Читать книгу Планета ў падарунак - Людмила Рублевская - Страница 4

Да пяцідзесяцігадовага юбілею прафесара Пінчука рыхтаваліся ўсёй нашай кафедрай радыётэхнічных сістэм. І вось на табе, лічы, ніякага юбілею не адбылося. Невялікай кампаніяй сядзім у прафесарскай кватэры, і стравы на стале не надта каб, і настрой, адпаведна, не на вышыні, ды і сам прафесар… Не тое каб нечым прыгнечаны, але не такі, якім прывыклі мы яго бачыць. Як кажуць, бы не ў сваёй талерцы. Праўда, усё на свеце нашым грэшным можна вытлумачыць, ва ўсялякім выпадку, многае. І прафесарскі настрой таксама паддаецца тлумачэнню. Жонка, Кацярына Пятроўна, за некалькі дзён да юбілею трапіла ў бальніцу, нейкі надзвычай моцны нервовы стрэс. Ужо дарослыя дзеці, сын і дачка, раптоўна некуды з’ехалі. І застаўся наш Пінчук адзін у гэтай даволі сціплай кватэры і з яшчэ больш сціплым юбілейным сталом. Вядома, мы, ягоныя супрацоўнікі, разлічвалі на рэстаран, а Пінчук, як цяпер выявілася, увогуле не збіраўся рабіць застолля, прымаць віншаванні і ўсё астатняе…

– Ды кінь ты, Адам Нічыпаравіч, ці ж табе зашкодзіць наш «Браўн», – у нейкі момант сказаў мой муж. – Ты ж во, падобна, галіцца развучыўся, увесь твар падрапаны.

І ўсе, хто сядзеў за сталом, а нас было некалькі сямейных пар, засмяяліся. Прафесарскі твар чырванеў глыбокімі драпінамі, якія той-сёй у думках імгненна звязаў з нервовым стрэсам ягонай жонкі. Ці не падрапала гэта прафесара шаноўная Кацярына Пятроўна? Пінчук жа памацаў драпіны і сказаў задумліва:

– Не, Павел… Галіцца я не развучыўся і пра браўнаўскую электрабрытву даўно марыў, дзякуй табе. А вось гэта… – Ён усё не адводзіў руку ад твару. – След адной нядаўняй ночы.

Ага-а… Мой Паша падміргнуў дацэнту Кумковічу:

– Дык ты, Адам Нічыпаравіч, аказваецца, укруціўся ў нейкія далікатныя начныя прыгоды!

– Якія абярнуліся выключным недалікацтвам, – ажно папярхнуўся тонкім фальцэтам аспірант Глушэц, якісьці далёкі сваяк прафесара.

Узнікла паўза. Сам жа Адам Нічыпаравіч ніяк не адрэагаваў на гэты фальцэт, зноў задумаўся, потым паглядзеў на Глушца.

– Ты, Віця, у свайго сябрука Косці Пракопчыка папытайся. Ён табе раскажа і пра мае драпіны, і яшчэ пра тое-сёе. Адным словам, даўся мне гэты твой Пракопчык!

– Чаму мой? – жыва адазваўся Глушэц. – Ён жа ваш аспірант! Вы ж не са мною, з ім носіцеся, вось і ўлезлі некуды! І калі ўжо ўсчалася такая гаворка, калі заінтрыгавалі ўсіх нас сваімі драпінамі, дык і расказалі б… Пракопчык у Гальшанах сваіх сядзіць, а вы тут!

– Сапраўды, дзякуй богу, я тут, – неяк разгублена сказаў прафесар і потым нечакана ахвотна, нібы толькі чакаў гэтага моманту, без перадыху пачаў расказваць, што ў іх здарылася з Пракопчыкам, і мы не паверылі ніводнаму ягонаму слову. Ва ўсялякім выпадку, паверыць у пачутае было немагчыма, хоць прафесар расказваў вельмі праўдзіва.

