўлиши мумкин?

Аччиқ армонлар шоирнинг юрагини ҳам куйдиради. У янгасининг туғилмаган фарзандларига қалбида аза очиб пинҳона йиғлайди. Унинг ана шу йиғиси ҳар қандай ўкирикдан таъсирлироқ. “Гражданлик”ни талаб қилувчиларга эҳтимол ҳайқириқ керакдир? Афсус шуки, ҳайқириқ бўғизда, пинҳона йиғи юракда туғилади. Ҳайқириқ шамолга совурилади, пинҳона йиғи қалб тубида қолаверади, юракни ўртайверади…

Олтмиш бешинчи йили Эскижўвадаги маданият уйида ишлаб турган адабиёт тўгараги бирдан ёпилгани ҳақида айтиб эдим. Биз, ёшлар ўйлаб-ўйлаб нажотни Ёзувчилар уюшмасидан, айнан уюшма раисининг ўринбосари Асқад Мухтордан топиш мумкин, деган қарорга келдик. Ойбек, Ғафур Ғулом, Шайхзода, Миртемир каби улуғларни учратиш мумкин бўлган файзли даргоҳга қадам босиб киришга юрак бетламасди. Уч кишидан иборат ваколада камина ҳам бор эди. Озгина ҳаяжон, озгина қўрқув “Асқад Мухтор” деб ёзилган эшикни очиб, “Келинглар, йигитлар, тортинманглар”, деган таклифни эшитганимиздан кейин тарқади. Машҳур ёзувчи, раҳбар билан ҳаваскорлар орасига чегара тортилмади. Бизнинг кичкина ташвишимиз Асқад акага ҳам кўчди, ёрдам беражакларини айтдилар. Уюшмада адабий маслаҳатчилар борлигини, уларга ҳам учрашиб туришимизни тайинлаб, ўзлари бошлаб чиқиб раҳматли Саида опа Зуннуновага таништирдилар. Ўшанда раҳбарга хос одат билан бу ишни котибаларига топширишлари ёки Саида опани хоналарига чақиртиришлари мумкин эди. Ёки “Катта ёзувчиларнинг ташвишлари етиб ортиб турибди менга, энди сен чурвақалар бормидиларинг?”, деб бизни умуман қабул қилмасликлари ҳам мумкин эди. Ўша биринчи учрашувимиздаёқ қалбимиз Асқад акага меҳр билан боғланиб қолган эди.

“Гулистон” журналида тиббиётга доир илмий-текшириш институтидаги камчиликлар танқид қилинди. Уч-тўрт олимнинг амал талашишларига муносабат билдирилди. Фельетондан кейин институтнинг раҳбари ишдан олинди. Бир куни Асқад ака ҳузурларига йўқладилар. Кирсам, ўша раҳбар мотамсаро кўринишда ўтирибди. Ҳасратларини тўкиб, кўзлари ёшланди ҳам. Асқад ака бу ҳасратларни ҳамдардлик билан тингладилар. У киши чиқиб кетгач, “Бояқишга жабр қилибмиз-ку”, дедилар. Бу гапни астойдил ачиниб айтдилар. Очиғи, мен ҳам ачиниб, “масалага яна қайтсакмикин, у кишининг раддиясини ҳам берсакмикин?” деган хаёлда ўтирардим. Асқад ака савол назари билан қараганларидан кейин фикримни айтдим. У киши узоқ ўйландилар-да: “Йўқ, – дедилар оғир бир дард билан. – Агар бу кишига раҳмимиз келса, институт олиб бораётган илмий тадқиқотларга жабр қилган бўламиз”.

Асқад аканинг энг кейинги иш жойлари Ёзувчилар уюшмасида бўлди. Асқад акага хизмат қилувчи автомашинанинг ҳайдовчиси Нозимбек билан кейинроқ камина ҳам бирга бўлишга тўғри келди. Айтиш жоизки, ҳамма “хўжайин”лар ҳам ҳайдовчиларга ёқавермайди. Ҳаммаси ҳам собиқ “хўжайин”ни мақтайвермайди. Нозимбек Асқад акани мақташдан чарчамасди. Мен Асқад аканинг мадҳ этилаётган фазилатларини яхши билсам ҳам, Нозимбекнинг шаштини қайтармаслик учун тинглардим. “Гулистон” журналида ишлаганларида Асқад ака хизмат машинасидан фойдаланмаганларини айтдим. Одамлар “Волга”да керилиб юраман, деб амал талашишади. Мансаб Асқад ака учун ўзларини роҳат билан таъминлаш эмас, балки юртга хизмат қилмоқ учун керак эди. Муддаога қайтсам, бир куни жала қуяётган пайтда Нозимбек Асқад акани Дўрмондаги ёзувчининг ҳовлисига олиб борибди. Асқад ака машинадан тушаётиб “Нозимбек, кетмай туринг”, дебдилар. Нозимбек “Домла яна шаҳарга қайтар эканлар шекилли”, деб ўйлаб кутибди. Бир маҳал Асқад ака зонт (баъзилар “шамсия” ёки “соябон” деб ишлатишяпти. Шамсия ва соябон офтоб нуридан сақлаш учун ишлатилади.) кўтариб чиқибдилар-да: “Нозимбек, уйга етиб олгунингизча шалаббо бўлиб кетманг”, деб узатибдилар. Бу воқеанинг баёнидан муддао шуки, мен шу меҳрибонликда ҳам даъво қилинмиш “гражданлик”нинг заррасини кўраман.

