Читать книгу Повестьлар һәм хикәяләр / Повести и рассказы - Мирсай Амир - Страница 10

Йокыдан уяну чиксез күңелсез булды ул көнне. Беренчедән, әни безне йокыбыз туймас борын уятты. Икенчедән, ул арада шактый текә булып күтәрелергә өлгергән эссе кояш, өзлексез рәвештә өстебезгә карап, безне кыздырган, без үз тәнебездән чыккан тиргә үзебез парланып изрәгәнбез – хәлсезләнгәнбез. Башлар күтәрә алмаслык дәрәҗәдә авыр тоела, буыннар, кыен эш эшләп имгәнгәндәгедәй, кыймылдарга карышалар… Ике аерылы имән агачы белән мунчалалардан гына әтмәлләп ясалган баскычның сирәк-мирәк басмаларына ябышып абзар башыннан төшкән чакта борыннарыбызның җыерылуын, авызларыбызның кыегаюын берәр бала күрсә, һичшиксез елап җибәрер иде. Шундый күңелсез, шундый ямьсез идек без. Лапас астындагы күләгәгә төшеп, комганга тутырылган салкын су белән битләребезне, кулларыбызны, күкрәкләребезне югач кына, бераз адәм рәтенә кергәндәй булдык. Аның өстенә чәй дә эчеп җибәргәч, хәлләр тәмам җайланды. Җәяүләп Базарлы авылына – волкомга чыгып китәрлек батырлык бар иде бездә.

Чыгып киттек. Сул ягыбызда – Агыйдел. Ул дөньяның матурлыгы, яшәүнең татлылыгы турында өзлексез курай тарта. Уң ягыбызда – таулар. Кара-кучкылланып торган куе яшел урман белән капланган ул таулар җирнең серләре турында тын гына әкият сөйлиләр. Шундый ике көч арасында калып, елан үткесез куе куаклар арасына күмелгән тар гына юлыбыз безне әледән-әле матуррак, кызыграк урыннарга алып бара. Агыйдел аркылы күпер салырга теләгән төсле булып, эчкә кереп киткән ярты утраулар очрыйлар. Ул ярты утраулар куе сары тал һәм киң-киң кыяклы камыш белән капланганнар. Алар арасына кеше керә алмый. Анда кыр үрдәкләре бала чыгара. Анда күзгә күренми торган кечкенә-кечкенә кошлар сайрыйлар. Камыш төпләренә качкан чуртаннар су өстенә чыгачак чабакларның, аҗауларның ялтыравын көтәләр. Тау өстенә ябылган калын юрган төсле йомшак булып күренгән яшел урманны ертып чыккан ялангач кызыл ташлар – кыялар очрыйлар. Ул кыяларга кеше менә алмый. Анда тилгәннәр, бөркетләр авылдан урлаган чебешләрне ашыйлар, Агыйдел буеннан эләктергән каз бәбкәләрен тынычлап ботарлыйлар.

Бу күренешләр минем үз байлыгым төсле тоелалар. Әйтерсең лә аларны мин үзем шулай ясаткан. Низамый үз бакчасының матурлыгы белән безнең каршыбызда мактанган төсле, минем дә Гаяз каршында мактанасым килде.

– Ну, Гаяз, шәпме безнең авылның табигате? Менә шушы таулар турында сөйли идем мин сиңа. Менә шушы Иделне сагына идем.

Әледән-әле очрап торган яңа күренешләрдән телсез калган Гаяз миңа рәхәтләнеп кушылды.

– Искиткеч монда, Ильяс, – диде ул. – Син сөйләгәндә, боларның чиреге дә күз алдыма килмәгән иде… Монда искиткеч…

– Әле алдарак күрерсең, хәзер без Агыйдел белән тауның бәрелешкән җирен очратырбыз…

– Еракмы?

– Ерак түгел. Хәзер барып җитәрбез.

Безнең сүзләр шуннан артыкка сузылмады. Һәм сүзнең кирәге дә юк иде. Агыйделнең серле кураен, калын урманнар, кыя ташлар әкиятен тыңлап канәгатьләнә идек без.

Алгарак барган саен, тау текәләнә һәм, өстебезгә ишелергә теләгән төсле, безгә якыная, калын урманны ертып күтәрелгән кызыл ташлар зураялар; сул ягыбыздан безнең белән бергә килүче Агыйдел дә безгә табан сыенып тарая һәм агымын тизләтә; әйтерсең алар ике яклап безне кысарга сүз берләшкәннәр. Без үзебезнең тар гына юлыбыз белән һаман алга барабыз.

