Читать книгу Ҳаёт қайиғи (3 китоб) - - Страница 2

Пахтачиликдаги муттаҳамгарчиликларни ҳамма кўриб-билиб турарди, лекин ҳамма жим эди. Шоирларнинг шеърларида деҳқон ташвиши баъзан йилт этиб кўриниб қоларди, лекин бу дард насрга кўчмаётган эди. “Гулистон” таҳририятидаги ўзаро гап-сўзларда ҳам бу мавзу бот-бот тилга олинарди.

– Йўқ пахталардан хирмон уйишади, кейин айбни ёпиш учун “бунт”ларга ўт қўйишади. Икки кило пахта ёнса, икки юз тонна ёнди, деб расмийлаштиришади, – дерди Саъдулла Аҳмад.

– Хўжалик режани салкам икки юз фоиз бажаради, лекин деҳқоннинг чўнтаги қуп-қуруқ, – дерди Мурод Хидир.

Бу фожиаларнинг келиб чиқиш сабабларини ҳам яхши билишарди.

– Шуларни ёзмайсизларми? – деган саволимга маъюс жилмайиб қўйишарди.

Мен шуғулланаётган фантастика тарзига бу дардларни сингдириш мушкул эди. Ўйлай-ўйлай охири тадбир топгандай бўлдим: фантастика билан детективни бирлаштиришни мўлжаллаб, “Чархпалак” асарини ёзишни ният қилдим. Ижодий сафарлар чоғида гувоҳ бўлган воқеаларим йиғила-йиғила янги асарга асос бўлди. “Чархпалак”ни “Гулистон”дан кетганимдан кейин ёзганман. Лекин унинг пойдевори шу таҳририятда қўйилгани сабабли романдаги айрим воқеаларни алҳол ёдга олгим келди.

Асардаги салбий одамнинг исмини “Ўлмас” деб атагандим. Бундан мақсад, “ҳаётдаги муттаҳамлар қайси соҳада бўлсин, ўлмайди, замон ўзгараверади, аммо улар яшайверади, улар дастидан Комил (яъни комиллик) азобда, ҳатто ўлимга маҳкум”, демоқчи эдим. Асар нашрга тайёрланаётган пайтда “Ўлмас Умарбеков Ёзувчилар уюшмасига раис бўлдилар, салбий образни “Ўлмас” десак, ноқулай”, деб исмни ўзгартиришни талаб қилишди. Ёмон одамларнинг исми ёзувчи учун кўп ноқулайликларни юзага чиқаради. “Фалак” нашр қилинганда Ваҳоб Рўзиматов табриклай туриб, “Абдуваҳоб образи зўр чиқибди. Ярамасликлари худди ўзим-а”, деб пичинг қилган эдилар. “Шайтанат” эълон қилинганда “Каримулла” исмидаги одам наманганлик бир муҳтарам домламизга малол келибди. Мен бу исмни қўйганим билан у кишини назарда тутмаганман-ку? Хуллас, таҳририят талабига кўниб, “Ўлмас”ни “Тўхтамиш Омонтурдиев” деб ўзгартирдим. Бу билан “Пахтачиликдаги иллатлар тўхтармишми? Ахир шу пайтгача омон-эсон турибди-ку? Тўхташига ишонмайман”, демоқчи эдим, зукко китобхон мақсадимни балки тушунгандир ва менга ҳамфикр бўлгандир.

Агроном-олимга “Комил” исмини берганимда ундаги комил инсонга хос фазилатларни назарда тутиш баробарида аниқ бир одамнинг қиёфасини кўз олдимда гавдалантирганман. Сирдарёнинг Боёвут туманида Комил Хидиров деган ака билан танишган эдим. Бу киши санъат соҳасида ўқиганлари билан оилавий шароит туфайлими, чўлга кўчиб келган эканлар. Чўлда санъаткорга иш топиларканми? Деҳқончилик билан шуғулланганлар. Ҳикоялар ҳам ёзиб турарканлар. Яхши бир ҳикояларини ўқиб ажабландим. Чунки айни шу воқеа баёнини бошқа одам имзосида ўқиган эдим. Кейин билсам, бу кўчирмачи Комил аканинг дўсти экан. Ёзган ҳикояларини ўқишга берибдилар-у, орадан кўп ўтмай газетада унинг имзосида кўриб, ҳафсалалари пир бўлиб, ижодни ҳам йиғиштириб қўя қолибдилар. “Бургага аччиқ қилиб кўрпа куйдирибсиз, Худо сизга қобилият берган экан, адабиётга бевафолик бўлибди”, дедим. У киши ғамгин кулимсираш билан чекландилар. Боёвутга ҳар борганимда Комил ака билан кўришиб, у кишидан фойдали гапларни эшитардим. Айниқса, пахтачиликдаги қинғир ишларни ипидан-игнасигача билардилар.

“Чархпалак”даги Комил асли олим, умри қисқа, яъни тезпишар пахта навини яратмоқчи. У кўсаклар август ойи бошларида очилишини, сентябрда териб олинишини, шу билан пахтакорлар оғирини енгил қилишни истайди. Кашфиётини амалга ошириш мақсадида чўлдаги хўжаликка агроном бўлиб келади. Тўхтамишнинг мақсади эса Комил ёрдамида диссертация ёқлаб олиб, мансаб зиналаридан кўтарилишни давом эттириш, унинг агрономга муҳтожлиги йўқ:

“Умуман, балки биларсиз, ҳозир агрономга муҳтожлик қолмаган. Чигит экилсин, деб буйруқ келади, экамиз, суғорилсин дейишади, суғорамиз. Мана, эрта-индин, терилсин, деб қолишади, теримни ялписига бошлаб юборамиз. Ҳеч ким агрономнинг гапи билан иш қилмайди”.

Муттаҳам раҳбарлар бирданига пайдо бўлиб қолишмайди. Муттаҳамлик иллати туғма бўладими ё йўқми, аниқ айтолмайман, лекин болаликнинг беғубор олами икки кўчага туташади. Бу худди “Эгри билан Тўғри” эртагига ўхшайди. Иллатлар кўчасига болани катталар йўллашади. Тўхтамиш болалигида “Сен чинор бўлгин” деган даъватни ўзича тушуниб, кўзига энг чиройли кўринган иллат кўчасини танлаган эди. У синфнинг зўри эди, лекин “зўрлик”ни тасдиқлаш учун “отряд советининг раиси” деган мартабани эгаллаш билан шайтон бошлаган йўлга дадил кириб кетди.

“Мурод муғомбир ўша куни Тўхтамишнинг номзодини айтганда, болалар бўлажак раисга ҳадиксираб қараб қўйишди-ю, индашмади. Тўхтамишнинг танбаллиги, ҳали унинг, ҳали бунинг терган пахтаси ҳисобига кун кўриши аён бўлса-да, уни “энг илғор теримчи” сифатида раисликка сайлашди. Сайлашди-ю, балога қолишди: аввал унга бир килодан терадиганлар энди икки, иккидан терадиганлар учдан терадиган бўлишди. Ҳар ҳолда, отряд совети раисининг обрўси – бутун отряднинг обрўси-да!

Орадан уч йил ўтгач, бутун синф комсомол ташкилоти котибининг обрўси учун пахта терадиган бўлди. Унинг учун дарс тайёрлаш, ё бирор иш қилиш синфда баҳс ёки норозилик уйғотмайдиган одат тусига кирган эди. Биров нолимас, шикоят қилишдан эса, чўчирди. Йиллар эса, шу зайлда ўтиб, болалар мактабни битиришди-ю, Тўхтамишдан қутулишди.

Тўхтамиш дадаси билан шаҳарга тушиб, имтиҳон топшириб юргандаёқ институтнинг ички тартиб-қоидаларини суриштириб билди. Биринчи сентябрь куни эса мактабда олган Фахрий ёрлиқлари-ю, комсомол ташкилотининг котиби бўлганлигини тасдиқловчи ҳужжатларини кўтариб аввал деканга, кейин комсомол комитетига кирди. “Жамоат ишлари жону тани экани”ни, ҳар қандай топшириққа тайёрлигини билдирди. Бир ҳафтадан кейин у курс старостаси қилиб “сайланди”. Кейин пахта йиғим-теримидан четда қолмайлик, деб ташаббус кўтариб чиқди-ю, фаол жамоатчи сифатида кўпнинг назарига тушди. Терим пайти этак боғламади – умрида шеър ўқимаган, қўшиқ айтмаган йигит “ агитбригада”га аъзо бўлиб олди…

Тўхтамиш Омонтурдиев қаерга қадам қўйишни олдиндан чамаларди. “Ҳаёт – ботқоқ, оёқ босадиган жойни пухта танламасанг, чўкиб нобуд бўласан”. Бу унинг ақидаси. Шунинг учун қилган ишларидан кўп афсус чекмас эди. Энг катта надомати тўртинчи курсда бўлган. Энди, Комилнинг ўлимидан сўнг, аттанг, деб турибди. Тўртинчи курсда-ку, сувдан қуруқ чиққан эди. Бу сафар-чи?

* * *

Комил айвонга чиқиб, кўрпачага ёнбошлади. Икки ҳовлини ажратиб турувчи пастак ёғоч панжара ортида қўшниси кўринди. Пешонасини оқ рўмол билан танғиб олган ўрта ёшлардаги киши кетмонча билан гулларнинг тагини юмшатар эди. Қўшни ҳам шаҳарлик. Олдинма-кейин кўчиб келишган. Ҳовлилари бир хил. Лекин қўшни келган йилиёқ дарахтларни кесиб ташлаб, ҳамма ёқни гул қилди. Дастлаб Комил бу ишига тушунмади. Гулга ишқибоз деса, минг туп атрофидаги гул ишқибозга нимага керак? Кеч кузга бориб, гулхона усти ёпилиб, иссиқхона қилинди-ю, Комил муддаога тушунди. Шу бир парча ернинг “соғин сигирга” айланганини фаҳмлаб, қўшни билан кўпам яқинлашмади. Ўзини қўшнидан олиб қочгани сайин, у, аксинча, яқинлашишга ҳаракат қилди. Комил гўл эмаски, унинг мақсадини тушунмаса. Гулга ўғит керак, дори керак, дўконга борса пул кетади, совхозники эса, текин… Яхши ҳамки симёғочлар одамга ҳазм бўлмайди, йўқса, ямламай ютарди бу тоифа. Комилнинг ҳовлисидаги шафтолилар бу йил мевага кирди-ю, қўшни ҳам ёлчиб қолди. Боласига ўргатадими ё боласи ҳам шундай безбет бўлиб туғилганми, пақирча кўтариб кираверади. Уйда ҳеч ким йўқлигида панжара ошиб тушиб олинадиган шафтолилар қаёққа кетади – Комил билмайди.