Асқад ака журналда нашр этишга мўлжалланган барча қўлёзмаларни синчиклаб ўқирдилар. Бошқалар каби чизиб, таҳрир қилиш одатлари йўқ эди. Насрда ҳам, шеърда ҳам зарур бўлиб қолса бир неча сўзни шундай заргарлик билан ўзгартирардиларки, ажабланардик. Муаллиф “сиз менинг фикримни ўзгартириб юборибсиз”, деб даъво қилолмай қоларди. Асқад ака ёшларга меҳрибон эдилар. Уларни ҳар қадамда қўллашга уринардилар. Лекин талабдан паст даражадаги асарларни нашр қилиш масаласида адолатдан чекинмасдилар. Бир куни тоғам Мирзакалон Исмоилий хоразмлик ёш шоирнинг шеърларини тавсия қилиб келибдилар. Асқад ака хонамизга кириб: “Сиз Мирза акамнинг жиянлари экансиз, шу пайтгача билмас эканман”, деб гина қилгандай бўлдилар. Ўзимни оқлашга сўз топишга улгурмай, қўлларидаги қоғозларни узатдилар: “Бир даста шеър олиб келибдилар, иккитасини танладим, қолганини бошқа жойга тавсия қиларлар”, дедилар. Асқад ака “эрта-индин” деб юрмасдан шеърларнинг тақдирини ўша куниёқ ҳал қилиб бердилар. Асқад ака танлаган шеър адабиёт бўлимига ўтгач, ундаги талабчан акамиз Маҳмуд Саъдиновга ёқмади. Асқад ака “Менга ёққан сенга ёқмайдими”, деган маънода таъна қилмадилар, “Шеърни, албатта, чиқарасан”, деб зўрламадилар ҳам. Чунки шеърларни умумий талаб даражасидан пастроқ эканини ўзлари яхши билардилар. Эътиборли ёзувчининг тавсиясини ҳурмат қилибми, иккитагина шеър танлаган эдилар. Шу иккита шеър чиқса журналнинг савияси тушиб кетмас эди. Лекин бўш асарларга озгина бўлса ҳам йўл очиларди. “Фалон асар чиққанда буниси чиқса нима қилибди?”, деган фикр ғолиб бўла бошларди. Шу боис ҳам Бош муҳаррир бўлим бошлиғининг ҳукмини бекор қилишни истамаган эди.

Халқда “Мевали дарахтга тош отилади” деган мақол бор. Асқад аканинг дарахтларидаги мевалар бағоят мазали бўлгани учунми, тош отишга ишқибозлар кўп бўларди.

“Чинор” романи нашрдан чиққан кунлар эди. Адиблардан бири асарни танқид қила кетди. Романнинг дастлабки сатрларида узоқда кўринаётган улкан чинор булутга ўхшатилганди. Танқидга берилган биродаримиз шу жумлани ушлаб олганича асарни булғашга ҳаракат қилаверди. У билан баҳслашишга уриндим. Барака топкур, бировга гап бермайди. Шунда “Китобни охиригача ўқиб чиқдингизми?” деб сўрадим. Ажабки, “танқидчимиз” ҳали китобни кўрмаган ҳам эканлар. Ўша биринчи жумлани ҳам бировдан эшитибдилар. Шунақа ҳангомалар ҳам бўларди.