Менә уң ягыбызда урман бөтенләй бетте. Кисеп ясалган биек кызыл стена төсле ялангач яр гына калды. Яр шулкадәр биек, шулкадәр текә – аңа карарга шомланасың. Югарыда чыгып-чыгып торган сырлы-сырлы зур кызыл ташлар кителеп төшәр төсле тоела. Ишелергә әзерләнгән сыман, шатырдаган тавышлар ишетелеп куя.

Сул ягыбызда да таллар бетте. Агыйдел нәрсәгәдер бик каты ачуланган төсле үкереп ага. Ул бу урында юрамалый бөтен көчен бергә җыярга теләгәндәй тарайган. Тимер аркан төсле ишелеп, тыгыз булып, өзлексез рәвештә тауга һөҗүм итә. Бу һаман шулай. Мин аны сабый чактан бирле беләм. Һаман шулай. Моңа кадәр дә бик күп заманнар һаман шундый көрәш баргандыр. Тик кем җиңә? – Билгесез. Агыйдел никадәр генә үкереп ташланмасын, барыбер тауны кисеп үтә алмый, башына сугылган төсле кинәт кенә читкә борылып тынычлана. Тау никадәр генә күкрәк киереп Иделнең һөҗүменә бөтенләй әһәмият бирмәгән төсле масаеп утырмасын, барыбер әкренләп кенә булса да чигенмичә булдыра алмый. Күп елларга сузылган өзлексез көрәштә Агыйдел аны бик күп кимергән. Аргы ягында километрга якын тигез комлык ясаган.

Тау белән Агыйделнең бәрелешкән җирендә тукталдык. Бер генә атлы үтәрлек итеп ярны кисеп ясалган тар юл өстенә утырдык та котырып аккан дулкыннар өстенә аякларыбызны салындырдык.

Минем, бәләкәй чакта иптәшләр белән җыелышып, бер ярга, бер Иделгә карап бәхәсләшүебез искә төште. Үземне шул чаклардагыдай хис иттем.

– Гаяз, – дидем, – әйт әле, нәрсә бирсәләр, менә шул яр өстеннән Иделгә сикереп төшәр идең?

– Шушы тау чаклы алтын бирсәләр дә сикермәс идем, – диде ул. – Мине юләр дип беләсеңме әллә син, җанымнан бизгәнем юк әле.

Беразга сүзсез калдык. Бай табигать уйларыбызны тирәнгә җибәрде.

– Беләсеңме, Ильяс, – диде Гаяз, – безнең илдә никадәр кулга алынмаган көчләр бар.

– Аларны кулга алып бетерү мөмкин дә түгел, кирәк тә түгел.

– Ничек ул алай?

– Ә синеңчә ничек?

– Минемчә, менә бу Агыйделнең шулкадәр көч белән үкереп тауга ташлануы мәгънәсез. Ул барыбер бу тауны җиңә алмый. Ә бу таулар, бу ташлар, минемчә, тикшерелеп бетмәгән әле. Алар арасында безгә кирәкле әйберләр табылмас иде дисеңмени син? Минемчә, менә шул Агыйделгә бу тауны актарып ташларга ярдәм итәсе иде. Электрик көче белән акыл көче генә кирәк монда. Электрик көче аның үзендә бар. Акыл көче үзебездә…

– Ә минемчә, шушылай әйбәт, Гаяз. Уйлап кара син, бу күренешләргә бер генә каравы да никадәр ял бирә. Бу һавада бер генә көн ял итү ел әйләнәсенә дәртләнеп эшләрлек энергия бирә… Аннан соң, табигатьтә һәрнәрсә дә урынлы яратылган булырга тиеш.

– Алай, менә син ничек уйлыйсың икән, ике ел буенча иптәш булып йөреп, һаман да танып бетерә алмаганмын икән әле үзеңне. Болай булса, син комсомолец түгел, Ильяс.

Мин кычкырып көлдем:

– Ха-ха-ха!.. Табигать ярату комсомоллык түгел, имеш. Бик искергән караш. «Комсомолецка романнар укырга ярамый, комсомолецка сөешергә ярамый» дигән төсле үк мәгънәсез караш.

Гаяз, минем әйтеп бетерүемне тирән тынычлык белән көтеп торганнан соң:

– Беттеме? – дип сорады.

– Бетте! – дидем.