Мавлуда чинни лаганга дўппидай қилиб ош сузиб келиб, Комилнинг рўпарасига ўтирди.

– Пулларнинг парваришига киришибди-ю, – деди Комил қўшни томонга имлаб.

– Ҳа, энди, чўқилаган сайин пул унади-да. Яна бир йил ишлашса, шаҳардан ҳовли олиб, кўчиб кетишармиш.

– Олишсин, олишсин, бунақа “шоир”лар олса ярашади.

– Қанақа шоир?

– “Гул”га “пул”ни қофия қилиб юрибди-ку, бу ҳам ўзига яраша шоир-да, – Комил шундай деб, хотинига қараб кулди.

– Ҳм, нима гап яна?

– Тўйга бормадим-ку, ҳақини бермайсанми?

– Ўзингиз қуйиб ичавермайсизми?

– Сен қуйиб берсанг, мазаси бошқа-да.

Мавлуда эринибгина туриб, ярим пиёладан кўпроқ ароқ қуйиб берди.

Уч-тўрт ошам ош олгач, арақ қонларини жўштириб, Комилнинг баҳри дили яйради.

– Мен манавинақа одамларга ҳеч тушунолмайман. Дарди – пул, мақсади – пул. Пул деб уйғонади, пул деб ухлайди. Бу ерда ош, бу ерда, – Комил аччиқ-чучукли ликопчани кўрсатди, – бир хум тилласи бўлмаса, еган овқати ичига тушмайди.

– Ошингизни енг, сизга нима? Ўғирлик қилаётгани йўқ-ку, меҳнат билан топяпти. Қаранг, чўқилагани-чўқилаган.

– Сен буни ўғирликка қўшмайсанми? – Комилни ҳиқичоқ тутди. Мавлуда узатган иссиқ чойни пуфлаб-пуфлаб ичиб, чуқур нафас олди. – Бу ҳам ўғирлик, хоним, жуда катта ўғирлик. Ўмариб келаётган ўғит-пўғитлари ҳисобмас, совхозда бундан баттарлари бор. Биласанми, бу одам нимани ўғирлаяпти? – Комил ўнг қўлида ош олиб, чап қўлининг бармоқларини букди. – Биринчидан ўзининг, бола-чақасининг умрини ўғирлаяпти. Улар дам олиш ўрнига шу ҳовлида ивирсишади. Ҳали қараб тур, пулни тўплашга тўплайди-ю, бир касал орттирганини сезмай қолади.

– Ошингизни енг.

– Еяпман, гапимни бўлмай эшит, кейин, топганини даволанишга совуради. Иккинчидан, – Комил яна бир бармоғини букди, – моддий бойлик ниманинг эвазига тўпланади? Албатта, маънавий қашшоқланишнинг! Пул кўпайган сайин маънан қашшоқлашиб бораверади. Қўшнинг қирмизи гулларда гўзалликни эмас, бойликни кўради. Ўзининг-ку, бўлари бўлган, букурни гўр тўғрилайди. Болаларига ачинаман. Болалари шулардан ортиб қаерга боради? Меҳнат – азоб, меҳнат – фақат пул топиш учун, деб ишониб қолади-ку, меҳнатдан лаззат олиш нима эканини билмайди-ку? Оқибатда, камроқ меҳнат қилиб, кўпроқ пул ишлаш йўлини излаб қолмайдими? Излайди! Топади! Кейин биз, жиноятчилар қаердан пайдо бўлди, деб фалсафа сўқиб ётамиз. Хўп, сен ҳақсан, деб фараз қилайлик, меҳнати ҳалол, топган пули ҳалол. Бойликни нимага сарф қилади? Аҳмоқона нарсаларга! Агар топган-тутганини болаларига сарф қилишса, индамасдим. Болаларга вақтида иссиқ овқат бермаса, кийим-бошига қарамаса, ўқиши билан иши бўлмаса…

– Тўйга борганингиз маъқул экан. Ошхўрлик деб, еганингиз шуми? Томоғингизга тегди, ақлингиз қайнаб-тошиб кетади.

– Агар, пулим шунақа кўп бўлганда, аспирантларга бўлиб берардим.

– Оҳ, оҳ, сахий тўра-е!

– Ана, Яҳёникида, сездингми, эр-хотин бир-бирига тумшаяди. Секин сўраб билсам, хотинининг кўнгли бир пальто тусабди. Ёқаси жуда зўрмиш. Нархиям… шунга яраша-да… Яҳё қаердан олади? “Диссертацияни кетига тушмасам бўлмайди”, дейди. Эшитяпсанми? Диссертацияни тезлаштирмоқчи!

– Тўғри қилади. Аллақачон ёқлаши керак эди.

– Мен-чи?

Мавлуда ерга қаради, индамади.

– Менга бундай демайсан. Чунки принципларимни биласан. Била туриб, “Яҳё тўғри қилди”, дейсан. Демак, битта пальто учун фанда ғирромликка ўтиш мумкин.

– Нима, Яҳё унвон олса арзимайдими?

– Арзийди. Минг марта арзийди. Шунинг учун ҳам у бунақа бачканаликдан баланд юрсин. Хонимчасининг кўнглига қараб ерпарчин бўлмасин!

– Тўхтамишингиз пул бермоқчи экан-ку, олавермайсизми, шунақа аспирантларга тарқатардингиз.

– Хоним!! – Комил ошаган ошини лаганга тўкди. – Хоним! – деди у яна қатъий оҳангда. – Сиз мени ҳақорат қиляпсиз.

– Қўйинг, ҳазиллашдим.

– Бунақа ҳазил қилманг, истасангиз тиз чўкиб ялинай.

– Хўп.

Мавлуда лагандан қўл олди. Шундагина Комил чегарадан анча чиққанини пайқади. Ўтган йили Тўхтамиш Комилга бели букилмаган йигирма бешталикдан бир даста берган эди. Комил бу пулларни амалда топширилмай, қоғозда расмийлаштирилган пахта ҳисобидан эканини билиб, Тўхтамишни ҳақоратлаш даражасига борган, кейин икки-уч кунгача ўзига келолмай, диққинафас бўлиб юрган эди. Мавлуда: “Сизга нима бўлди?” деб сўрайверганидан кейин ёрилди. Очиғи, шунгача у Мавлудадан хавотирда эди. “Бекор қилибсиз, иссиқ жойингизни ташлаб келганингиздан кейин олавермайсизми, улушингиз экан-ку!” деб қолса, бошимни қайси тошларга ураман”, деб чўчирди. Бахтидан минг ўргилса арзиркан, унинг суйгани, унинг жон-жаҳони бундай демади. “Агар ўша пулни олиб келганингизда, одамларнинг ҳалоллигига бўлган ишончим бутунлай сўнар эди”, деди! Комилга яна қандай маслакдош керак?! Хотинлар яхши ёстиқдош бўлиши мумкин, яхши она… бўлиши мумкин, аммо чин маслакдош бўла оладиганлари пешонаси ярақлаган йигитларга насиб этади. Комил буни ўшанда кашф этди. Илгари: “Хотиним мени яхши кўради, мени аяйди, шунинг учун айтганимга кўнади”, деб ўйларди. Агар ўшанда… Мавлуда шундай демаганида, Комил ҳаммасига қўл силтаб кетворарди. Янги фаразлари ҳам кўзига кўринмас эди. Муаллимни хиёнатда айблаган одам, бир ҳаромхўрнинг дастидан шу хиёнат кўчасининг оғзига келиб қолган эди. Мавлуда уни остонада тўхтатди. Бир оғиз гап билан ҳаромдан чекиниш эмас, балки унга қарши курашиш лозимлигини ҳам эслатди.

* * *

Биолаборатория томонда директорнинг “Волга”си кўринди. Комил нима гап экан, деб шу ёққа қараб қолди. Канал томонга келадиган йўлнинг балчиғи чиқиб ётибди. Машина оқ иморат олдида тўхтаб, сигнал берди. Тўхтамиш машинадан тушиб, қўлини ҳаволатиб Комилни чақирди.

– Ҳа, тинчликми? – деди Комил, резина этигининг лойини эндигина ранг олаётган чимга артиб.

– Идорада сенга ҳам хона берганмиз, жойингда ўтирсанг бўлмайдими?

– Идорангда нима қиламан, ҳисобчиларинг ўтиришаверсин. Сен менга шу биолабораторияга битта стол қўшиб бер. Мен даланинг одамиман.

– Ўзинг биласан, – деди Тўхтамиш, энсаси қотиброқ. Кейин қошларини чимириб Комилга қаради: – Меҳмонлар қани? – У ғазабдан портлаб кетай деяётган бўлса-да, Комилга заҳрини сочишга ботинмади.

– Ким? Ҳа, обкомдан келган вакилми? Кетди.

– Нимага келибди?

– Нимага келарди, совхоздагилар ерни билмайди, пахтани билмайди, ўргатиб кетай, дейди-да. Биринчи келиши эмасдир?

– Тўғри, гапиравер.

– Тўғриси шу. Қачон чигит экасиз? – дейди. Орқамдан юринг, дедим. Далага олиб чиқдим. Ўн қадам лой кечдим. Қарасам, турибди. Ҳа, десам, “Лой-ку?” дейди. Трактор сизга ўхшаб ялтироқ туфли кийиб юрмаса ҳам, барибир лойга тушолмайди. Яна бир келганингизда далани ҳам узунасига, ҳам кўндалангига босиб ўтасиз. Кейин чигитни экаверасиз. Агар бирор совхоз дирижаблда туриб экаётган бўлса, айтинг, ўрганайлик, дедим.

– Хўш?

– Нима, хўш? Кетди.

– Индамадими?

– Индади… “ хайр”, деди.

– Майнавозчилик қилма.

– Оғзидан чиққан гапни айтяпман.

– Чой-пой қилмадиларингми?

– Йўқ. Бунақа ишларга тоқатим йўқ.

– Ҳурмат деган нарсани билиш керак.

– Совхоз ҳисобидан меҳмон қилиш ҳурматга кирмайди. Агар обком вакилининг шу меҳмондорчиликдан илинжи бўлса, уни умуман ҳурмат қилмай қўяман.