“Ошкоралик” деб ном олган кунларда Асқад акани ҳақорат қилиш даражасида айблаб ёзилган мақола газетада эълон қилинди. Ўшанда устоз анча бетоб эдилар. Мақоланинг саломатликларига қанчалик зарар етказгани ўзларигаю, оилаларига аён. Ўшанда Асқад ака фақат ўзларига хос бўлмиш донолик билан раддия ёздилар. Раддиянинг охирида муҳаррирга қарата: “Ким нима ёзиб келса, ўйламай-нетмай босаверасизми? Мен “фалончи ароқ ичавериб мияси айниб қолган” деб ёзсам ҳам чиқарасизми?” деб пичинг қилган эдилар.

Ўша “мияси айниб қолган” одам репрессия йиллари Асқад акани улуғ бир шоирни қаматишда айблаган эди. Бу туҳмат Асқад акани яхши билган барча ижодкорларга оғир ботди. Мен “Шайтанат”ни ёзаётганимда ўша воқеани ҳам сал ўзгартирган ҳолда баён қилган эдим. Анварнинг устозларидан бири Ҳикмат Ўролов деганда Асқад акани назарда тутган эдим.

* * *

Ҳикмат Ўролов шаҳар марказида, олимлар учун махсус қуриб берилган икки қаватли уйда яшарди. Эшик қия очиқ бўлса ҳам Анвар қўнғироқни босди. Дам ўтмай остонада Ҳикмат Ўроловнинг хотини кўринди. Эрини бениҳоя тарзда иззат қилувчи, ҳар қандай бетаъсир шамолдан асрашга интилувчи, сочлари текис оқарган хушрўй, хушмуомала бу аёл барчани ширинсўзлиги билан мафтун этарди. Ҳозир ҳам Анварни меҳрибонлик билан қаршилади.

– Келганингиз яхши бўлди. Домла сизни жуда яхши кўрадилар. Кўп гапирадилар. Анча вақт кўринмадингиз, хавотирландилар.

Анвар нима дейишини билмади. “Тобим йўқ эди”, деса, жиннихонадан чиққанига ҳам ярим йил бўлди. Бирров келиб кетиши мумкин эди…

– Айб менда, эътиборсизлик қилдим, – деди Анвар дангал.

Аёл бу гапни эшитиб, ширингина жилмайди-да, бошини сарак-сарак қилиб, деди:

– Ундай деманг, жон ўғлим, ёшларнинг ишлари, ташвишлари кўп бўлади. Энг муҳими, дилингизда тутган бўлсангиз бас.

Анвар остона ҳатлаб ичкари кириб, тўхтади.

– Нега тўхтадингиз, кираверинг.

– Домла… ўқидиларми?

– Ҳа… – аёл маъюс жилмайди. – Лекин сиз қайғурманг. Бу ҳали фожиа эмас. Биз бундан баттарларини-да кўрганмиз.

– Ҳаммаси туҳмат…

– Қайғурманг, деяпман-ку. Домлажон мутлақо эътибор бермадилар. Одатдагидек китобхоналарида иш билан бандлар. Юринг, юраверинг…

Анвар уй бекасининг изидан иккинчи қаватга кўтарилди. Бу уйдаги меҳмон кутишга мўлжалланган энг катта хона китобларга ажратилган. Тўрт девор гир айлана, ҳатто эшик-деразаларнинг ёнлари, тепаларига ҳам тахтачалар қўйилиб, китоблар терилган. Кўча томонга қараган катта дераза ёнида ёзув столи. Икки кишининг суҳбатлашиб ўтиришига мўлжалланган иккита юмшоқ ўриндиқ, пастак курси… Катта хонанинг жиҳозлари шулардан иборат.

Ҳикмат Ўролов юмшоқ ўриндиқлардан бирини банд этган, қўлида қадимдан қолган китоб. Кўзлари китоб саҳифасига қадалган, хаёли эса нима биландир қаттиқ банд эди. У зинадан кўтарилаётган икки кишининг шарпасини сезмади. Анвар унинг ўтиришига қарабоқ, иш билан банд эмаслигини фаҳмлаб, ўгирилди-да, уй бекасига савол назари билан қаради. Уй бекаси енгил йўталди. Ҳикмат Ўролов бунга эътибор бермади. Шунда Анвар баландроқ овозда салом берди.

Хаёл чангалидан юлиб олинган Ҳикмат Ўролов чўчиб тушди-ю, аммо сир бой бермай алик олди-да, ўрнидан туриб Анварга қучоқ очди.

– Қўнғироқнинг чалинишидан сиз келганингизни билувдим. Сиз астагина, одоб билан чаласиз, – деди у Анварни бағрига босиб. – Хурсандман, меҳрибоним, хурсандман. Қани, ўтирсинлар. Ҳозир иттифоқо мавлоно Румийни ўқиётган эдим. “Найнома” хаёлимни ўғирлади. Ўқиб берай, эшитинг. Маликам, сиз ҳам тингланг.