– Син бүгенге заманнан гына түгел, Николай Первый заманыннан да арткарак калгансың. Ул заманның да алдынгы кешеләре синең кебекләрне мыскыл итеп көлгәннәр.

Бу сүзләр белән Гаяз минем иң авырткан җиремә сукты. Ул әйткән заманның нинди заман булуы һәм ул заманның алдынгы кешеләре кемнәр икәнлеге минем өчен бик томанлы иде. Шуңа күрә дә үз фикеремдә башлагандагы төсле нык тора алмадым.

– Син еракка китмә, Гаяз, күзгә күренеп торган әйберләр турында сөйләгәндә, нигә әллә кая, тарихка кереп китәсең? – дип шомартырга тырыштым.

– Мин түгел, син үзең бит бүгенге белән чагыштырмаслык дәрәҗәдә артка калган фикерләр әйтәсең.

– Юк инде, Гаяз туган, берәү табигатьнең матурлыгыннан ләззәтләнә белә икән, аннан аның комсомоллыгына бернинди дә зарар килми дип әйтү ул кадәр каты мыскыл ителерлек караш түгел. Минемчә, бездә – хезмәт ияләрендә – буржуаныкына караганда күп көчлерәк, бозылмаган хисләр булырга тиеш. Шуңа күрә дә, табигать белән тәэсирләнү мәсьәләсенә килгәндә дә минем табигатьне сөюемә, аңа баш июемә гаҗәпләнү урынсыз.

Гаяз «минем өчен бер генә яңа әйбер дә әйтмәдең» дигән мәгънә аңлатып көлеп куйды һәм, җитди чырай алып, тыныч тавыш белән миңа аңлата башлады:

– Юк, Ильяс, мин синең табигатьне яратуыңа, аның матурлыкларыннан тәм таба белүеңә гаҗәпләнмим һәм аның өчен сине гаепләмим дә. Табигатьне яратуның бернинди дә гаебе юк. Аны мин үзем дә яратам. Тик синең «үзгәртү кирәкми» дигән сүзеңә генә каршы киләм. Ильяс, син миңа ачуланма, туган, мин сиңа, якын иптәш итеп, чынын әйтәм: якын иптәш итеп сине сүгәсем килә…

Аның үтә җитди тавыш белән әйткән бу йомшак сүзләре мине үзләренә буйсындырдылар. Мин, гаепле бала төсле, аның сүзләрен тыңларга әзерләнеп, Агыйдел өстенә карадым. Сүзем киселде.

Гаяз әйтәсе килгәннәрен әйтә башлады:

– Ильяс, син беләсең бит, безнең дуслык бер-беребезне бик нык аңлавыбызга, бер-беребезне үтә күрүебезгә нигезләнгән. Синең йөрәгең – минем өчен, минем йөрәгем синең өчен яшерен түгел. Хәтта син күп нәрсәләрне яшерергә теләсәң дә, хәзер миннән яшерә алмыйсың. Шулай ук мин дә синнән яшерә алмыйм. Менә шуңа күрә дә хәзерге минутта минем сиңа ачуланасым килә. Син миннән йөрәгеңне яшермәкче буласың. Мин әйткән сүзләр сиңа аңлашылып җитмәделәр. Мин аны бик ачык беләм. Ә син, шуны аңлап җитмәгәнлегеңне сиздерергә оялып, сүзне икенче якка тайпылдырмакчы буласың. Бу синең өчен зарарлы. Бу – синең авыруың. Ә «Авыруын яшергән – үлгән» диләр. Хәер, халык әдәбиятын син миңа караганда күбрәк беләсең…

Гаяз шул урында тукталып сүзсез калды. Мин, нәрсә дип тә җавап бирергә белмичә, кул астына туры килгән чүп-чарларны, кителеп төшкән ташларны кадалып аккан Идел өстенә ташлый-ташлый тик утырам һәм, күзләрем Идел өстенә төбәлгән булсалар да, Гаязның өзлексез миңа каравын, минем бу кыяфәтем аркылы күңелемдәген укырга тырышуын сизеп, уңайсызлана идем. Бу уңайсыз хәл авыр иде минем өчен. Тизрәк котылырга, тизрәк иркен тын алырга теләп, Гаязны ашыктырдым:

– Шул гынамы?

– Юк, ул гына түгел, тагын бар.

– Ярый, ярый, дәвам ит.

– Син комсомолец түгел, – диде дә Гаяз тагын сүзсез калды.