– Пракопчык не даваў мне спакою дзесьці з год, – пачаў Адам Нічыпаравіч. – Ён, ці бачыце, анамалію пад Гальшанамі адкрыў! Штосьці накшталт Бермудскага трохкутніка ці яшчэ якога д’ябла! Адным словам, выявіў ён там анамальны паветраны слуп, у якім няма нічога… Выключна нічога! Гіпермёртвая зона. Гола, пуста, ніякіх табе электрамагнітных хваль… Пракопчык і так і гэтак да мяне падступаўся. Усё пераконваў, запрашаў паехаць у Гальшаны, на свае вочы ўбачыць, што да чаго. І вось з тыдзень таму я здаўся! Падумаў: а чаму б і не? Такая слынная мясціна на Беларусі. У адкрыццё Пракопчыкава, вядома, не надта верыў, а вось Караткевіча чытаў. Запомніўся ягоны «Чорны замак Альшанскі», ды і ўвогуле, Пракопчык усяляк тымі мясцінамі выхваляўся. Маўляў, там і славуты касцёл Іаана Хрысціцеля, і кляштар францысканцаў, і мясцовы музей. А што да наваколля, дык мала таго, што ўсё гісторыяй, старажытнасцю дыхае, дык яшчэ, каб толькі талент, што ні паваротка, што ні лугавіна – бяры пэндзаль і малюй… А галоўнае – тая ж анамалія, адным словам, добрая зачэпка. І Пракопчыка, думаю, уважу, і адпачну колькі дзён, а пасля ўжо ўкручуся ў юбілейныя клопаты.

Я чалавек на пад’ём лёгкі. Як вырашыў, гэтак і зрабіў. Да Гальшанаў дабірацца няцяжка, нават не тэлефанаваў Пракопчыку, як снег на галаву абрынуўся, на вялікую радасць апошняму. І вось ужо сядзім на верандзе ў хаце ягоных бацькоў на Ашмянскім тракце… Маці, такая мілая гаспадыня, завіхаецца; бацька, як той спраўны шляхціц, на размовы сур’ёзныя паварочвае, а Пракопчык ажно з сябе выходзіць. Ужо нейкія там грунтвагі падрыхтаваў і прыспешвае, маўляў, мы за гэты стол як мае быць вечарам засядзем, а цяпер хутчэй пойдзем! Ну і пайшлі…

– Даверлівы вы чалавек, спадар прафесар, – скептычна паморшчыўся малодшы навуковы супрацоўнік Няхайчык. – Ды калі б і сапраўды якая анамалія… Няўжо б стагоддзі нейкага там аспіранта Пракопчыка чакалі?! Ужо ўсё даўно было б адкрыта, выяўлена і не адна дысертацыя на той анамаліі абаронена!

– Э-э, не скажыце, – запярэчыў Пінчук. – Там сапраўды штосьці ёсць, загадка вялікая. Гэта яшчэ трэба даследаваць, але цяпер гаворка зусім пра іншае, усё павярнулася такім неверагодным чынам… – Ён глынуў мінералкі, пасміхнуўся не без іроніі. – Карцінка была маляўнічая: уявіце, я даўгалыгі, а Пракопчык кругленькі. Ён на плячах кавалак фанеры цягне, да калка прыбіты: «Гальшанскі трохкутнік». Кажу яму: «Косця, не прымушай людзей азірацца, а то яшчэ следам хто пойдзе». Праўда, за намі ніхто не пайшоў, а вось калі ўжо спусціліся ў нізінку, пакінуўшы за сабою і замак той самы Гальшанскі, і рэчку Гальшанку…

– Ну, а ў замку вы былі, Адам Нічыпаравіч? – пацікавілася дацэнтава жонка.

– Калі ж было паспець? Ды і ад замка там амаль нічога не засталося. Вядома, можна было пахадзіць па руінах, але потым ужо было не да гэтага. Хацелася як мага хутчэй выбрацца з тых Гальшанаў – вось як усё склалася… Дык, значыцца, убівае ў зямлю калок з фанерай Пракопчык, а тут дзядзька да нас падыходзіць, пастух вясковы, і статак ягоны блізенька.