– Комил, оғайни, – Тўхтамиш жаҳл билан иш пишитиб бўлмаслигини билиб, юмшоқ муомалага ўтди. – Келишиб олайлик: далачиликнинг ўз таомили бор. Баъзан қоидадан чиқилса, осмонга сапчима. Шаҳарнинг йўриғи бошқа – ҳар қадамда емакхона. Эллик тийинлик лағмон билан меҳмоннинг қорнини тўйдирасан. Бу ер қишлоқ – йўл одамни қоқиб ташлайди, ҳар қадамда ошхона йўқ. Бу биринчидан. Иккинчидан, меҳмонлар масаласига аралашма. Мен бўлмасам, партком бор, рабочком бор, ўзлари эплашади. Сен, мана – далангни бил. Пахтангни бил. Эртагаёқ столингни шу ерга олиб келиб беришади. Шундай қилсак, ошначилигимиз бузилмайди.

* * *

Комилнинг ҳисобчиларга иши кам тушарди. Шу сабабли бошбухни кўриб ажабланди. Ерга қараб, ийманиб гапирадиган, юмшоқсупурги бошбух Комил билан астойдил ҳол-аҳвол сўрашгач, папкасидан қоғозларини чиқарди.

– Ой охири, ҳисобли дунё, деганлар… Сиз қўл қўядиган қоғозлар бор. Мана, мана бунга, – шундай деб қоғоз узатди.

– Нима бу ўзи?

– Бу… меҳмон-измон дегандай… шунинг сарф-харажати. Яъниким, ишчиларга иссиқ овқат дегандай…

– Қанча экан? Адашмаганмисиз? Юзми, мингми?

– Минг, минг… Совхоз район марказига яқин бўлса ҳам, шўринг экан, меҳмоннинг оёғи узилмайди.

– Бу юлғичиликка мен аралашмайман, директор билади-ку?

– Сал ўйлаб гапирсалар, яъниким, юлғичлик дейишингиз инсофданмас. Кеча ўзларининг меҳмонлари ҳам қуруқ қайтишмади.

– Шунақа денг?! – Комилнинг қони қайнади. Мавлудага қаради. Хотини индамай уйга кириб кетди. – Меҳмонимга бир пиёла чой бериб, юлғичлигингизга, ҳа, ҳа, юл-ғич-ли-гин-гиз-га шерик қилмоқчимисиз. Йў-ўқ… Меҳмонларимга қанча сарф қилдинглар?

– Биз алоҳида-алоҳида ҳисобламаймиз.

– Бўлмаса, истисно қилинг-да, кечагини алоҳида ҳисобланг. Харажатини маошимдан ушлаб қолинг. Бундан кейин мени деб, азият чекманглар, меҳмон кутадиган уйим бор, бир чўқим ош қилиб берадиган хотиним бор. Директорга шундай деб қўйинг.

Бошбух қоғозларни жойига қўйиб, бошини кўтармай деди:

– Айтмоқчи, директор бува йўқлаятувдилар сизни.

– Сиз кетаверинг, ҳозир бораман.

Комил идорага борганда бошбух директорни шипшитишга улгурган эди. Аммо Тўхтамиш сир бой берма-ди – уни илиқ қаршилади.

– Райкомдагилар “прогноз” сўрашяпти, гектаридан неча центнер бўлади? – деб қизиқишяпти.

– Ҳозирдан-а? Бу ер нари борса йигирмадан бериши мумкин.

– Ўйлаб гапиряпсанми?

– Ўзинг ҳам биларсан?

– Бош агроном мендан яхшироқ билиши керак, айниқса план, мажбурият деган гапларни, – Тўхтамиш шундай деб, телефон трубкасини кўтариб, райком билан боғланди, – Зиёд Шерматович, мана, бош агроном ҳам тасдиқлаяпти, эллик центнердан кам бўлмайди, бу йил, ишонаверинг, – деди Комилга нигоҳини қадаб. Комил эсанкираб қолди. Бу нима? Эси борми бунинг? Элликдан?! Тўхтамиш Комилнинг саросимасини пайқаса ҳам, пинагини бузмади. Зиёд Шерматовичнинг гапларига қулоқ тутди. Жилмайди, сал эгилди: – Албатта, албатта, Зиёд Шерматович, шуни эплаёлмасак, нима қилиб юрибмиз директор бўлиб. Э, йўқ, йўқ, ишончингизни оқласак – шунинг ўзи бизга катта мукофот. Раҳмат-раҳмат, ўғитлардан озгина ёрдам берсангиз бас. Раҳмат, – Тўхтамиш трубкани оҳиста қўйди.

– Ўйлаб гапирдингми? – деди Комил унга тик келиб. –Охирги кўсакни йиғиб олсанг, йигирма бешдан берасан. Қолган йигирма бешни қаердан топасан?

Тўхтамиш заҳархандалик билан кулди.

– Ўпкангни бос. Газет ўқийсанми ўзинг! Қара, олтмиш, етмиш бераман, деб кўкракка уришяпти одамлар.

– Ёлғон! Улар ҳам ёлғон гапиради. Мумкин эмас бунча ҳосил олиш.

– Мен мумкин деяпманми? Улар қаёқдан олишади?

– Билмайман.

– Биласан. Осмондан тушган эмассан. Пахтанинг ичида юрган одамсан. Мен ҳам биламан. Ваъда – телефондаги гап. Ёки мана бу қоғозда қолиб кетади. Ўша – борини берайлик, бу ёғига худо пошшо.

– Бу ерлардан йигирмадан олсанг ҳам беришади ўша мукофотни, – деди Комил ғижиниб. Тўхтамишнинг кўзларидан ўт чақнаб кетди.

– Нима дединг? Қа-на-қа мукофот?!

– Ишончни оқлаш – мукофот, дединг-ку?

– Сен гапни айлантирма. Пичингларингни менга қилма, оғайни. Орденга қўйишганда, номзодимни ўзим олиб ташлаттирганман, ўтган йили. Шоқуловга беришди, оддий механизаторга. Билиб қўй!

– Нимага чақирувдинг, ҳалиги гапингга шерик қилиш учунми?

– Ҳа. Бошбухни нимага хафа қилдинг?

– Ёзган пулини кўрдингми? Меҳмонга деб беш панжасини оғзига тиқибди-ку?

– Ҳисоби тўғри. Бу пулни мен ҳам емаганман, сен ҳам емагансан.

– Бу ишларга аралашмайсан, деган эдинг-ку?

– Ора-сира аралашиб турганинг маъқул экан, гап-сўз чиқиши мумкин.

– Кечаги меҳмонлар харажатини маошимдан ушлаб қолсин.

– Комил! – Тўхтамиш ўзини босолмай столни муштлади.

– Столнинг айби йўқ, аммо деворнинг қулоғи бор. Эҳтиёт бўл, – Комил шундай деб орқасига бурилди.

– Нима сотмоқчимисан? Қўрқадиган ерим йўқ. Мен топ-тозаман!

Комил тўхтади. Титраб кетди. Тўғри Тўхтамишнинг устига бостириб келди:

– Сотмоқчимисан, дедингми? – Тўхтамиш Комилнинг авзойини кўриб ўрнидан турди. – Ҳали мени шу даражада малъун деб юрувмидинг?!

– Кечир, оғайни, оғзимдан чиқиб кетди. Сени яхши кўраман, биласан-ку?

– Қулоғингга қуйиб ол: мен ҳақиқатдан четга чиқмайман, лекин гап ташиш одатим ҳам йўқ. Сотадиган бўлса, ана, атрофингда эгилиб юрганлар сотади.

Комил шундай деб хонадан чиқди.

* * *

Ҳавонинг қош-қовоғи уюлиб, шунга монанд равишда одамларнинг феъли ҳам бузилди. Совхоз йигирма центнерга етмай, дала қорайиб, шудгор бошлайдиган аҳволга тушиб қолди. Бироқ совхознинг кўрсаткичлари, Комил кутгандай, пасаймади. У Тўхтамишнинг нима билан машғул эканини билса ҳам, аралашмади. Директор эллик центнерни ваъда қилгандаёқ, оқибат ғирромликка бошлашини билган эди. Йўқ пахталарнинг “топширилиши” эвазига ҳақ олиниши Комил учун янгилик эмас. Лекин муттаҳамликдан четда бўлгани учун, барча каби бунга одатий ҳол деб қарар эди. Энди, шу қозонда бирга қайнаётган маҳалда виждони тинчлик бермай қўйди. Совхоз ҳисоботидаги ҳар бир процент найза бўлиб бўғзига қадалаверди. “Кимни алдаяпмиз, орқа-олдимизга қарамай оширилган мажбурият оламиз. Гапимизга ишониб, пахта заводию тўқимачилик корхоналари, юз-юз идоралар режаларини белгилашади. Улар ҳам, “шунча маҳсулот ишлаб чиқарамиз”, деб ваъда беришади. Пахта мўлжалдагидан кам бўлгач, маҳсулот қайда? Ўша маҳсулотни дўконма-дўкон юриб қидириб изғиймиз. Маҳсулот йўқ. Лекин ҳамма планни ошириб бажарган, мукофот олган, газеталарда мақталган… Пахта ўрнига, маҳсулот ўрнига пул айланаётганини сезмай юраверамиз. Хўп, мен-ку, Тўхтамишни инсофга қайтарарман. Бошқалар-чи? Бу аҳволда одамларнинг эътиқоди хасталанмайдими? Тўхтамиш… Тўхтамиш… виждонини сотган сендай палидга минг лаънат. Сенга ҳамтовоқ бўлган менга минг-минг лаънат…”

* * *

Йигитлар даладан чиқиб, юк машиналари томон юришди. Ўша ерда бир оз чекиб, ҳангома қилишгач, қопларни тушира бошлашди. Қопларни бостирма остига эмас, ташқарига тахлашаётганини кўрган Комил ажабланиб бостирмага яқинлашди.

– Нимага ташқарига қўйишяпти? Ёмғир ташлай деб турибди, – деди Комил.

– Ёмғир ювса ювар, кераги йўқ, – деди агрохим ҳафсаласизлик билан.

– Нима ўзи бу?

– Метилмеркоптофос.

– Биологик курашга ўтилган-ку?

– Лекин заҳарларни бераверишади.

– Директор биладими?

– Билмаса олиб келармиди?

– Кераксиз бўлса ҳам, устини беркитиш керак. Ёмғир ювиб, атрофни заҳарлайди.

Комил шундай деб мотоциклга ўтирди-да, идорага жўнади.

Тўхтамиш айланадиган креслога ястаниб, ҳузур қилиб сигарет тутатарди. Кўринишидан кайфияти дуруст эди. Комилни диванга таклиф этди.