– Мен ўзим ўқиб оларман.

– Дуруст. У ҳолда чойни шу ерда ичамиз. Икки олимнинг суҳбати китобхонада кечгани маъқул.

Уй бекаси изига қайтгач, Ҳикмат Ўролов муқовасига ямоқ тушган китобни варақлади. Анвар ёзув столидаги газитни кўрган, домланинг атайин гапни чалғитишга уринаётганини фаҳмлаб турарди.

– Сиз… ҳар ҳолда Мавлоно Румийни яхши биласиз, а?– деб сўради Ҳикмат Ўролов.

– Мавлоно Жалолиддин Муҳаммад бинни Баҳоуддин Валад Балхий Румийнинг минг икки юз еттинчи йилда туғилгани, минг икки юз етмиш учинчи йилда вафот этиб, Қўня шаҳрига дафн этилганини биламан.

– Меҳрибоним, камтарлик албатта улуғ фазилат, аммо бу даражадагиси эмас, – деди Ҳикмат Ўролов маъюсгина жилмайиб. – Назмга муҳаббатингиз борлигини билмаганимда сўзларингизга инонар эдим. Тарихчи олим сифатида Мавлононинг ҳаётларига оид саналарни аниқ билишингиз табиий, аммо шоир сифатида “Маънавий маснавий”ни билмаслигингиз ишонарли ҳол эмас. Бу ҳақда баҳслашмайлиг-у Мавлонони ўқийлик:

Ҳикмат Ўролов ўқишдан тўхтаб, пешонасини силаб қўйди. Шунда Анвар бармоқларнинг енгил қалтираётганини кўрди. “Дардни яшириш қийин, – деб ўйлади Анвар. – Холидийнинг аҳмоқона гапларига эътибор бермай бўларканми? Домла дардини ичига ютишга уриняпти. Юрагида бу дардни ҳам сингдириш учун бўш жой бормикин? Домла нимага бундай қиляпти? Андишаданми? Андишанинг отини қўрқоқ дейишади-ку? Индамай қўйгани барча бўҳтонларга ризо эканини англатмайдими? Наҳот домла буни тушунмайди? Қачонгача индамай ўтираверади? Мана шунақа индамай қўя қолиш одати борлиги учун ҳам Холидий тап тортмай унга ташланган. Қани, Миролимга шундай қилиб кўрсин-чи?! Йў-ўқ, бу шаллақидан қўрқади. Сталин замонида Миролим зиёлиларни қуритишда роса хизмат қилган. Холидий унга салгина тегиб ўтса, ўзи балоларга қолади. Миролим лўли хотинлардай дод солиб, Холидийнинг айбларини очиб ташлашдан ҳам қайтмайди. Ҳикмат Ўролов эса индамайди… Индамай туриб енгмоқчи бўлади… Шуларни унга айтайинми?.. У менинг насиҳатимга муҳтожми? Майли, бировга чанг солмасин, аммо… ҳеч бўлмаса ўзини ҳимоя қилса-чи?..”

Ҳикмат Ўролов бармоқларининг титрашидан ноқулай аҳволга тушди. “Сездими ё сезмадими?” деган ҳадикда Анварга ўғринча қараб қўйди. “Ўйга толди… ҳикоят таъсир қилдими ё Холидийни ўйлаяптими? Келгани яхши бўлди… Ҳалол йигит. Кўнглида кири йўқ… Шунинг учун қийналади. Умр бўйи қийналиб яшашга маҳкум…”

Уй бекаси патнисда нон-чой кўтариб чиқиб, орадаги сукутни бузди.

– Вой эсим қурсин, дастурхон олмабман-ку, – деди у хижолат бўлиб.

– Ҳечқиси йўқ, маликам, – Ҳикмат Ўролов шундай деб ўрнидан чаққон турди-да, ёзув столидаги газитни олиб, курси устига ёйди. – Қўлбола дастурхон ҳам бўлаверади, сиз азият чекманг.

Уй бекаси биринчи қаватга тушиб кетгач, пиёлаларга чой қуйилди. Ҳикмат Ўролов гапни чалғитиб, мақолани эслашни хоҳламасди. Чойнакнинг тагида Холидийнинг мақоласи чоп этилган газит, икковининг кўнгли ҳам, хаёли ҳам шу гаплар билан банд. Аммо мақола туфайли жабр чеккан одам ўзининг бу майда гаплардан юқори эканини кўрсатишга тиришади. Анвар эса бунга тоқат қилолмайди. У ўзини оқламоқчи эмас, бироқ ҳақиқатни айтиши шарт.