«Гэ-эй, Косцік, – кажа, – руку хачу паціснуць прыезджаму чалавеку», – а сам на фанеру касавурыцца. Пракопчык, вядома, нас пазнаёміў і тут жа такое распавёў, што я анямеў. Маўляў, хутка нашыя Гальшаны на ўвесь свет праславяцца! Як пра тыя Бермуды гаварыць і пісаць паўсюль будуць, таму што, па ягоных прыкідках, неверагодна, але факт, у нейкай пакуль невядомай кропцы адбылося скрыўленне прасторы і часу. Іначай, назіраецца той самы прасторава-часавы кантынуум, згорнуты ў стужку Мёбіуса. Во як загнуў! Я быў ашаломлены, а дзядзька нічога сабе, нібыта ён усё жыццё адно што пра стужку Мёбіуса і чуў, толькі сказаў:

– Ты мне, Косцік, прасцей растлумач, што да чаго.

Але Пракопчык нічога не стаў тлумачыць:

– Дзядзька Антон, я ўсё сказаў: анамалія! Дык мо якія выпадкі ў наваколлі надараліся?! Што-небудзь незвычайнае. Ну, скажам, штосьці ўзяло і знікла, бы ў ваду боўтнула, з канцамі! Ці, наадварот, з’явілася… Дзіва якое было.

Дзядзька Антон падумаў, а потым і сказаў сур’ёзна:

– Анамалію помню. Гадоў шэсць таму назад карова Хведарчукова прапала. Якраз во тут, адбілася ад статка, і не знайшлі! Хведарчук тады ўсё шкадаваў, што не застрахаваў кароўку!

Мой Пракопчык ажно падскочыў:

– Ну вось бачыце, Адам Нічыпаравіч, было! Карова знікла… У Бермудскім трохкутніку караблі знікаюць, а тут тое, што ёсць. Наш жа трохкутнік на сушы.

Я не вытрымаў, узарваўся, маўляў, толькі не трэба зводзіць усё гэта да глупства. Барані божа, дойдзе якая чутка да Мінска, нас жа навуковы свет проста высмее. Анекдоты ўсялякія пойдуць, смяхоцце, дый толькі! І дзядзька ўзяў мой бок. «Выкінь ты, – кажа, – Косцік, сваю фанеру ў Гальшанку, а чалавеку лепш пра што сур’ёзнае раскажы. Мясціны ў нас цікавыя, ну хоць бы той самы замак…» І прысеў дзядзька Антон на купіну, раз-пораз пазіраючы ў бок статка, каб не адбілася часам якая карова. Мы таксама прыселі. Дзядзька Антон пачаставаўся цыгарэтай, якую я прапанаваў яму.

– Вучоных людзей паважаю, – сказаў. – Сюды многія даўно ўжо прыязджаюць. Я не далей як учора гісторыку аднаму расказваў і вам раскажу. Калісьці ад старых людзей сам чуў. Вунь, – паказаў на рэшткі замка, – разваліны, заняпад. А пачалося здавён. Князь Сапега тут гаспадарыў, ягоны палац быў. Дык, значыцца, будавалі гэты мур, ужо ледзь не да канца дайшлі, а князь тэрмін пэўны вызначыў. І тут раптам сцяна адна пачала бурыцца. Абвальваецца, рады ніхто не можа даць, як ні стараюцца муляры ды тынкоўшчыкі. Але вось старац нейкі аб’явіўся дый кажа таму майстравому люду: «Мне знаменне было… Сцяна будзе абвальвацца, пакуль ахвяры не атрымае». І патлумачыў, што трэба некага забіць, і найлепш жанчыну, ды і ўмураваць яе пад сцяну. Задумаліся майстры і вырашылі, што іншага выйсця няма, хай будзе так, як падказаў старац, калі ўжо знаменне было. І пачалі ламаць галаву, хто ж гэта можа быць, якая жанчына? Няпроста божаму чалавеку ўзяць на сябе такі грэх. І зноў падказаў той старац: маўляў, чыя жонка першая прынясе заўтра полудзень, тую і заб’яце. І вось назаўтра прыходзіць тая першая, маладзенькая ды прыгожая, жонка самага маладога муляра… Ат, што адбылося далей, і расказваць не хочацца. Адным словам, яе і ўмуравалі. Сцяну залагодзілі, толькі ж не было вялікага шчасця ў гэтым муры нікому. Ды і сам род Сапегаў звёўся. – І ўжо праз паўзу дзядзька звярнуўся да мяне: – Бачу, не да душы вам прыйшлося маё паданне.