– Ҳозир олдингга бормоқчи эдим. Совуқда пиво ичавериб совуғинг ошгандир, бир ичингга ўт ёқсамми девдим. Боққа борамиз. Муродга қовурдоқ буюриб қўйганман. Иш билан келдингми, ё?..

– Агрохимни кўрувдим. Метилмеркоптофос туширяпти.

– Хабарим бор.

– Бизга кераги йўқ-ку?

– Завод чиқариб ётибди, районга вагонлаб келяпти. Район хўжаликларга бўляпти. Ҳеч ажабланадиган ери йўқ. Мен ҳам, район ҳам айбдор эмас.

– Қорнинг очса қовурдоқ ўрнига хашак емайсан-ку? Ё бошинг оғриса сурги ичасанми? Олмайман, деб оёқ тирасанг асаканг кетадими? Текинга берилмайди-ку булар?

– Ў… ў… оғайнижон, осмондан пастга тушинг. Бунинг ҳам ўзига яраша сиёсати бор. Оёқ тирасам, аккумуляторлардан умидимни узаман, калийнинг ярмини ҳам ололмайман. Сен шартимизни унутиб қўйяпсан… бунақа ишларга аралашма. Бошқалар нима бўлса, биз ҳам шу.

– Билганингни қил, – Комил шундай деб қўл силтади.– Мени бекорга эсламагандирсан? Ишинг бормиди?

– Бор. – Тўхтамиш шундай деб Комилнинг тиззасига уриб қўйди. – Минимумларни топшириб қўйсаммикин? Спецни ўзингга ишонаман. Қолганларига ишончли одамлардан топиш керак.

– Мавзу-чи?

– Сен менинг норасмий илмий раҳбаримсан. Мен сени совхоз ташвишларидан озод қилдим, сен мени илм ташвишларига аралаштирма. Келишганмиз-ку?

– Ҳа… ҳа… келишганмиз, – Комилнинг нафаси қайтиб, кўкрагига бир нарса қадалгандай бўлди. – Келишганмиз,– деди у яна. – Шу ҳафта ичи аниқлаб бераман. Ўзинг ҳам сал ҳаракат қил. Домлаларнинг олдида оғзингни очиб турма.

– Хотиржам бўл.

Тўхтамиш ўрнидан туриб, сейфга яқинлашди. Осилиб турган калитни бураб, эшикни очди-да, қаппайган конверт олди. Индамай келиб, Комилга узатди. Комил бир Тўхтамишга, бир конверт устидаги ёзувга қаради: “Садиров, 2500”.

– Нима бу?

– Мукофот. Пахтамиз яхши бўлди. Бош агрономсиз бунча ҳосил олиб бўлармиди?..

– Мукофот?.. Балки… порадир?

Тўхтамиш пулни Комилнинг ёнига ташлаб, қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.

– Вой овсар, сенга нима учун пора бераман?

– Тушунарли, – Комил ўрнидан туриб, Тўхтамиш билан юзма-юз бўлди.

– Нима тушунарли? – Тўхтамишнинг юзидаги хушчақчақлик йўқолди.

– Биз сен билан ҳеч қачон дўст бўлмаганмиз. Ҳозир бир-биримизга жилмайишимиз вақтинчалик. Буни биласан. Лекин ҳеч қачон дўст бўлолмаслигимизни ўйлаб кўрганмисан?

– Қани, гапиравер-чи?

– Фарқимиз билимда эмас. Истасанг, мен билган нарсаларни сен ҳам билиб оласан, калланг жойида. Бизни бир-биримизга яқинлаштирмайдиган бир нарса бор – сен виждонингни сотишинг мумкин, мен, қиймалаб ташласанг ҳам, бундай қилолмайман.

– Ҳў, ошнажон, сал осмондан тушинг…

– Тушолмайман, ошнажон, тушолмайман. Ерда сиздақалар билан яшасам, нафасим қайтиб ўламан.

Тўхтамиш конвертни дивандан олиб, кафтига уриб-уриб қўйди.

– Шу одатингни яхши кўраман, ўғил бола гапни гапирасан. Тилёғламалик қилаётганим йўқ, ишонавер. Сен хавфли одам эмассан, кўнглингда киринг йўқ. Лекин дангаллигинг ўзингга зиён. Одамга ўхшаб яшашинг қийин бўлади. Пулни олмай чакки қиляпсан. Бу ўғирлик пул эмас. Майли, ўзинг биласан. Сейфда тура туради. Ўйлаб кўр.

– Бошқа фикрга келган куним – ўлган куним.

– Шунақами? – Тўхтамиш конвертни сейфга қўйиб, эшигини қулфлади-да, калитни чўнтагига солди. – Унда бугун сен билан кўришганимиз йўқ. Иккаламиз ёмон туш кўрдик, тўғрими?

– Кошки эди, туш бўлса…

– Қани, юр, қовурдоқ тагига олмасин.

Комил унинг айёрона боқиб турган кўзларига тикилди.

– Ҳайронман, сен билан ҳеч уришиб бўлмайди. Балиқсан, қўлда турмайсан. Ҳа, ҳа, балиқсан. Бир шоир айтган: “Думингни ликиллатасан, олға кетасан”, дегани балиқнинг фалсафаси экан.

Тўхтамиш бошини орқага ташлаб, яна кулиб, Комилни орқасига шапатилаб қўйди.

– Мен билан тўғри гаплашавер, уришишни ўйлама.

– Балиқсан, деганимга розимисан?

– Балки…

– Балиқнинг кўзи бор-а? Унда нимага қармоққа илинади? Шуни ўйлаб кўр. Бўпти, мен кетдим.

Комил шундай деб чиқиб кетди. Тўхтамиш унинг ортидан ғазаб билан тикилиб турди-да: “Аҳмоқ, падарлаънат-аҳмоқ!” деб ғудранди.

Баъзан одамнинг у ер-бу ери лат еса, қизиғида билинмайди. Сал фурсат ўтгач, оғриқ азоби исканжасида тўлғанади. Комил ҳам шу куйга тушди. Тўхтамишнинг пул узатгани аввалига оғир ботмади. Шунинг учун ўзини тутди, пичинг билан Тўхтамишга ханжар ургандай бўлди, назарида. Кейин мотоцикл уни идорадан уч-тўрт чақирим нарига олиб кетгач, чинакам дил оғриғи бошланди. Шу пайтгача уни биров бу даражада ҳақорат қилмаган, булғамаган эди. “Нимага башарасига солмадим? Уриб-уриб хумордан чиқсам бўлмасмиди? Ифлос… ифлос… Мени ҳам ўзидай ифлос деб ўйладими? Бошқалар-чи? Ёзин-қишин тупроқ ялаб, офтобда куйиб ишлаётганлар-чи? Улар ҳам мени олчоқ деб ўйлайдими? Оқ ит, қора ит – барибир ит, дейди. Пулни олмаганимни, виждоним поклигини ким билиб ўтирибди? Ифлосликни кўра-била туриб индамаслик, “қўрқинчли туш кўрганини” тан олиб чиқиб кетиш – покликка кирадими? Ҳамма ёғим булғаниб кетди…”

Ёмғир юзларига дўлдай урилди. Комилнинг уст-боши ивий бошлади. Томчилар кипригига ёш каби қўниб, нигоҳини хиралаштирди. У мотоциклни тўхтатди. Чуқур нафас олди. Рулни маҳкам ушлаганча, бошини эгиб ўтираверди. Ёмғир тезлашди. Буни сезмади.

Донишмандлардан бири: “Агар ақлинг қўли нафсинг жиловини ушласа, сени ёмон йўллардан сақлар”, деган экан. Тўхтамишнинг нафс жилови аллақачон узилган. Балки бундай жилов унда умуман бўлмагандир? Қон билан кириб, жон билан чиқувчи маслаги асли нопок бўлса, бундай жилов, бундай жиловни ушловчи ақл қўли нима қилсин? Комилда-чи? Борми шундай қўл, шундай жилов?

Савол миясида ғув-ғув айланади. Жавобга ундайди. “Бор!” – деб дангал айтишга журъат қилолмайди. Чўчийди. Айниқса, “қўрқинчли туш”дан кейин. Унга қадар, ўзида шундай қўл ва жилов мавжудлигига амин эди. Ҳозир ҳам имони комил, аммо бу қўлнинг кучи қанча, эрта-индин яна “қўрқинчли туш” кўрса, қувватдан кетиб, жиловни қўйиб юбормайдими? Унинг журъатсизлиги ҳам, чўчиши ҳам шундан.

Йиртқич ёмонликни тирноқлари, тишлари билан даф қилади. Одамнинг афзаллиги шундаки, у фаросати, зеҳни, айтар сўзлари билан ёмонликка зарба беради. Комил-чи? Нима қилди? На тиш-тирноқлари, на фаросати, на сўзлари билан устун келди. Лайча каби думини қисди-ю, қочворди. Яхши ҳамки, қовурдоққа бормади. Унда итдан ҳеч қандай фарқи қолмас эди.

Ҳаёт сўқмоқлардан иборат, дейишади. Ҳақ гап. Аммо Тўхтамишга ўхшаганлар текис, юриш осон бўлган йўлни қандай топишади? Текис йўл виждон эвазига сотиб олинадими? Ёки бу йўл бошига “Инсофли, виждонлилар кирмасин” деган лавҳа қўйиладими? Комил: “Малъун одамлар еган овқатдан емасам, тотган лаззатдан тотмасам, нафас олган ҳаводан олмасам, ҳатто ўлганимда улар билан бир тупроқ остида ётмасам”, дерди. Бироқ истак билан мажбурият бир-бирига вафо қилмас экан, на илож?

Комил ана шу хаёллар исканжасида узоқ ўтирди. Эгнидаги калта тўн буткул ивиб, баданига совуқ ўтгач, сесканиб, ўзига келди. Атрофга қаради. Қаерда турганини дарҳол англамади. Кейин бошқа хўжалик ерларида эканини фаҳмлаб, мотоциклни орқага бурди.

* * *

Комил илиқ қаҳвани думалоқ стол устига қўйди.

– Терим тугагандан кейин қайтмоқчиман, ишга оласизларми?

Бу гапни ҳазил оҳангида айтган бўлса ҳам, илмий раҳбар унинг овозидаги ҳазинликни сезди.

– Жонингга тегдими?

Комил дарров жавоб бермади. Қаҳвадан ҳўплади.

– Жонимга тегди, – домласининг кўзига қарашга ботинмай, – чидолмайман.

– Нима бўлди?

– Мана бу ерим кирланиб кетяпти, – Комил шундай деб кўкрагига уриб қўйди.