Бу сүз зур сүз булса да, миңа нык тәэсир итмәде. Чөнки мондый сүзне Гаязның чын күңелдән әйтүенә ышанмадым. Мине куркыту өчен генә, үзенең сүзләренә ныграк колак салырга мәҗбүр итү өчен генә шундый кискен сүз куллана дип уйладым мин. Йөземдә дә, хәрәкәтләремдә дә бернинди дә үзгәреш сизелмәде. Шул ук тыныч тавыш белән дәвам итүен сорадым.

– Әйе, – диде Гаяз. – Син бу килеш чын комсомолец түгел. Син обыватель, син мещан. Син, абзыеңны сәүдәгәр булмаска үгетләгәндә дә, үзең өчен куркып кына, сәүдәгәр энесе исемен күтәрү ихтималыннан шикләнеп кенә үгетлисең. Син үз язмышыңнан шүрләп кенә, андый-мондый начар исем чыгып мәктәпкә ишетелә күрмәсен дип кенә Маһибикәне ташлап китә аласың… Синең мәктәптә укуың да, әдәбият укуың да үз теләкләреңә, үз хыялларыңа гына багланган…

Гаяз тагын беразга сүзсез калды. Җавап көткән төсле, минем күзләремә караганын сиздем. Мин һаман шул ук хәлдә идем: башымны да күтәрмәдем, җавап та бирмәдем.

Гаяз тагын дәвам итте:

– Син надан гына түгел, син консерватор, син мещан, син вак буржуа. Кушыласыңмы шуларга?

– Шулай да ни әйтергә телисең син болар белән, Гаяз?

– Болар беләнме? – диде Гаяз, ни әйтергә теләгәнен үзе дә белмәгән сыман бераз аптырап торды ул: – Болар белән мин сиңа шуны әйтергә телим, Ильяс, шулай булса да, син – комсомолец.

Билгеле, Гаяз мине көлдерергә уйлаган иде, ләкин мин көлмәдем:

– Уенга борырга азапланма, Гаяз, син аларны чынлап әйттең һәм дөрес әйттең, дөрес характеристика бирдең син миңа. Мин аңладым, син әйтмешли, кичә укыган брошюрага – Ленин сүзләренә төшендем. Мин бу килеш чын комсомолец түгел, әйе, мин үземне үзем ялган буяу белән ялтыратып йөрүче обыватель; мин Пушкинны беләм, ләкин, аның әсәрләрен укып белүдән бигрәк, аның турындагы истәлекләрне укып, аның турындагы анекдотларны ишетеп беләм. Ә Пушкин дәверен белмим. Мин Петр Великийның, Наполеонның тарихта зур исем алган кеше икәнлекләрен беләм, ләкин аларның нинди хезмәтләре белән зур урын тоткан герой икәнлекләрен белмим. Мин Толстойның зур язучы икәнлеген беләм, ләкин аның ни өчен зур язучы икәнлеген белмим. Мин татарның иң талантлы шагыйре Тукай булганлыгын беләм, ләкин ни өчен алай икәнен белмим. Мин Һади Такташ, Мәҗит Гафури дигән язучыларны беләм, ләкин мин укыган китапларның кайсы бу язучыларның кайсысыныкы икәнен белеп бетермим. Аларның берсенә дә характеристика бирә алмыйм. Мин безнең төп бурычыбыз социалистик җәмгыять төзү икәнен беләм, ләкин аны нинди юллар белән төзергә кирәклекне белмим… Әйе, әйе, син дөрес әйтәсең, Николай Второй булгач, әлбәттә, аның Николай Первые да булырга тиешлекне беләм, ләкин Николай Первый дәверен, ул дәвердә нинди тарихи вакыйгалар булуын, аларның минем бүгенге фикерләрем белән нинди бәйләнеше барлыгын белмим…

– Җитте, җитте, – диде Гаяз, шапылдатып аркама сугып куйды, – син миннән дә арттырып җибәрдең. Юк-юк, безнең хәл ул кадәр куркыныч түгел. Күп нәрсәне белмибез икән, белергә мөмкинлегебез бар. Укыйбыз. Белербез. Эшли дә алабыз. Социализм төзү идеясен менә монда – сезнең авылда – практик рәвештә ничек итеп тормышка ашыру юлын өйрәнү өчен волкомга барырга кирәклекне беләбезме? Беләбез! Ә волком юлы менә шушы: уң ягыңда – тиңсез батыр текә таулар, сул ягыңда – тиңсез матур Агыйдел. Әйдә, киттек!..