– Якое ўжо ёсць, – адказаў я яму.

На тым і разышліся. Пастух пайшоў да свайго статка, але, відаць, ягоны расповед надта ўразіў Пракопчыка, таму што той раптам прапанаваў:

– А што, Нічыпаравіч, можа, пройдземся да замка?

– Не, – кажу, – Косця, гэты шпацыр давай адкладзём на заўтра. Бяры сваю фанеру, каб выпадковых людзей не палохала, і вяртайся дамоў, а я трошкі тут адзін пабуду. Даўно не быў на прыродзе. Берагам Гальшанкі прайдуся, думкі да ладу прывяду.

І Пракопчык пагадзіўся. Ён у адзін бок пайшоў, я – у другі. І тут такая стома ўзяла мяне, ну проста з ног валюся. Бачу валун наперадзе, дай, думаю, прысяду, а там ужо і да берага Гальшанкі павярну. Сеў. Штосьці хруснула пад нагою, нахіліўся, пачаў расхінаць траву… Ці паверыце, калі падняў позірк, стала не па сабе. Прыцемак ужо бярэцца, падумалася, а толькі ж во спякота была, сонца ледзь за поўдзень перавальвала.

– Відаць, добра задрамаў ты, прафесар, на тым валуне, – нязвыкла нервова рагатнуў дацэнт Кумковіч.

– Во-во… І я так спачатку быў падумаў, – заківаў Пінчук. – Але сну ў мяне не было ні на момант. Падымаюся з валуна, гляджу туды-сюды… Недалёка статак павінен быць, бо як ішоў да валуна, дзядзьку Антона бачыў. І раптам – нічога! Шэрасць суцэльная, ды такая вязкая, густая. І не цёмна як быццам, а воку няма за што зачапіцца. Наваколле як правалілася ў гэтую шэрасць, усё роўна бы свет белы схаваўся ў ёй. Толькі туман ад Гальшанкі клубамі плыве, па зямлі сцелецца… З гэтага туману і выйшла яна.

– Хто «яна», спадар прафесар? – тут ужо не ўцярпела я.

– Не ведаю… Не назвалася, – адказаў Пінчук. – Жанчына, адным словам. – І ён праглынуў гарачае хваляванне, нейкую надзвычай глыбокую ўзбуджанасць. А потым працягваў: – Ага-а, жанчына… І гэта цяпер я магу зрабіць выснову, што ўсё ў ёй было нязвыклае, не нашае, не тутэйшае, нават зрэдку словы пракідаліся мне цалкам незразумелыя, а тады… Там, каля Гальшанкі, я быў як аслеплены, такая ў яе была прыгажосць. Выключна дзёрзкая, прыцягальная. Яна аглушала, зацьміла розум.

– Туды не ідзі, вежа[1] надта густая, – сказала яна мне і апусцілася на траву за крок ад мяне. Рукамі аб зямлю абаперлася, галаву трошкі адкінула, тонкая шыя выгнулася, нейкі шнурочак на ёй вымалеваўся. Танюткі белы строй абцягваў постаць, маленькія грудзі злёгку ўздрыгвалі… Цёмныя валасы расплыліся па траве.

– Гаворку вашу там, – калыхнула валасамі, – чула, – і дадала: – Праўды ў нагах няма… – і так поклічна засмяялася, як можа смяяцца палкая, гарачая жанчына. Вядома, я сеў побач.

– Хм-м, як жа ты магла чуць нашую гаворку? – у сваю чаргу кажу ёй. – Хіба што толькі ў траве ляжала, схаваўшыся?