– Очиқроқ айтишинг мумкинми?

– Очиқроқми… мумкин. Совхозларда унча-мунча найранглар бўлишини билардим-у, аммо беш қўл баробар оғизга солинишидан хабарим йўқ экан. Йўқ пахталар билан план, мажбурият бажаришади. Айтсам тилим, айтмасам дилим, дейишади-ку… Яқинда бир бўлим бошқарувчиси менга ёрилиб қолди. Терилмаган пахталар терилди деб ведомость тайёрлашаркан, одамларнинг ўрнига ўзлари қўл қўйишаркан. Шунга мени ҳам шерик қилмоқчи бўлди. Бултур пул бермоқчи бўлди.

– Олмадингми?

– Йўқ.

– Виждонинг йўл қўймадими?

– Ҳа. Пахтани пахта десам, бошқа ишлардан ҳам латта ҳиди келяпти. Бу йил эллик гектарга шоли экдик. Қоғозга қарасам – ўттиз гектар. Индамадим. Кейинроқ бориб ўн беш гектардаги уруғ чириб кетди, деб акт қилишди, кейин яна етти гектарга. Хуллас, топшириладиган шоли уруғликни ҳам қопламаса керак. Сабзавотлар ҳам шу. Болалар беркинмачоқ ўйнашади-ку, эсингиздами, бир бола кўзини юмиб, “бўлдими, бўлдими”, деб туради. “Бўлди!” дейилганда, қарайдики, атрофида ҳеч ким йўқ. Буларнинг иши ҳам шунақа. Полизларга қараб “пишдими, пишдими?” дейсиз. Улар “йўқ, йўқ”, деб туришади. Бирдан “пишди!” дейишади. Кўзингизни очасиз-у, бўм-бўш далани кўрасиз…

– Менга қара, шолининг актларига қўл қўйганмисан?

– Ҳа.

– Унда “акт қилишди” эмас, “акт қилдик”, “буларнинг иши шунақа” эмас, “ишимиз шунақа”, деявер.

– Домлажон, унақа деманг, мен уларга шерик бўлганим йўқ, виждоним пок.

– Виждон, виждон дейсан… Нимаси поклик?! Ғирром актларга қўл қўйсанг, йўқ пахталар топширилди дейилса – қўл қўйсанг, ғирромликларни кўриб кўз юмсанг… Шуми поклигинг. Ҳа… у пул берибди-ю, сен олмабсан, ҳазар қилибсан! Буюк жасорат! Виждон пок. Бош агрономга ҳамма таъзим қилиши керак!

Комил ўзини оқлашга гап тополмай қолди.

– Ғирромликларни икки йилдан бери кўряпсан. Нимага шу топгача индамадинг? Индай олмас эдинг. Шартни буза олмасдинг. Сиздан угина, биздан бугина.

– Ким айтди сизга?!

– Биров айтиши шартми? У сенга чархпалак ясаттириб берди, сен унга диссертация ёзиб берасан, ғирромликларини кўриб, кўрмаганга оласан. Шу ҳам покликка киради-да, а? Чархпалакларинг кимнинг ҳисобига қурилган, совхоз учун бу ишга маблағ ажратилмайди-ку? Афсус, минг афсус… Олим бўласанми, ё бўлмайсанми, ихтиёринг, аммо одам бўлишга, ҳалол бўлишга мажбурсан, чунки мен кўпчилик олдида сенга кафолат берганман, Садиров жамиятнинг фаол аъзоси, курашувчи аъзоси бўлади деб одамларни ишонтирганман. Илмда янгилик қилмасанг, ранжимайман, ҳақиқатни юзага чиқариш учун курашмасанг… Ҳа, шу йигитга қўшиб мени ҳам жазоланг, мен сизларни алдабман дейман. Ҳаромдан ҳазар қилган одам покиза бўлавермайди. Ҳаромни йўқотиш учун курашган одамни пок дейдилар, шуни қулоғингга қуйиб ол.

Қаҳва ичилмади, совиди.

Совуққина хайрлашдилар.

* * *

Арининг уясига чўп суқилса, оқибат–маълум. Ташвиш ҳам шунақа – бири учиб чиқдими, қариндош-уруғларини чақираверади. Комилнинг ўлими, Латофатнинг аҳволи етмагандай, пахта пунктдагилар қилиқ чиқаришди. Ҳар йилгидай дўппи тор келганда ҳаракат қилмай, ҳозирдан қўшиб борайлик, деб кириб, улардан: “Бу йил эплолмасак керак, текширувнинг ҳиди келяпти”, деган гапни эшитди. Дарёнинг суви тоққа қараб оқар экан, деса ишонади-ю, пунктдагилар қўшмайдиган бўлибди, деса у дунё, бу дунё ишонмайди. Қайси аҳмоқ бебилиска пулдан юз ўгирибди? Пахта пунктдагилар ким билан тирик? Тўхтамишга ўхшаганлар билан. Тўхтамиш буни билмайдими?

Тўхтамиш пункт мудири билан жилмайиб хайрлашди. Ичида энг макруҳ ҳақоратлар қайнаб-тошай деяётган бўлса ҳам, сир бой бермади. Идорасига қайтиб кассирни чақирди.

– Қанча пулинг бор? Пунктдагиларни йўқлайдиган пайт келди.

– Ҳозирми? – Кассирнинг кўзида нур пайдо бўлди.

– Ҳа. – Тўхтамиш унинг жонланганини сезди.

– Пул йўқ, – Кассир шундай деб кўзини лўқ қилиб олди.

“Ис билади бу ҳароми. Бу ҳам нархини оширяпти”, деб ўйлади Тўхтамиш ғижиниб. Унинг башарасига тупургиси келди. Кассирнинг улуши ҳамманикидан кам эди. Шунга қаноат қилганига раҳмат дейиш керак. Кўнгли зада қилинса, яхшиликка олиб бормайди. Пул деб одамлар жондан кечади, сотқинлик нима экан? Тўхтамиш шуни эслаб, тупугини бошқаларга асраб қўйди.

– Башарангга қараган одам рост гапиряпти, деб ўйлайди.

– Хўжайин, икки ойдан бери ишчиларга маош ҳам бермаяпмиз-ку? Сейфни очган ўғри минг пушаймон бўлади. Ҳемири ҳам йўқ. Ишонмасангиз юринг, ўзингиз кўринг.

– Эртага мана бу ерда турсин пул? – Тўхтамиш шундай деб стол устига кафтини уриб қўйди.

– Ўша эски гапми?

– Бу йил кам бўлмайсан. Қитмирлар йўқ энди. Главбухга айт, банк билан гаплашсин. Бу йил хирмон катта бўлади. Белни бақувват қилиш керак.

– Хўжайин, ведомостларни ҳам тайёрлаб қўйиш керак, – Кассир шундай деб муғомбирона тиржайди.

– Эртага. Кечки пайт гаплашамиз.

Кассир таъзим билан чиқди.

“Яхши йигит икковиям, – деб ўйлади Тўхтамиш, – муғомбирлик ҳам йигитга ҳусн. Ҳар нарсага лаққа тушадиган гўллардан асрасин…”

…У райкомга ҳисоб бериб, уйига қайтганда ярим кеча бўлиб қолган эди. Хотини, болалари аллақачон ухлаб қолган. Илгари бунга эътибор бермасди. Ҳозир осмонга қараб оғзини очганча пишиллаётган хотинини кўриб ғаши келди. Тепиб уйғотмоқчи бўлди, ўзини тутди. “Молга ўхшамай ўл”, деб ғудранди-да, қўшни хонага чиқиб диванга ёнбошлади.

* * *

Кассир банкка бориб келгач, Тўхтамиш совхознинг катта-кичик раҳбарларини йиғди. У Мавлудани таништириб: “Директор қандай ҳурмат қилинса, бош агроном ҳам шундай иззатланиши лозим”лигини алоҳида таъкидлаб қўйди. Касаба союз раиси бу янгиликдан беҳад шод эканини айтиб, янги бош агрономнинг қадами қутлуғ келиши ва планлар юз эмас, икки юз бўлиб кетишига ишонч билдирди. Шундан сўнг, одатдагидай куннинг ҳисоб-китоби бошланди.

Тўхтамишнинг кайфияти яхши эди. Эрталаб Мавлуда келди, пешинга яқин ҳимматли акаларидан бири телефон қилиб, Комилнинг ишига нуқта қўйилганини хабар қилди. Серҳиммат акаларидан бири пунктдагилар билан ҳам гаплашиб қўйибди. Хуллас, ишлар зўр бўладиганга ўхшайди. Бу ўн кунликда республика байроғини ололса бас, Омонтурдиев ошиғининг олчи туриши шу.

Бригадирлар ҳисоб бераётганда Тўхтамишнинг фикри шулар билан банд эди.

Сўнгги бригадир ҳисоб бериб бўлгач, ўтиришини ҳам, тураверишини ҳам билмай Тўхтамишга қараб қолди. Кимдир енгил йўталди. Тўхтамиш шундагина ўзига келиб, кўзларини хиёл қисиб, бригадирга тикилди.

– Ватанга нима керак? – деди маънодор оҳангда.

Дафъатан берилган бу саволдан бригадир каловланди.

– Билмадим, – деди дудуқланиб.

– Билиб олинг, билмасангиз бригадирликни топширинг. Ватанга пахта керак!!! Оппоқ, юқори навли тоза пахта керак! Хўш, ўзингизга нима керак?

Бригадир ҳайрон бўлиб, индамай қўйишни лозим топди.

– Сизга нон керак, қозонингизга мой керак. Сизга ҳам, сизга… ҳаммамизга шу керак. Халқ қозоним мойга тўлармикин, деб пахтага кўз тикиб турибди. Биз нима қиляпмиз? Баҳона билан қозон мойга тўлмайди.

– Мен баҳона қилаётганим йўқ, директор бова, икки кундан кейин планни бажараман, – деди бригадир соддадиллик билан.

– Планни бажарасизми? Раҳмат, – деди Тўхтамиш пичинг билан. – Совхознинг планини ким бажаради? Районники, областники, республиканикини ким бажаради?

У ўрнидан туриб олиб, ҳаммага бир-бир қараб чиқди. Мавлуда ҳайрон эди. Наҳот Тўхтамишда шундай туйғу бўлса? Наҳот, у шу қадар кенг миқёсдаги ташвишлар билан банд? Ё одатдаги артистлигими бу?

Тўхтамиш сукут сақлаб олгач, жиккак гавдасига катта мўйлаби ярашмаган кишига нигоҳини қадади:

– Хўш, Чори оға, сиз қачон бажарасиз?