– Домла, мен ҳу Тошмататхонада ростдан ҳам бор эдим, аммо… – деб гап бошлади Анвар. Бироқ мезбон сўзларини давом эттиришига йўл бермади:

– Сиз мени ранжитяпсиз, азизим, – деди Ҳикмат Ўролов, бош чайқаб. – Шу гапларга ишонадиган гўл одамга ўхшайманми?

– Домла…

– Гапирманг, азизим, гапирманг. Умр бўйи ўша идоранинг хизматини қилиб келган одам ёнингизга кириб ҳужжат титадими? Э… унинг найрангларини кўравериб… Тағин ҳам “домла Иноятуллони Ҳикмат Ўролов ўз қўли билан отган”, демабди. Шунисига хурсандман. Ҳамонки, шу мавзуда гап очдингиз, бир нарсани айтай: тўғри, домла Иноятуллони қамашганда кўплар қатори мени ҳам чақиришган. Мендан аввал Холидийни ҳам чақиришган. Менга унинг кўрсатмаларини беришган, ўз кўзим билан ўқиганман. Мана бу ердаги, –Ҳикмат Ўролов газитни бармоғи билан уриб қўйди, – гаплар ўзининг кўрсатмалари. Домланинг қўлларига кишан уриб берган Холидийнинг ўзи. Сиз ҳужжатлардаги менинг имзоимни кўрдингизми?

– Йўқ… қарамай чиқиб кетдим. Жаҳл келганда ақл кетади…

– Хижолат бўлманг, зарари йўқ. Ҳужжатлар вақти келиб яна қўлингизга тушса қараб қўярсиз. Мен кўп ёзмаганман. Ёзганларим аниқ эсимда: “Агар ҳалол олим мингта бўлса, мингдан бири домла Иноятулло, у шу мингнинг олдинги қаторида туради. Агар биттагина бўлса, демак, у шубҳасиз – домла Иноятулло”. Мени қийнашмади. Бошқа сўроққа ҳам чақиришмади. Шунга то ҳозирга қадар ҳайронман. Балки мен ёзиб берган қоғоз йўқотилгандир. Балки имзо бошқа қоғозга кўчирилгандир, буниси менга қоронғи. Мен ҳали ҳам ўша фикримда қатъий тураман: домла Иноятуллодай олим олдида биз сариқ чақа қимматига ҳам эга эмасмиз. Бундай дейишимга асос борми? Бор. Сиз айтинг, азизим, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?

Суҳбатнинг бу тарзда бурилиши Анварни ажаблантирди, бундай саволнинг берилиши эса ўйлантирди.

– Мен сиздан жавоб кутяпман, меҳрибоним, – деди Ҳикмат Ўролов. – Айтинг, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?

– Агар кеча бошқа гап айтиб, бугун бошқасини даъво қилаётганимиз назарда тутилса…

– Бу бошқа масала. Айтиш мумкинки, бу иймон масаласи. Унвонлар, илмий даражалар ҳам бошқа масала. Сиз менга бир сўз билан жавоб беринг: “ҳа”, ёки “йўқ”! Сўнг жавобингизни албатта изоҳлаб ҳам берасиз.

Ҳикмат Ўролов Анварнинг кўзларига тикилиб кулимсиради. Анвар бу саволга ақли етган даражада жавоб бера оларди, аммо унга мезбоннинг асл мақсади қоронғу эди. Шу боис жавобга шошилмади.

– Сиз қийналманг. Ўзим айтиб қўя қолай: йўқ! Сабаб: бир куни домла Иноятуллонинг уйларига борсам, заррабинга тикилиб ўтирибдилар. Сизда заррабин борми? Ҳа, менда ҳам йўқ. Хуллас, бир археолог олим домлага узум данакларини берибди. Данакнинг умри салкам минг йил эмиш. Археологнинг айтишича, Эски шаҳардаги қазилма пайтида ҳожатхона ўрнидан топилган эмиш. Домла Иноятулло археологлар билан яқин эдилар. Сиз археологлар билан охирги марта қачон учрашгансиз? Учрашганим менинг ҳам ёдимда йўқ. Хуллас, ўшанда: “Домла, бу сизга нима учун керак?” деб сўрадим. Домла: “Ҳақиқий тарихчи олим шуларгача аниқ билиши шарт. Ҳусайни узум ҳозир қандай, минг йил ва аввал қандай бўлган, минг йил ичида табиат қандай ўзгаришларни, нима сабабдан бошидан кечирди – биз билмасак, ким билади? Тарихий воқеалар билан табиатдаги ўзгаришлар орасида узвий боғланиш йўқми?” Хуллас, ўшанда ҳақиқий тарихчи олим – домла Иноятулло деб ишонганман. Биз китоб ўқиб, таҳлил қилиб, тарих илмини яратяпмиз, деб кериламиз. Бу китобларни бизгача кимдир ёзиб кетган. Биз фойдаланаётган адабиётларни араб ҳам, форс ҳам, фарангими немисми, жуҳудми ё русми, ким бўлса бўлсин, ёзган. Маълум бир ҳақиқатга ҳар бири ўз миллати фойдаси нуқтаи назаридан ёндошган ва баҳо берган.