– Гэта не твая фатыкга[2], – сказала, бы адрэзала, яна. – А тое, пра што расказваў пастух, і папраўдзе было. Толькі ён шмат што пераблытаў. Багдан Сапега праз чатырыста летаў тут з’явіўся, а тое ўсё было за Гольшам. Як пачаў ён горад тут гарадзіць, дык многа люду сюды з ім прыйшло. Мур сапраўды ўжо завяршалі, тады і адбыўся той трафунак[3]. Каб Гольша на месцы быў, нічога б не здарылася. Ды бязэцнік[4] той ліха ўсчаў. А калі ўжо вярнуўся Гольша і дазнаўся пра ўсё, дык і не схацеў гэтага мура. На ловы за Карабель у пушчу паехаў, там і асеў.

«Навукоўка, з гісторыяй справу мае», – мільганула ў мяне думка, а ўголас сказаў:

– Дасведчаная ты. Я вось дык і не ведаю, пра якога Гольшу ты мне тут расказваеш, хоць здагадваюся. Гольша… Гальшаны… Дык, кажаш, горад ён тут гарадзіў? – засмяяўся я, а сам трымчу ўвесь. Яна мяне надзвычай хвалюе.

– Ага-а, ягоны горад, – жвава адгукнулася яна.

– Ну, а як ты гэта сказала – бязэцнік? Той, што тут рабіў?

– Не тут, а ва Уцені. Як толькі бязэцнік Даўмонт гвалтам узяў за сябе братавую, Нарымонтаву ліфляндку, Нарымонт і склікаў усіх астатніх братоў – і Гедруса, і Трайдэна, і Гольшу, вядома, каб вярнуць сваю жонку назад, адабраць яе ў Даўмонта. Якраз тады і пачаўся абвал сцяны…

– Цікавыя рэчы расказваеш, я паўжыцця пражыў і такі цёмны, выходзіць.

– Ой, фартэліш[5], – задумалася. – А можа, і праўда нічога не ведаеш… Калі Гольша ад’язджаў, шмат каму спляндорыкі[6] раздаў, амулеткі металёвыя ў выглядзе сякеркі, каб без яго тыя сякеркі бяду адварочвалі. А выйшла наадварот усё. Юрачка сякераю бараніўся, але аднік[7], улучыўшы момант, выхапіў яе. На астатняе Сляпко падбухторыў. Потым галаву адсечаную Юрачку кінулі: «Трымай, мілоснік!» – І яна бы захліпнулася і праз нейкае імгненне дадала: – Тады такая самая поўня была. Днём пабаяліся ўчыняць тое. Ночы дачакаліся.

– Адкуль ты ведаеш, якая поўня тады была?

Але мяне не цікавіла агністае вока начнога неба. Рука міжволі пацягнулася да цёплага ейнага цела, заблыталася ў густых валасах… І яна рванулася, выгнулася, што лазіна, ускочыла, шнурочак на шыі абарваўся, зачапіўшыся за маю руку. Штосьці халоднае кранула далонь, і я заціснуў шнурочак у кулаку. А яе ўжо не было побач. Я таксама ўсхапіўся, каб кінуцца ўслед, за ёю. Ускочыў, і ўсё пашэрхла ў мяне. Зводдаль, на ўзвышшы, уздымалася змрочная аграмадзіна замка з вежамі, з байніцамі, абнесеная зубчастай сцяною. Поўня асвятляла яго, і ён выразна паўставаў перада мною ва ўсёй сваёй велічы і магутнасці. Высозную браму таксама завяршала вежа. Перад брамаю зрок выхапіў масток, і па гэтым мастку ішлі людзі з паходнямі. Святло ад паходняў гуляла на зубчастай сцяне і асвятляла лугавіну. Там мільгала белая лёгкая постаць, раз-пораз азіраючыся, і, далібог, чуў я залівісты смех, да якога праз нейкі момант далучыўся яшчэ адзін гук – глухі конскі тупат. З супрацьлеглага ад замка боку, ад нечага цёмнага, у чым я адразу пазнаў лес, гэтак блізка ён быў ад мяне (скуль тут і ўзяўся?), на кані імчаў вершнік – наперарэз белай постаці. Яна штосьці закрычала яму, і вершнік змяніў кірунак, павярнуў у мой бок. Спрацаваў адвечны інстынкт. Я кінуўся да выратавальнага лесу, і мне ўдалося нырнуць у гушчэчу…