Мўйловли киши оғриниб ўрнидан турди.

– Тўғрисини айтайми? – деди у, бир оз саросималаниб.

– Айтинг, фақат республика тўлдиргандан кейин, деманг.

– Йигирма олти йилдан бери биргатман. Хўжайинларнинг ҳар хилини кўрдим. Пахтани ҳали квадрат уялаб эк, дейишди, ҳали қўшқатор дейишди. Ҳаммасига кўндик, ҳаммасида ҳам ўлиб-тирилиб бўлса ҳам планни бажардик. Лекин бу йил бажаролмайман, бўлган гап шу.

– Бу қанақаси? Бултур орден олган бригадирнинг аҳволими бу?!

– Гапнинг пўскалласи шуки, орденга нолойиқ бўлсам, қайтариб берай, лекин план бажарилмайди.

– Бу гапни қўйинг. Орден бултурги меҳнатингизга берилган. План бажарилмаслигининг сабабини айтинг.

– Хўп, айт, десангиз, айтавераман. Ёзда областдан каттамиз келувди, а? Далани кўриб, “суғоринг”, деб кетди. Сиз ҳам суғорасиз, деб қонимга ташна қилиб юбордингиз. Комилжон раҳматли, суғорманг, деди. Оқил йигит эди, пахтани биларди. Ғўза ўша кунлари чанқамаган эди. Сизот сув яқин, дедим, илдизнинг учи сувда дедим. Кўнмадингиз. Каттанинг гапини икки қилманг, текшириб қолса расво бўламиз, пахтани билмаса бир гап айтармиди, дедингиз. Хуллас, эгатнинг тепасида туриб суғортирдингиз.

– Шунақами? – Тўхтамиш қошларини чимирди. Ҳамма ҳозир бақириб беради, деб ўйлаган эди. Ундай бўлмади. – Бўлим агрономи қани? – пиджаги тарс ёрилиб кетай деяётган семиз йигит ўрнидан турди: – Шунақа бўлувдими?

– Бил… мадим, эсимда йўқ, – деди йигит кўзларини лўқ қилиб.

– Ўтир. Сиз ҳам ўтиринг, Чори ака. Эшитдиларингми? Эсида йўқ эмиш. Менинг эсимда бор. Оға тўғри айтди. Каттамиз авлиё эмас, мен ҳам авлиё эмасман. Ишда янглишамиз. Хато қилсак, ким тўғрилаши керак? Сиз – коллектив. Кўрдингизми, ўртоқ бош агроном, бизнинг коллективда принципиаллик етишмайди. Оқибатда мана бунақа дийдиё қиламиз. Сиздан илтимос: агрономлар билан яхшилаб гаплашиб олинг. Ҳосил тақдирига обком секретари ҳам, совхоз директори ҳам жавоб бермайди. Жавобгар битта – агроном. Агар Чори оғанинг бригадаси планни бажармаса, сен билан бошқа ерда гаплашаман. Эсиз сенга агрономнинг дипломи!

Мавлуда унинг усталигидан ҳайратга тушди. Ўз бўйнига ташланган айб сиртмоғини ҳеч кимга сездирмай хомсемиз агрономнинг бўйнига ташлади-қўйди. Ташлаганда ҳам, осилажагини аниқ қилиб, тортиброқ қўйди. Калтакнинг бир учи Комилга ҳам тушди. Агар Мавлуда бўлмаганда: “Бош агроном ундай эди, бундай эди”, деб тупроққа қориштириб ташларди. Бунақа ишдан қайтмайди у. Мавлуда яна бош кўтараётган нафратини ичига ютиб, индамай ўтираверди.

Тўхтамиш принципиаллик, ҳалоллик, коллективизм ҳақида анча гапирди. Кунлик оширилган норма бўйича янги график белгилади. Ҳаммаси тушунарли бўлиб, саволларга ҳожат қолмагач, хонада фақат бўлим бошқарувчилари қолишини илтимос қилди. Рухсат текканлар чиқиб кетгач, Мавлудага юзланди:

– Сиз ҳам дамингизни олинг. Бизнинг эркакча гапимиз бор.

Мавлуда даҳлизга чиқиб, эшикни қия ёпди. Хонасига кириб, эшигини очиқ қолдирди.

– Кассирни чақир, – деди Тўхтамиш, пойгакда ўтирган йигитга. Кассир уларни узоқ куттирмади.

– Сейфингда қанча пул бор? – деди Тўхтамиш, столи тортмасидан нимадир қидирган бўлиб.

– Уч-тўрт сўм бор.

– Мингми?

– Ҳа, уч-тўрт минг.

– Ҳей, қанақа одамсиз ўзи, – деди кассирни чақириб келган йигит, – ҳали мен сўраганда тийин йўқ девдингиз-ку?

– Мен ҳисобни директорга бераман, сенга эмас.

– Хўш, пул сенга нима учун керак бўлиб қолди? – деди Тўхтамиш, унга қовоқ уюб.

– Одамлар икки-уч ойдан бери маош олишгани йўқ. Норози бўлишяпти.

Тўхтамиш ўрнидан туриб у томон бостириб келди.

– Вей, Ҳотамтой ака, одамлар пулсиз қолишдими? Раҳмингиз келяптими? Биз, бераҳм, золимлар пулни курк товуқдай босиб ётибмизми?.. – Тўхтамиш унга еб қўйгудай бўлиб тикилди. – Ҳой, бойвачча, миллион пулинг бўлса, ана, одамларингга бўлиб бер. Сен нимангга кериласан ўзи! Графикдан чиқолмай тупроққа беланиб ётибсан-у, ақл ўргатасанми, менга?! Мен билан олишма, бола, чурранг тушиб қолади.

Директорнинг хонасида чиндан ҳам эркакча гап бошланган эди. Мавлуда ҳозиргина юксак туйғулар ҳақидаги гаплар чиққан оғиздан энди учаётган гаплар, дағдағаларни эшитиб ҳайратга тушарди. Тўхтамишнинг найранги, тилёғмалиги, айёрлиги унга маълум эди. Бунақа осмондан келишига эса, энди гувоҳ бўлиши. Худди эртакка ўхшайди, сеҳргарлар бир юмалаб шерга, бир думалаб қуёнга айланганидек, директор Ватан манфаати учун қайғурувчи доно раҳбардан бир думалаб бозордаги паттачига айланди-қолди.

Тўхтамиш ғазаб ўқларини “Ҳотамтой” бўлим бошқарувчисига отиб бўлгач, жойига келиб ўтирди.

– Яна кимнинг бўлимидагилар норози, кимга маош бериш керак? – Тўхтамиш ғазаб ўқларидан яраланиб, чалажон бўлган йигитга яна бир ўқрайиб, “сендан ўргилдим”, деб тўнғиллаб қўйди. Гўё бу билан унинг жон томирини узиб ташлагандек, кўнгли жойига тушди. – Ҳаммаларинг ведомость тайёрлаларинг. Ҳар бир бўлимга норма бор. Пуллар қаёққа кетишини биласанлар. Менинг чўнтагимга тушмайди. Шу ўн кунликда байроқ олишимиз керак. – У бирдан кассирга қараб ўдағайлади: – Хода ютганмисан, бўл, тарқат қоғозларни.

Кассир шошилиб, бўш ведомостларни тарқатиб чиқди.

– Эрталаб ташлаб кетамиз, – деди кимдир.

– Ҳа, шунақа қилайлик, – деди бошқаси.

– Хотинчанг ёстиғингни қучоқлаб тура туради. Ҳозир ўтириб ёз, имзоларини ҳам қўйларинг.

– Директор бува, баъзан одамни ер қилиб юборишингиз ёмон-да, терим пайти хотин эсга келами?

“Ҳотамтой бўлим бошқарувчиси” кассир берган ведомостни стол устига қўйди.

– Ҳа? – деди Тўхтамиш ўтирган жойида. – Яна нима қилиқ?

– Бўлим бусиз ҳам планни бажаради. Мени бунақа ғирромга аралаштирманг.

Тўхтамиш шашт билан юриб келиб, унинг ёқасидан олди.

– Нима дединг! Ғирромми?! Сен ўзинг кимсан? Ўғри, муттаҳамсан! Қорнинг тўйиб қолдими?

Уларни ажратиб қўйишди.

– Саидали, ўчакишиб нима қиласан, йилда қиладиган ишимиз. Ўтир, ёзиб бер.

– Йўқ, ёзмасин! Сенлар ҳам ёзмаларинг. Ол, йиғиштириб ол. Қани кўрай-чи, қанақасига бажараркинсан. Бўлди, ҳаммангга жавоб! Мажбуриятдан бир грамм кам пахта берган одам тўғри райком бюросига бораверсин.

– Директор бува, келинг энди, бургага аччиқ қилманг. Ҳали ёш, эси кириб қолар, айбидан ўтинг.

– Сенларга яхшилик қиламан, деб қора курсида ўтиришга тоқатим йўқ. Гап тамом!

Ҳамма чиқиб кетгач, Тўхтамиш довдираб турган кассирга яқинлашди.

– Ишни пухта қил. Эртага битта-битта келади ҳаммаси. Сен бултургига қараб тайёрлаб қўявер, қўл қўйдириб оласан. Опачанг ҳам қўл қўйиб беради.

Бу гапдан кейин кассирнинг кўнгли бир оз ёришди.

– Опачам шу ердалар, – деди қувлик билан.

– Ростданми? Жўна бўлмаса.

Тўхтамиш кассирнинг орқасидан даҳлизга чиқиб, бош агрономнинг эшигини тортди: берк. Мавлуда ичкарида можаро кучайиб, Тўхтамиш “Гап тамом!” дейиши билан чиқиб кетган эди.

Анча нарига бориб қолган кассир елка қисди.

– Ҳозир кираётганимда шу ерда эдилар, – деди айбдор оҳангда.

– Тўхта, шпионликни сенга ким қўйибди! Олиб чиқ ҳаммасини, пунктга борамиз.

Пункт дарвозаси олдида пахта ортилган темир аравалар тирбанд эди. Тўхтамиш кассирни машинада қолдириб, ўзи ҳовлига ўтиши билан совхоз вакили қуллуқ қилиб келди.

– Графикдан чиқадиганмизми?

– Қийин-ов…

– Хўжайин шу ердами, сен кутиб тур. – Тўхтамиш шундай деб идорага кирди. Тамаки ҳиди анқиётган хонада пахта заводининг директори билан пункт мудири ўтирган эди. Тўхтамиш улар билан кундузи омонлашган бўлса ҳам, қайтадан сўрашди.