– Худди шу нуқтада хато йўлга қадам қўйганмиз, – деди Анвар. – Биз қўлимизга жуҳуднинг китоби тушса, тарих шундай эди, деб жавраймиз. Немисники тушса, йўқ, бунақа эди, деб туриб оламиз. Мана, тарихга икки хил муносабатга ўзимиз ҳам гувоҳ бўлдик. Кечагина ундай девдик, бугун эса бундай. Қадимда шундай ҳол юз берганми? Берган…

Анвар “гапларини бўлиб ранжитмадимми?” деган маънода мезбонга қаради. Ҳикмат Ўролов унинг хавотирини сезиб, “дуруст гапиряпсиз, азизим, давом этинг”, дегандай жилмайиб қўйди. Анвар бундан дадилланиб фикрини давом эттирди:

– Биз ўша китобларга қул бўлиб юраверамиз. Мен борайинда Миролим домламиздан: “Темур замонида “тоифи” узум бўлганми?” деб сўрай. Турган гапки, у “Темурга узумнинг нима алоқаси бор”, дейди. Ҳолбуки, домла Иноятулло йўлини тутган, ўзини тарихчи олимман дейдиган одам буни билиши керак экан. Бир масалага икки хил қарашга виждонимиз қандай йўл қўяди. Кечагина Миролим домламиз Темурни қонхўр, деб, Темурнинг салоҳиятига ижобий баҳо бермоқчи бўлганларни ямламай ютган эди. Бугун эса акси: ким Темур жанг қилган, деса “Сен тарихга қонли кўйлак кийгизмоқчимисан!” деб юмдалаяпти. Қизиғи шуки, Темур ҳақида кеча ҳам шу зот асосий ҳукмни чиқарар эди, бугун ҳам. Баъзан ҳайрон қоламан. Бу Миролим деганлари, Темурнинг отаси уйланаётганида куёвжўра бўлганми ё Темур туғилганида киндигини кесганмикин?

Буни эшитиб Ҳикмат Ўролов қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди.

– Топиб айтдингиз, баракалла, – деди у ўзини кулгидан тўхтата олмай.

– У домламиз нари борса Темур ҳақида тўрт-беш китоб ўқигандирлар. Олтинчисини топиб, буни ҳам ўқинг, дейилса, мен бунақасини билмайман, деб туриб оладилар. Қаранг-а! У киши билмасалар ўша олтинчи китобнинг яшашга ҳаққи йўқ экан. Ўша олтинчи китоб юз йиллар давомида дунё олимларининг диққати марказида турган бўлса-чи? Сиз куляпсиз домла, аммо хафа бўлсангиз ҳам бир гап айтаман.

– Айтинг, азизим. Биламан, сиз ноҳақ гап айтмайсиз.

– Сиз, сизга ўхшаган олимлар нима учун Холидийга, Миролимга майдонни бўшатиб бергансизлар? Янчиб ташласаларинг бўлмасмиди?

– Янчиб… – Ҳикмат Ўролов кулимсираб, бош чайқади. – Сояни янчиб ташлай оласизми? Ахир улар замон ғоясининг соялари эдилар. Сиз ҳақиқатчи йигитсиз. Сизга ўхшаган йигитлар кўп, шундан хурсандман. Лекин орангизда ёш Холидийлар йўқми? Уларни янчиб ташлай оласизми? Саволимга ҳозир жавоб қайтарманг, жавобни вақт беради. Азизим, сиз баҳсни яхши кўрасиз, биламан. Сиздан ўтинчим бор: бугун баҳслашмайлик. Ундан кўра, найнинг ноласини тинглайлик.

Ҳикмат Ўролов нигоҳини яна китоб саҳифасига кўз югуртириб, хонада худди ўзидан бошқа ҳеч ким йўқдай, паст овозда ўқий бошлади:

Ҳикмат Ўролов саҳифадан кўзини олиб, хўрсиниб қўйди.