Колькі я бег, не ведаю. Ламалася сучча, голле здзірала скуру, а я (дзе і браліся сілы?) бег і бег… Наперадзе ўбачыў прагал. Рынуўся да яго, бег ужо па прагале. І раптам, дайце веры, бы з трубы якой вынырнуў – у вочы ўдарыла святло. Проста перада мною ляжаць Гальшаны. Божа мой літасцівы! Ледзь-ледзь бярэцца на адвячорак, але сонца ўжо за хатамі. Зусім недалёка нейкая цётка гоніць чародку гусей. Гусакі выгінаюць шыі… Такі звыклы вясковы малюнак. Я ажно задыхнуўся, а ногі ўжо не трымалі. Упаў у траву, ашаломлены і знясілены да самай крайнасці. Колькі праляжаў, як пасля дабіраўся да Пракопчыкавай сядзібы – не памятаю. Адно помніцца крык ягонай маці, калі зайшоў у хату:

– Або!.. Хто ж гэта вас, Адам Нічыпаравіч?! Пабілі… Ды зірніце ж вы ў люстэрка! Я зараз ёду прынясу.

І я пайшоў да люстэрка, якое вісела на сцяне. Зірнуў – твар сапраўды ўвесь скрываўлены, гэта так сучча скуру ў мяне паздзірала. А люстэрка раптам бы хіснулася, і ўбачыў у ім я яе… Сядзіць, далібог жа, на той самай купіне, дзе сядзеў удзень дзядзька Антон, схілілася, спражку на лёгкай сандалетцы зашпільвае, ды так, бы какетнічае з кімсьці. А потым падняла галаву, не паверыце, позіркі нашыя сустрэліся… І адкінулася яна ўся, як тады ля Гальшанкі, той не на гэтым свеце ноччу, выгнулася, валасы наўкола траву ўсю ўслалі, а позірку ад майго не адрывае, толькі смяяцца пачала, адно што не чуў гэтага ейнага смеху… Адвярнуўся я ад люстэрка і… ледзь раніцы дачакаўся. На досвітку, нікому нічога не кажучы, толькі Пракопчыка папрасіў правесці да прыпынку, і – у Мінск! – Абвёў ён усіх нас доўгім позіркам, памаўчаў, уздыхнуў цяжка. – Вось вам і стужка Мёбіуса!

Настала працяглая паўза, якую парушыў сваім фальцэтам Глушэц:

– Зусім не юбілейную гісторыю вы тут нам расказалі, прафесар!

А Пінчук палез у кішэню, штосьці выцягнуў з яе, павярнуўся да ўсіх:

– Ну вось і шнурочак той, што быў у яе на шыі. І на шнурочку амулетка ў выглядзе сякеркі. Можаце паглядзець.

На ягонай далоні паблісквала маленечкая металёвая сякерка. Мы ўсе пацягнуліся позіркамі да яе, але ў рукі тую сякерку ніхто не ўзяў, адно дацэнт Кумковіч мармытнуў:

– А ці не абрабаваў ты часам тамтэйшы мясцовы краязнаўчы музей, шаноўны Адам Нічыпаравіч?

Ды на гэтую ягоную спробу пажартаваць ніхто ніяк не адрэагаваў. Паспешліва прамовілі яшчэ некалькі тостаў за здароўе прафесара і разышліся, кожны пры сваіх думках.

Вось і мы з Пашам… Ужо падыходзілі да свайго пад’езда.

– Давай трошкі пасядзім на лавачцы, – прапанаваў Паша. – Не хочацца ў кватэры дыміць перад сном. – Выцягнуў з пачка цыгарэту і засмяяўся. – Гэта ж трэба, якія дзікія фантазіі могуць прыйсці ў галаву чалавеку ў пяцьдзясят гадоў! А яшчэ ж як быццам і не ўзрост, каб у такую неверагоднасць укідвацца!

І я адказала яму:

– А ты заўважыў, што ў прафесарскай кватэры няма аніводнага люстэрка?!