– Бизнинг ишимиз нима бўлади энди? – деди суянчиғи лиқиллаб турган стулга омонатгина ўтириб.

– Сизнинг ишингиз нима бўларди, беш бўлади-да, – деди завод директори унга жилмайиб қараб: – Сизга қайишмасак, кимга қайишамиз? Қабул қилувчингизни чақиринг-чи?

Пункт мудири чиқиб кетди. Тўхтамиш завод директори узатган чойни олиб ҳўплади.

– Биздан кўнглингиз тўқ бўлсин. Ҳозир десангиз, ҳозир. Машинада турибди.

– Йўқ, ҳозир эмас. Энди бу ерга олиб келманг. Икки кундан бери органнинг одами айланиб юрганмиш.

– Ўзимизданми?

– Ҳа, Нусратов деган йигит экан.

– Э, у бир мишиқи бола, шундан чўчиб ўтирибсизми?

– Ўйнашманг, улар билан ўйнашманг. Шу мишиқилари ёмон.

Уларнинг гапи чала қолди. Пункт мудири билан қабул қилувчи олдинма-кетин кириб келди.

– Қанча пахтанг бор? – деб сўради завод директори.

– Ҳозирча юзта, – деди қабул қилувчи.

– Ҳаммасини акангга ёз. Шу ўн кунлик аканг айтгандек бўлиши керак. Бошқаларни сал тортиб қўй.

– Хафа бўлишади-да.

– Ўзим тушунтираман. Бу йил ҳосил яхши, ҳеч ким доғда қолмайди, нима дедингиз, Тўхтамиш Омонтурдиевич?

– Сизлар бор, нима ғамимиз бор.

– Бўпти, сен боравер, – деди завод директори қабул қилувчига. – Ана, иш пишди, директор бува, энди уйингизга бориб, янгамни хурсанд қилаверинг. Менам борай.

Тўхтамиш кассирни уйида тушириб қолдириб, идорага келди. Ичкарига кириб диванга ёнбошлади. Бўлим бошқарувчиларининг ҳолати кўз олдига келиб, кулимсиради. “Иштони йўқлар иштони йиртиққа кулиб нима қиларкин? Аҳволи маълум-ку, ҳаммасининг. Зўрман дегани тўқсонга етиши мумкин. “Ҳотамтой”нинг ишни бузгани бир жиҳатдан яхши бўлди. Энди тилим узун. Ўзлари ялиниб келишади. Орада гувоҳсиз битади иш. Нур устига-нур! “Ҳотамтой” билан кейин гаплашаман… Завод директорининг иши қизиқ. Ростдан қўрқяптими? Нусратовданми? Бе, бу бола гапини эплаб гапиролмайди-ку. Комилнинг ишини ёп, дедик, индамай ёпди. Пунктга келган бўлса иш билан келгандир. Ё директор пункт мудири билан тил топишмай турибдими? Ҳар ҳолда, мудир янги. Акахонларнинг одами экан, латтачайнарга ўхшамайди. Орқасида тоғ бўлгандан кейин шу-да. Ҳайронман, наҳот, директор иккови муроса қилолмаса? Йўқ, директор вос-вос бўлиб қолган. Пули битлаб кетган, ғимирлаб, эс-ҳушини олиб қўйган…”

Соат тунги иккига занг ургач, ўрнидан турди.

* * *

Бу асар шакл ва услуб жиҳатидан ўзим учун ҳам, адабиётимиз учун ҳам янги эди. Шунинг учунмикин ўқувчилар яхши кутиб олишди. Ҳозирга қадар кўп марта қайта нашр қилинди. Ўшанда эса “Ёшлик” журналидаги укаларимиз асарни нари-бери қилишга уриниб кўришди. Аввалига “юқорининг қора рўйхатида” турувчи адибнинг асарини босишга иккиланишди. Бу хатар бартараф бўлгач, билиб-билмай таҳрир қила бошлашди. Чизилган саҳифаларни кўриб, эсим тескари бўлиб кетаёзди. Айниқса, Комилнинг денгизга тиззасига қадар тушиб пиво ичиши ҳақидаги жумладан ғазабландим. Асарда Комил соҳилда ўтирган эди, таҳрирдан сўнг денгизга тушиб қолибди. Талаша-тортиша кўп таҳрирларни, тузатишларни бекор қилдирдим. Асар босилиб чиққач, бир неча кун давомида яхши-ёмон фикрлар эшитиш илинжида, ҳатто хавотирда юрдим. Шундай кунларнинг бирида ижодкор опамиз Турсуной Содиқова Андижондан каминани суриштириб келдилар. “Чархпалак”ни йиғлаб ўқидим, раҳмат”, деб мақтаганларидан сўнг кўнглим ёришди. Танқид оқимига учрашдан хавотирланишим асоссиз экан, “Чархпалак” “Ёшлик” журналининг йиллик мукофоти билан тақдирланди. Дарвоқе, китоб нашрга тайёрланаётганда ёш адабиётшунос дўстларимиздан бири асарни ўзича таҳлил қилиб, мутлақо яроқсизга чиқарибди. Бу тақризни муҳаррир Машраб Бобоев, Носир Фозилов билан бирга ўқидик. Машраб ака “Довдир укангиз нималарни ёзиб келибди?” дедилар Носир акага қараб. “Тоҳир унинг қиссасини танқид қилган эди. Шунинг аламини олибди-да”, дедилар Носир ака кулиб. Кейин “Бу тақризга сиз мутлақо аҳамият берманг”, деб кўнглимни кўтарган бўлишди.

Кейинроқ мен учун яна бир кутилмаган мукофот берилди. Ўсимлик ирсияти билан шуғулланувчи олимларимиздан бири мени йўқлаб келиб, “Бизни ўйлантираётган масалани сиз анча олдин фантастика усулида баён қилган экансиз. Биз сиз китобда ёзганингиздай фазогирлар билан боғландик. Коинот орбитал станциясида чигит экилиб, ундирилди. Фазогир Жонибеков ғўзани ниҳол ҳолида Ерга олиб тушди. Ингичка толали нав бўлгани учун Сурхондарёга экиб, ҳосил ҳам олдик. Натижа яхшидай туюлганди, аммо кутилмаган ҳолга дуч келдик: чигитлар пуч чиқди. Лекин тажрибамиз пуч эмас, иш тўхтамайди, давом эттиряпмиз. Олимларнинг миннатдорлиги сифатида коинотда чигит экилган идиш билан “фазовий бир чаноқ пахта”ни сизга совға қиламиз”, деди. Тақдим этилган шаффоф идиш спортчиларга бериладиган кубокни эслатарди, фақат безаклар ўрнига икки биқинида икки найча уланадиган мослама бор эди. Найчаларнинг бири тупроққа намлик, иккинчиси кислород бериб, ундирилган ғўза ниҳолига қувват берган экан. Бу “фазовий мукофот”ни алоҳида қадр билан сақлаяпман. Мендан кейин фарзанду набираларим буни қадрлайдими ё йўқми, шундан озгина ташвишим бор.

Бу асар тақдирига доир яна бир воқеа бор:

Москвада Ўзбекистон ёзувчиларининг янги асарлари муҳокамаси режалаштирилганини эшитгандим. Одатда бунақа тадбирларга номдор ёзувчилар чақирилади. Шу боис бу хабарга аҳамиятсиз қарадим. Лекин СССР Ёзувчилари союзи ҳузуридаги ўзбек адабиёти кенгашининг котиби Собит Мадалиев қўнғироқ қилиб, мени довдиратиб қўйди.

– Нега “Чархпалак”нинг таржимасини жўнатмаяпсиз?– деди дабдурустдан.

– Нега жўнатишим керак? – дедим ажабланиб.

– Муҳокамада иштирок этишингизни билмайсизми? Тасдиқланган рўйхатда борсиз-ку? Айтишмадими?

Ажабланарли жойи ҳам шунда: ҳеч ким айтмаган эди. Орадан тўрт-беш соат ўтгач, яна қўнғироқ қилди:

– Эртага Одил Ёқубовнинг дўсти Москвага келаётган экан, ўша кишидан бериб юборинг. Мен Одил ака билан гаплашдим.

Сўзма-сўз таржима тайёр эди. Яхшилаб ўраб, Одил аканинг ишхоналарига бордим. У дамда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида Бош муҳаррир эдилар. Кайфиятлари чатоқ эканми, Собитжоннинг илтимосини айтишим билан, ғазабдан портлаб кетаёздилар:

– Мен сенларга курерманми, Москвага югурадиган. Ё фалсафа фанлари доктори сенларнинг ҳаммолингми юкларингни ташиб олиб борадиган!

Бу гаплардан кейин индамайгина чиқиб кетишдан ўзга чора йўқ эди. Тўғри аэропортга бордим. Москвага учадиганларни рўйхатга олиш бошланган экан. Навбатда турганларга разм солиб, бир йигитга яқинлашиб саломлашдим-да, ўзимни таништириб, илтимосимни айтдим:

– Бу ўрамда янги асарнинг русча таржимаси бор. Москвага борганингизда қўнғироқ қилсангиз, Собитжон деган йигит келиб олиб кетади, – дедим.

Нотаниш йигит илтимосимни малол олмади, “Эртага эрталаб етказаман”, деб кўнглимни тинчлантирди.

Москвага йигирмага яқин ижодкор жамоа бўлиб бордик. Беш-олти адибнинг асари муҳокама қилинса, қолганлар шунчаки иштирокчи экан. Икки кун олдин поездда йўлга чиққанларнинг вазифаси муҳокамадан кейинги зиёфатни қойилмақом қилиб тайёрлашдан иборат эди. “Чархпалак”нинг таржимаси москвалик ижодкорлар қўлига уч кун олдин келиб тушибди. Бошқа акаларимизники бир ой олдин юборилган экан. Айримлариники сўзма-сўз таржима эмас, бадиий таржима! Олқишлар ҳам шунга яраша янграши, муҳокама охирига қўйилган “Чархпалак”нинг эса шунчаки тилга олиниши кутилган бўлса керак. Аммо кутилмаганда олқиш муҳокама сўнгида айтилди. Русларнинг машҳур шоираси Рима Казакова уюшмадаги ўзбек адабиёти кенгашининг раиси эдилар. Каминанинг асарини ўзлари ўқиган эканлар, юқори баҳо бердилар. Мен танимайдиган москвалик адабиётшунос ҳам бу фикрни маъқуллагач, бир аёл сўз сўради:

– Мен кенгаш аъзоси эмасман. Халқаро адабиёт институтида дарс бераман. Миллатим татар бўлгани учун ўзбек адабиётини аслиятда ўқиб бораман. Мен “Чархпалак”ни “Ёшлик” журналида ўқиб, таржима қила бошлаганман. Айрим бобларини институт талабаларига ҳавола этганман, бадиий маҳорат дарсида фойдаланяпмиз, – деганда ҳамроҳ акаларимизнинг айримлари ажаблангандирлар, бошқалари ҳайратланишгандир, яна бирлари… буниси менга қоронғи. Чунки уларни кузатмадим. Очиғи, мақтовлардан кўнглим яйраб кетди.