Унинг нима учун хўрсинганини Анвар эртасига фаҳмлаб етди.

* * *

Асқад ака бундай ғаламисликларни эътиборсиз қолдиришга уринардилар. Лекин ҳадеб дардни ичга ютавериш ўзларига зарар қилди. “Андишанинг оти – қўрқоқ”, деб ҳисобловчилар инсоф эгаларининг кушандаси экани сир эмас.

Ана шундай ҳолатда яшамоқнинг мушкуллигини ҳис қилиб кўрайлик. Лекин бизга аёнки:

Ҳаёт фалсафасини ўқимоққа ҳар бир инсон интилади, адолатни ҳар ким ўзича талқин этади. Ҳар бир кишининг адолати ўзининг худбинлиги даражаси билан белгиланади.

Асқад ака ижодни муқаддас деб билардилар. Вақтни ниҳоятда қадрлардилар. Турли йиғин ва мажлисларда иштирок этиш у киши учун нохуш эди. Баъзилар “адабиёт кунлари” деб аталмиш тадбирларда иштирок этишни ёқтирадилар. Асқад ака эса буни вақтни зое кетказиш, деб ҳисоблардилар. Туркияда бўлганимизда Аҳмад Лутфий Қозончи билан учрашиб уни одоб ва одат юзасидан меҳмонга таклиф этдик. У киши “Ўзбекистонда мен қиладиган иш борми?” деб сўрадилар. Биз юмуш йўқлигини, айланиб, ўйнаб келишларини айтдик. Шунда Аҳмад Лутфий: “Юмуш бўлмаса, бормоқликдан не наф? Менинг ўқийдиган китобларим кўп, ёзадиган гапларим кўп”, деб таклифимизни қайтардилар. Ўша ерда мен Асқад акани эсладим. Бир куни Асқад ака Ленинграддаги адабиёт кунларидан қайтганларида кўпчилик каби “Сафарлар яхши ўтдими?” деб сўрадим. Асқад ака кулимсираб “Ҳа, бир ҳафта умримизни совуриб келдик”, дедилар. Кейин қўшиб қўйдилар: “Эдуардас Межелайтис зўр гап айтди: “Асқад, Лев Толстой нима учун кўп ва яхши ёзган, биласанми?” деб сўраб, жавобини ўзи нақд қилиб қўя қолди: “СССР Ёзувчилари союзи Лев Толстойни шунақа йиғинларга чақиравериб вақтини олмаган, ижод қилишига халақит бермаган”.

Асқад ака билан ишга доир масалалардан ташқари ҳаётнинг мураккабликлари ҳақида ҳам кўп гаплашган эдик. Асабийлашиб, тобим қочиб қолган маҳалда, ҳар қандай шароитда киши ўзини идора қила олиши ҳақида маслаҳатлар бергандилар. Ҳатто шифо учун зарур дориларни ҳам олиб бергандилар. Бошқа ишга ўтганимдан кейин бир куни бензин олиш учун навбатда учрашиб қолдик. Уч соатдан ортиқ навбатда турдик. Ўзбекистон халқ ёзувчиси, “Гулистон” журналининг Бош муҳаррири Асқад Мухторнинг “Москвич” автомашиналари бор эди. Уни “Жигули”га ҳам, “Волга”га ҳам алмаштираман, деб уринмаганлар. Хуллас, ўша навбатда ҳам ҳаёт ҳақида гаплашган, ҳам ғалати, ҳам ачинарли ҳолатларни кузатган эдик. Асқад ака бир нимадан таъсирлансалар ҳам дарров баён қилавермасдилар. Аммо муносабатларини кўз қарашларидан сезиш мумкин эди. Навбатда турганлар орасида инсофли, сабрлилар ҳам кўп эди. Аммо бошқаларни оёқости қилиш ҳисобига, ўз ишини тезроқ битиришга интилувчилар ҳам кам эмасди. Шунга яраша жанжал ҳам етарли эди. Хаёлим ўша жанжаллардан бирига чалғиганда Асқад ака: “Ҳа, Тоҳиржон, ўйланиб қолдингиз?” дедилар. Мен “Булар иймон эшиги олдида ҳам шундай навбат талашишса эди…” демоқчи бўлдиму гапим баландпарвоз оҳангда чиқишидан истиҳола қилиб: “Йигирма литр учун шунчалик жанжалми? Нон учун нима қилишар экан?” дедим. Оғир йилларда нон илинжида туни билан навбатда туриб чиқиш Асқад акага бегона эмасди. Асқад ака ўша кунларни эсладиларми, “Ҳайронман, нон деб бунчаликка борилмасди. Одамларга нима бўляпти?” деб хўрсиниб қўйдилар.