Муҳокамадан кейин уюшма ресторанида тўкин зиёфат бошланди. Ярим соатча ўтириб, қайтмоқчи эдим, Рима Казакова ёнимга келиб ўтирдилар.

– Асарингизни ўқиб, мен сизни Одилнинг тенгдошидир деб ўйлабман. Ёш экансиз, шуларни ёзишдан қўрқмадингизми?

– Қўрқадиган жойи йўқ шекилли, ҳамма биладиган гапларни ёздим.

– Ҳамма билмайди, масалан мен. Ўзбекистонда кўп бўлганман, лекин бунақа дард борлигини сезмаганман. Цензура босиб қолган гапларингиз ҳам бордир?

– Бўлиши табиий-ку?

– Русча таржимасида тикланг. Сизни яна бир марта табриклайман. Кўринишингиздан ювошга ўхшайсиз, лекин қиссани ўқиган киши сизни қаҳри қаттиқ одам деб ўйлайди…

– Тўғри сезибсиз, отамга ўхшаган ювошман. Лекин биз қаламга олаётган ҳаётнинг қаҳри қаттиқ.

– Аниқ баҳоладингиз…

Муҳокамага контр-адмирал Ғафуровни ҳам таклиф этган эдим, нечундир келмадилар. Кечки пайт қўнғироқ қилгандим, Кремлда ушланиб қолганларини, эртага ҳам кун бўйи банд эканларини айтиб узр сўрадилар. Эртага кеч соат 12да кетишимни билиб, “Меҳмонхонангда ўтириб тур, бирга овқатланамиз, ўзим кузатиб қўяман”, дедилар. Ваъда қилганларидек, кечки овқатланишга етиб келдилар. Бир неча марта учрашган бўлсам-да, адмирал либосида кўрмаган эдим. Жуда ярашаркан.

– Офицерлар уйида ветеранларнинг йиғини бор эди, уйга бориб кийим алмаштиришга вақтим бўлмади, – дедилар узрли оҳангда.

– Шундай келганингиз менга яхши, кўрганлар “адмирал билан чой ичяпти”, деб ҳавас қилади, – дедим ҳазиллашиб.

Кўчага чиқмай, меҳмонхонанинг ресторанига кирдик. Адмирал либоси таъсир қилдими, тўрдан жой беришди. Ҳазилимга фаришталар “омин” деганмиди, ҳамроҳ ёзувчи акаларимиз ҳам шу ресторанда экан, дарров эътибор қаратишди. Одил ака дўстлари – фалсафа доктори билан бирга эканлар. Уч-тўрт мартамикин, қараб-қараб қўйиб, сўнг имлаб чақирдилар:

– У одам ким? – дедилар.

– Бу киши аввал атом сув ости кемасининг командири бўлган эканлар. Ҳозир СССР олис космик алоқалар марказининг директори бўлиб ишлайдилар.

– Сиз у одамни қаердан биласиз?

– У одам мени билади, – дедим қувлик билан.

– Чақиринг, биз билан ўтиринглар, – дедилар Одил ака кулимсираб.

Шу онда кибр шайтони мени бир чимдиб олди. Ўтган ҳафтадаги “мен курерингми, дўстим ҳаммолингми”, деган гапларига жавобан “У одам курерлар ва ҳаммоллар билан бирга ўтирмайди”, дегим келди. Лекин шукрки, ақлимга бўйинсунган одобим бунга йўл бермади. Орқага қайтиб адмиралга устознинг таклифини айтган эдим, ёзаётган ҳикматлар китобидан сўз бошлаб қўйганлари учун тургилари келмади, “Шарқ ривоятларини танлаш масаласида сен билан фикрлашиб олишим керак, уларни аралаштирма”, деб гапни ҳарбийчасига қисқа қилдилар. Одил аканинг ёнларига қайтиб, “Кун бўйи мажлисда ўтириб чарчабдилар, ҳозир турмоқчилар”, дедим.

Бу муҳокамага отланишдан аввал Ўлмас Умарбеков билан учрашганимда “Вақтида хабар беришмабди, тушунмовчилик бўлибди”, дегандилар. Ёзувчилар уюшмаси томонидан бунақа “тушунмовчиликлар” аввал ҳам бўлганди, кейин ҳам неча мартадир такрорланди. 1984 йили “Дружба народов” нашриёти “Узбекские повести” деган номда беш адибнинг қиссаларини жамлади. Булар орасида камина ҳам бор эдим. Собит Мадалиев менга китоб юбориб, “Яқин ойларда китобнинг муҳокамаси бўлади, келасиз”, деди. Ўша даврларда кимлар учундир Москвага бориш мартаба саналарди. Дастлаб менда ҳам шундай ғурур бўлган, лекин бориш-келиш, қандайдир мажлисларда қатнашишга қизиқмай қўйган эдим. Шунинг учун китобнинг чиқишидан қувонсам-да, Москвага даъват этилганимдан шодиёналик туғилмади. Орадан 3-4 ой ўтиб, бу мажлисга таклиф этилувчилар рўйхатидан ўчирилганимни билганимда ҳам қайғуга берилмадим. Буни ҳам “тушунмовчилик” деб изоҳлашди. Аслида рўйхатдан атайин чиқарилганимни ўзим билгандим. У кунлари Сарвар Азимовнинг Ёзувчилар уюшмаси раислигидан олинишига қарши бўлганим учун қанчадир ижодкорлар қаторида камина ҳам Раъно Абдуллаеванинг “қора рўйхати”га тушган эдим. Ҳеч қаерда ишламасдим, газеталардаги мақолаларим тўхтатилган кунлар. Тирикчилик учун радиога эшиттириш тайёрласам, қалам ҳақини бирор дўстим номига ёздириб олардим. Марказқўмнинг зийрак нигоҳи остида турган Ёзувчилар уюшмаси шунақа пайтда мени Москвадаги йиғинга юбора олармиди? Мен буни тушундим, лекин китобга биргаликда жамланган тўрт дўстимнинг бу ҳақда каминани огоҳлантирмаганидан ажабландим. Эҳтимол уларга “Тоҳир Маликка билдирманг”, деб топшириқ беришгандир. Қарангки, Тошкентда шундай тўсиқ қўйилгани билан бу кичик анжуманда қатнашиш насиб этди. Дўстларим сафарга тайёргарлик кўраётган пайтларида менга Москвадан чақирув-даъватнома телеграммаси келди. СССР Ёзувчилари Союзи ҳузуридаги фантастика ва детектив кенгаши мени навбатдаги кенгашга чақирган экан. Телеграммани олган заҳотим Собитжонга телефон қилдим.

– Пайшанба куни Москвада бўламан, менга топшириқларингиз борми? – деб сўрадим.

– Нега пайшанба? Душанба куни келишингиз керак-ку?

“Узбекские повести” китоби муҳокамаси сешанба кунига белгиланганини мен шундагина билдим. Аввалига “суймаганга суйкалма” мақолига амал қилмоқни маъқул кўрдим. Аммо Собитжоннинг гапларидан кейин борадиган бўлдим. “Бир ўқ билан икки қуён урилди”, деганларидай, бир боришда икки мажлисда қатнашдим. Мажлис ўтди, кимдир кимнидир мақтади. Лекин ҳеч ким дунё адабиёти шоҳсупасига ўтирмади. Қандай борилган бўлса, шундай қайтиб келинди. Буни русларда “Много шума из ничего” дейишади. Биз “Беҳуда шов-шув” десак ҳам бўлаверади.

1997 йили Туркияга сафар қилган чоғимда тарихий обидаларни зиёрат қилиш баробарида ёзувчилар билан танишишни ҳам ихтиёр этдим. Илтимосимга кўра, мени Туркия Ёзарлар Бирлиги Башкани (раиси) билан учраштирдилар. Суҳбат чоғида мен авваллари Осиё ва Африка ёзувчилари конференцияси ўтказилиб туришини эслатдим. Совет Иттифоқи тугагач, бу ҳаракат ҳам сўнди. “Энди туркий халқлар адабиёти дўстлигини йўлга қўйсак бўлмайдими?” деган таклифимга башкан жаноблари:

– Маъқул гапни айтдингиз. Биз шундай ҳаракатни бошладик. Дастлабки тўплантини ўтказдик. Сизлардан бир ёзувчини таклиф қилган эдик. Янглишмасам, Тоҳир Малик эди, бизга жавоб қайтардиларки, Тоҳир Малик афандимиз хонимлари оғир хаста эканлари туфайли даъватимизни қабул эта олмабдилар. Биз бундан кўп маъюс бўлдик.

Бу гапларни эшитиб, ўз қулоғимга ишонмадим.

– Тоҳир Малик деб янглишмадингизми? Менинг биттагина хотиним бор, Худога шукр у соппа-соғ!

Раис бир тўп қоғозларни варақлаб ичидан биттасини ажратиб олиб менга узатди. Чиндан ҳам мен таклиф қилинган эканман. Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасидаги кимдир менинг номимдан рад жавобини ёзиб юборибди. Конференцияга келмаган бўлсам-да, ташкил этилаётган Ёзувчилар бирлиги ҳайъатига мени сайлашибди. Хорижлик дўстларнинг эътиборидан қувондим.

Тошкентга қайтгач, сафар таассуротларимни айта туриб, бу воқеани ҳам эслаган эдим, даврадаги дўстлардан бири “тушунмовчилик бўлибди-да”, деди. Яхши ҳамки ўзбек тилида “тушунмовчилик” деган сўз бор, кўп айблар юзига парда тортишга ярайди…

“Гулистон” журналидаги фаолиятимга бевосита бўлмаса-да, билвосита алоқадор воқеалар билан чалғишга тўғри келди. Бу гапларни мазкур ўринда бўлмаса, кейинроқ барибир баён қилардим, шу боис каминани чалғишда айбситмайсиз, деган умид билан яна 1975–1978-йилларга қайтаман.