Ўшанда “Гулистон”даги аҳволдан ўзлари гап очдилар. “Шогирдлар” Ваҳоб Рўзиматовга қарши янги фитна бошлаган эканлар. “Ваҳобжоннинг бошига шундай оғир кулфат тушганда мен қандай қилиб уни ишдан бўшатаман?” дедилар алам билан. Кейин “Сиз ишдан кетганингизда ранжигандим. Тўғри қилган экансиз. Яна бир тўғри иш қилинг: ўзимизга қайтинг. Истаган вазифангизни бераман”, дедилар.

Ёзувчилар уюшмасида ишлаётганимда Асқад аканинг етмиш йиллик тўйларини ўтказиш бўйича тадбир тайёрлаб, қарорни котибият ҳукмига ҳавола этдик. Котибият таваллуд тўйи ўтказиш ҳақида қарор қабул қилди. Тўйбоши тайин этди. Ҳали истиқлолга етмаганмиз, советлар жамиятининг сўнгги йиллари, халқнинг аҳволи кундан-кун оғирлашиб бораётган дамлар эди. Котибият мажлисининг эртасига эрталаб Асқад ака келдилар. Қўлларида ариза. Мазмуни: “Халқ қийналаётган пайтда менинг тўй қилишим ярашмайди…”

Олтин балиқ ҳақидаги афсонани ҳамма билса керак. Асқад ака бу афсонани эслаш баҳонасида фалсафий маъно кашф этганлар. У киши тутилган олтин балиқни қўйиб юборадилар. Чунки:

У ҳолда шоир нимани тиласин? Севгими?

У ҳолда ором тилай қолсин. Ижодкорга ором жуда зарур.

Энг яхшиси, бахт тилай қолсин…

Ва ниҳоят, сўнгги учрашув. Ичга ютилган дардлар ўз ишини қилди. Асқад акани хасталик енга бошлади. Тўйга таклиф этиш баҳонасида уйларига бордим. Ёш боладек қувондилар. Тиллари яхши айланмас эди.

Ҳол-аҳвол сўраган эдим, одатлари бўйича кулимсираб: “Ўтирибмиз сергап бўли-иб”, дедилар. Кейин “Уйқу йўқ, “тундаликлар” ёзяпман. Одамлар кундузи “кундалик” ёзади, мен тунда “Тундалик”ни қоғозга туширяпман”, дедилар. “Тундалик”дан бир-икки фикрни ўқиб бердилар. Асқад аканинг вафотларидан кейин, садоқатли шогирдлари ҳаракати билан васият ўрнидаги бу асар “Уйқу қочганда” номи билан нашр этилди.

Ёзувчи билан биринчи ғойибона учрашув – “Опа-сингиллар” эди…

Сўнггиси “Тундаликлар”…

Дастлабки кўришув кўзларида меҳр чақнаб турган киши билан эди.

Сўнггиси олам дарди чўктирган одам…

Умид улки, адабиёт муҳиблари ёзувчидан розидурлар, Аллоҳ устоздан рози бўлсин.

Умид улки, бизларга меҳр кўргазган устоз бизлардан рози бўлсинлар. Омийн, йа Роб ал-оламийн.

* * *

“Гулистон” мен учун унутилмас, қиёслаб бўлмас бир мактаб бўлди. Ҳатто кўнгилни хира қилувчи воқеалар, гаплар ҳам ибрат мактаби эди. Ким ҳаётида камчиликка ёки катта-кичик гуноҳга йўл қўйса, жавобгари ўзидир, ҳукм қилғувчи эса Аллоҳдир. Халқ таъбири билан айтилганда, ҳар бир қўй ўз оёғидан осилади. Шу боис мен уч йил давомида бирга ишлаган акалар ва дўстларни ёмон хотиралар билан эсламайман. Айрим кўнгилсиз воқеаларни баён қилишим, дилимда сақланиб қолган алам ёки кекдан эмас (бундай иллатдан Аллоҳ сақласин!), балки бугунги азиз ёшларимизнинг ҳаётдан маъно олишларида асқотар деган мақсаддадир. Баёнимга диққат қилган бўлсангиз, муҳтарам ҳамкасбларимнинг ҳеч бирлари шахсан менга ёмонликни раво кўришмаган. Ҳамиша хайрли тилакда бўлишган. Шундай экан, не учун мен уларни эслаганимда ҳақларига хайрли дуолар қилмайин?!